Milieuwetenschap. masteropleiding

Transcriptie

1 Milieuwetenschap masteropleiding 2011

2

3 Inhoud Voorwoord...3 Waarom studeren aan de Universiteit Antwerpen?...4 Milieuwetenschap binnen de Universiteit Antwerpen...5 Over Milieuwetenschap...7 Doelgroep en toelatingsvoorwaarden...9 Vereiste voorkennis Loopbaanperspectieven Studieprogramma...11 Masterproef Opleidingsonderdelen Studeren in het buitenland Onderwijs en examens...20 Studiebegeleiding...22 Nuttige websites...23 Meer info?...24 Colofon Redactie Vormgeving Fotografie Departement Communicatie, dienst Studieadvies en Studentenbegeleiding, de faculteiten en de instituten. Departement Communicatie Jan Crab Deze brochure is met grote zorg samengesteld. Studieprogramma s veranderen echter voortdurend. Het is daarom mogelijk dat het aanbod van opleidingsonderdelen van de verschillende studierichtingen enigszins afwijkt van de informatie in deze brochure. 1

4 2

5 Voorwoord Welkom bij de Universiteit Antwerpen. Je hebt de weg naar onze universiteit gevonden en je wilt meer informatie over onze instelling en onze studierichtingen. Misschien is dit je eerste kennismaking met de Universiteit Antwerpen. Misschien vond je reeds enkele jaren geleden de weg naar onze universiteit en heb je hier je bachelor opleiding voltooid. In elk geval word je masterstudent en wil je informatie over de masteropleidingen die wij aanbieden. Dit boekje helpt je al een hele stap vooruit in je keuzeproces. De Universiteit Antwerpen is een middelgrote universiteit met studenten. Binnen de Associatie Hogescholen & Universiteit Antwerpen werkt ze nauw samen met de Plantijnhogeschool, de Karel de Grote-Hogeschool, de Artesis Hogeschool Antwerpen en de Hogere Zeevaartschool. Onze universiteit stelt alles in het werk om je studieperiode zo aangenaam mogelijk te maken en de kwaliteit van de opleidingen op topniveau te houden. Daarom worden onze opleidingen geregeld bijgestuurd en aangepast aan de maatschappelijke evolutie. Leren is leven is de slogan van de Universiteit Antwerpen. Niet zomaar een leuze, want wij maken werk van een goed evenwicht tussen leren en leven. Met kennen ben je niets zonder het kunnen. De link tussen leren en leven is hier voelbaar aanwezig. Als je naar een van onze informatiedagen komt, zal je merken dat het prettig studeren is aan de Universiteit Antwerpen. We nodigen je alvast uit op onze infodagen (zaterdag 19 maart en 30 april 2011) of op de infomarkt (woensdag 14 september 2011). Prof. dr. Alain Verschoren Rector Universiteit Antwerpen 3

6 Waarom studeren aan de Universiteit Antwerpen? Studentgerichtheid De Universiteit Antwerpen staat voor studentgerichtheid. Dit betekent onder andere dat je zoveel mogelijk college volgt in kleine groepen, wat een vlotte interactie mogelijk maakt. Dankzij de kleine afstand tussen studenten en docenten kun je bij je profs terecht met allerlei vragen en problemen. De vlotte communicatie tussen docenten, assistenten en studenten wordt mee ondersteund door de digitale leeromgeving Blackboard. Dat biedt nieuwe kansen voor een interactief onderwijssysteem. Studenten worden ook uitgenodigd om actief deel te nemen aan het beleid: in verschillende adviesorganen en raden zijn zij vertegenwoordigd. Tenslotte is de Universiteit Antwerpen bekend voor haar goede studentenbegeleiding en -ondersteuning, waarbij wordt ingespeeld op de individuele noden van alle studenten. Innoverende academische opleidingen De Universiteit Antwerpen biedt innoverende academische opleidingen aan, waarbij de opleidingen zowel oog hebben voor theorie als praktijk. De opleidingen zijn stevig verankerd in sterk wetenschappelijk onderzoek, dat ook internationale faam geniet. De ivoren academische toren werd echter reeds lang geleden gesloopt: academici hechten veel belang aan een voortdurende uitwisseling met de steeds evoluerende samenleving. Bij je studie aan de Universiteit Antwerpen staat niet zozeer het memoriseren van feitenkennis centraal: je verwerft relevante kennis en vaardigheden die je nodig hebt om beroeps relevante opdrachten en problemen op te lossen. De BaMa-structuur schept ruimte voor vernieuwing en verbetering. Nieuwe opleidingen werden ingevoerd, keuzemogelijkheden binnen bestaande opleidingen verruimd. Infrastructuur Voor haar onderwijs beschikt de Universiteit Antwerpen over de meest moderne infrastructuur: goed uitgeruste les- en computerlokalen, laboratoria, bibliotheken en studielandschappen. In alle publieke ruimten zijn er hotspots waar je draadloos kan surfen. De laatste jaren werd ook op grote schaal geïnvesteerd in nieuwe gebouwen om het toenemend aantal studenten op te vangen en hen een aangename leeromgeving te bieden. De Universiteit Antwerpen is een middelgrote universiteit met meer dan studenten, verspreid over vier campussen en zeven faculteiten. De campussen Middelheim, Groenenborger en Drie Eiken liggen aan de stadsrand, in een groene omgeving. De campussen Middelheim en Groenenborger grenzen aan het openluchtmuseum Middelheim en aan het Nachtegalenpark. Studeer je op de campus Drie Eiken dan kan je volop genieten van de groene oase van Fort VI en de mooie vijvers rondom de campus. De Stadscampus, met 4

7 zijn kern van prachtig gerenoveerde 16de-eeuwse gebouwen, ligt in hartje Antwerpen. De opleiding Milieuwetenschap is gesitueerd op de campus Drie Eiken. Vorming De Universiteit Antwerpen wil niet alleen opleidingen aanbieden, maar ook een brede vorming. Jonge mensen laten opgroeien tot professionelen met een kritische ingesteldheid, een tolerante en constructieve houding. De Universiteit Antwerpen kiest resoluut voor pluralisme en verwelkomt diversiteit in haar curricula, en bij personeel en studenten. Antwerpen Je kiest natuurlijk ook voor de stad Antwerpen. Studeren is meer dan met je neus in de boeken zitten. Wie in Antwerpen komt studeren, kiest voor een studentenstad. Antwerpen is niet alleen een universiteitsstad: het is een bruisende metropool met een uniek cultuurhistorisch aanbod, een wereldhaven, een overvloed aan cafés en restaurants, clubs, gezellige pleintjes, cultuur, architectuur, mode, sportinfrastructuur... Kort samengevat: een stad waarin Antwerpenaars, bezoekers en studenten graag wegzinken. Speciaal voor de lancering van de nieuwe huisstijl van de Universiteit Antwerpen schreef oud-student Pieter Embrechts het lied U Aan het woord. In deze brochure vertellen wij graag over onze universiteit, daarna is het woord aan A! Milieuwetenschap binnen de Universiteit Antwerpen De masteropleiding Milieuwetenschap wordt ingericht door het Instituut voor Milieu & Duurzame Ontwikkeling (IMDO) van de Universiteit Antwerpen ( Dankzij de interfacultaire samenwerking die eigen is aan het IMDO, staat de opleiding garant voor vernieuwend, interdisciplinair en internationaal georiënteerd milieuonderwijs. De onderwijsdoelstellingen worden mede gerealiseerd door een multidisciplinair en gedreven team van docenten. De opleiding Milieuwetenschap staat open voor mensen met een verschillende achtergrond en verschillende intenties. Zowel professionele bachelors als academische bachelors en masters uit een brede waaier van vooropleidingen vormen het doelpubliek van deze opleiding. Bovendien richt deze opleiding zich ook tot mensen die al in de praktijk staan en zich verder willen professionaliseren zonder de intentie een extra diploma te behalen. Het curriculum is opgebouwd rond kernactiviteiten, -vraagstukken en dilemma s van de milieubranche. Binnen de opleiding wordt direct contact met de beroepspraktijk zo veel mogelijk gestimuleerd via gastcolleges door experten uit de praktijk, door opdrachten en door het opleidingsonderdeel Geïntegreerde Casus Milieuvraagstukken. Het samenwerken met medestudenten biedt een realistische context voor het verwerven van competenties zoals effectief communiceren, samenwerken en problemen oplossen. 5

8 Wie kiest voor deze opleiding, krijgt een grondige introductie in de milieuwetenschappen. Niet louter de kennis op zich, maar ook de toepassing ervan bij de analyse en oplossing van concrete milieuvraagstukken staat in de opleiding centraal. Daarnaast kan je eigen accenten leggen in het studieprogramma via de keuzeruimte die is ingebouwd in de tweede module van de opleiding. Voor studenten die hun job wensen te combineren met de opleiding Milieuwetenschap, is er de mogelijkheid om de studie te spreiden. Deze brochure geeft een verdere toelichting over de doelstellingen, structuur, inhoud en praktische schikkingen van de opleiding. Bijkomende informatie kan je bekomen via het opleidingssecretariaat. Met de jaarlijkse brede instroom van studenten en de tewerkstelling in de milieusector, zijn we terecht trots op het unieke interdisciplinaire milieuprogramma van de master Milieuwetenschap. Wie kiest voor deze opleiding, gaat een boeiende en leerrijke studietijd tegemoet. Universiteit Antwerpen, januari 2011 Prof. dr. Patrick Meire Voorzitter Instituut voor Milieu & Duurzame Ontwikkeling 6

9 Over Milieuwetenschap situering en historiek De opleiding Milieuwetenschap wordt sinds 1992 aangeboden aan de Universiteit Antwerpen door het toenmalige Instituut voor Milieukunde, nu Instituut voor Milieu & Duurzame Ontwikkeling, kortweg IMDO. Milieuwetenschap, voorheen ook wel Milieukunde genoemd, bestudeert de aard, omvang en oorzaken van milieu problemen en ontwikkelt daartoe concepten, theorieën en methodieken om deze milieuproblemen te analyseren en op te lossen. Binnen de studie Milieuwetenschap komen dan ook diverse disciplines bijeen zoals beleid, biologie, economie, recht, Inhoudelijk legt deze masteropleiding de brug tussen de verschillende invalshoeken. Met de hervorming van het hoger onderwijs en de invoering van de bachelor-master structuur werd het curriculum grondig herzien en aangepast. Het werd meer studentgecentreerd, vernieuwend en internationaal georiënteerd milieuonderwijs. Verder kreeg het vakkenpakket een meer interdisciplinaire invulling en werden componenten uit verschillende wetenschappelijke disciplines ingebouwd, zowel uit de sociale wetenschappen als uit de natuurwetenschappen. Sinds het academiejaar wordt de opleiding Milieuwetenschap aangeboden als een master-na-bachelor-opleiding in gecombineerd studiegebied (Politieke en Sociale Wetenschappen Wetenschappen). Deze studie staat nu open voor zowel academische bachelors als voor masters. Het huidige curriculum bestaat uit drie modules: een verplichte basismodule, een module milieuthema s waaruit je vrij vakken kan kiezen en tot slot de masterproef. De opleiding Milieuwetenschap is een unieke opleiding in Vlaanderen, zowel naar inhoud, vorm als concept. doelstellingen De masteropleiding Milieuwetenschap is erop gericht om de studenten de kennis en vaardigheden bij te brengen die van belang zijn voor een baan in de milieusector. Deze opleiding Milieuwetenschap beoogt het vormen van generalistisch opgeleide milieuwetenschappers. In de masteropleiding Milieuwetenschap leer je de kennis die je zelfstandig en in groepsverband hebt verworven, toe te passen in geïntegreerde verbanden en kennisdomeinen op het gebied van milieuvraagstukken. De opleiding gaat uit van een interdisciplinaire benadering waar naast de theoretische kennis en inzicht ook ruim aandacht besteed wordt aan het ontwikkelen van vaardig heden en attitudes. Dit is van essentieel belang gelet op het geïntegreerde karakter van milieuvraagstukken. Vanuit het perspectief van duurzame ontwikkeling, verwerf je inzicht in de samenhang en de complexiteit van milieuproblemen en leer je deze situeren in hun wetenschappelijke, ecologische en maatschappelijke context. Je ontwikkelt vaardigheden om te redeneren 7

10 over problemen, erover te communiceren en naar oplossingen te zoeken. Daarbij komt het belang van wetenschappelijke accuraatheid en een geïntegreerde benadering duidelijk tot uiting. Bovendien wordt je zin voor maatschappelijke ver antwoordelijkheid, openheid en kritisch denken gestimuleerd, en worden je leidinggevende capaciteiten bevorderd. Als master in de Milieuwetenschap dien je te beschikken over een breed perspectief en moet je een ruime waaier aan methodieken kennen en beheersen. Deze vertrekpositie zal je in staat stellen binnen een organisatie of dienst beleidsvoorbereidend en onder steunend te werken. De eigen kracht en deskundigheid van masters in de Milieu wetenschap is dat ze een breed theoretisch inzicht kunnen koppelen aan de dagelijkse praktijk. Ze zijn in staat om een visie te ontwikkelen, methoden uit te diepen en te verrijken. Het zijn deskundigen die in staat zijn op systematische wijze problemen en interventies te analyseren. Je leert professioneel om te gaan met onderzoeksresultaten en zelf praktijkgericht wetenschappelijk onderzoek op te zetten en uit te voeren. Toch heeft deze masteropleiding niet het profiel van een onderzoeksmaster, wel deze van een breed vormende, maatschappelijk geëngageerde opleiding. De opleiding biedt geen ver doorgedreven specialisatie in de milieutechniek maar is bedoeld als een programma om bruikbare gegevens op te leveren voor de beroeps praktijk. De competenties die hiermee gepaard gaan, zijn afgestemd op het profiel van de milieugeneralist. De masteropleiding Milieuwetenschap is erop gericht je in staat te stellen met de theoretische kennis, inzichten en vaardigheden, milieuvraagstukken te analyseren en een actieve bijdrage te leveren in het oplossen en/of voorkomen van milieuproblemen. onderwijsregeling en studieduur De masteropleiding Milieuwetenschap telt 60 studiepunten en wordt aangeboden als een voltijds studieprogramma in dagonderwijs dat wordt afgewerkt tijdens één academie jaar. Het studieprogramma kan echter ook deeltijds worden gevolgd en kan hierdoor over meerdere jaren worden gespreid. Het voorbereidende schakelprogramma voor professionele bachelors is eveneens opgevat als een voltijds studieprogramma van 60 studiepunten. Ook hier heb je de mogelijkheid in een deeltijds traject te stappen. De opleiding wordt verzorgd door een gemotiveerd team van academisch personeel van de Universiteit Antwerpen. Samen met de gastdocenten staan zij in voor kwalitatief hoogstaand milieuonderwijs. Het curriculum van de Master wordt permanent geëvalueerd en bijgestuurd. Daarbij wordt steeds rekening gehouden met de bemerkingen van docenten en studenten. 8

11 Doelgroep en toelatingsvoorwaarden De opleiding Milieuwetenschap richt zich tot bachelors én masters, die een masterdiploma Milieuwetenschap willen behalen, maar ook tot wie niet-certificaatsgericht en uit pure belangstelling haar/zijn huidige competentieniveau wenst aan te vullen. Wil je het diploma Master in de Milieuwetenschap behalen, dan geldt: Wie een academische bachelor of master heeft in één van onderstaande studiegebieden, kan rechtstreeks instromen. Voor een volledige lijst, verwijzen we je graag door naar onze website: Wetenschappen Politieke en Sociale Wetenschappen Biomedische Wetenschappen Economische en Toegepaste Economische Wetenschappen Geneeskunde Rechten, Notariaat en Criminologische Wetenschappen Toegepaste Biologische Wetenschappen Toegepaste Wetenschappen Industriële Wetenschappen en Technologie Nautische Wetenschappen Academische bachelors en masters uit een ander studiegebied kunnen een aanvraagdossier tot inschrijving indienen, op basis waarvan een intakegesprek zal plaatsvinden. Aan de hand van dit dossier willen we achterhalen of je in je basisopleiding of via nevenactiviteiten toch al voldoende voeling met de milieuwetenschap hebt kunnen opbouwen. Professionele bachelors worden tot de masteropleiding Milieuwetenschap toegelaten mits het slagen in een schakelprogramma van 60 studiepunten. Professioneel gerichte bachelors uit een milieuafstudeerrichting worden rechtstreeks tot dit schakelprogramma toegelaten. Tot deze groep behoren: Bachelor in de Agro- en Biotechnologie Bachelor in het Bedrijfsmanagement Bachelor in de Milieuzorg Professionele bachelors uit een ander studiegebied kunnen een aanvraagdossier tot inschrijving indienen, dat als basis fungeert voor een intakegesprek. Eventuele studieduurverkorting binnen deze trajecten is mogelijk via vrijstellingen die je kan aanvragen op basis van eerder verworven kwalificaties (EVK) of eerder verworven competenties (EVC). Het erkennen van EVC s gebeurt volgens de bepalingen in het decreet, het onderwijs- en examenreglement van de Universiteit Antwerpen en de 9

12 EVC-procedure van de Associatie Universiteit & Hogescholen Antwerpen. Eventuele vrijstellingen kunnen worden verleend op basis van een EVC-portfolio na het doorlopen van de EVC-procedure. Combinatie werken-studeren De opleiding Master Milieuwetenschap is een dagopleiding. Werkende studenten hebben de mogelijkheid om zowel het schakelprogramma als het masterprogramma deeltijds af te werken. Vereiste voorkennis Voor de start van de opleiding wordt een basiscursus ter beschikking gesteld van de kandidaat-studenten. De basiscursus, het Introductief Blok, bevat de vereiste basisbegrippen en is volledig afgestemd op zelfstudie. De cursus is vooral bedoeld als opfrissing of aanvulling van de parate kennis. Het zelfstudiepakket bestaat uit 6 boekdelen. 1. Inleiding 2. Wiskunde en statistiek 3. Natuurkunde 4. Scheikunde 5. Biologie/ecologie/toxicologie 6. Recht en economie Elk deel kan afzonderlijk worden verkregen. Het gehele pakket wordt bij aanvang van de opleiding als voorkennis verondersteld. Dit zelfstudiepakket kan aangekocht worden op het opleidingssecretariaat en is daar steeds ter inzage beschikbaar. Loopbaanperspectieven Geslaagde studenten ontvangen een diploma met als titel: Master in de Milieuwetenschap. Een opleiding die maatschappelijke noden wil lenigen, bereidt haar studenten voor op bestaande maar ook op nieuwe jobs. In de opleiding Milieuwetenschap leer je milieuvraagstukken door een andere (ruimere) bril te bekijken. De masteropleiding Milieuwetenschap leidt daardoor tot breed gevormde, flexibel inzetbare academici. Via deze studie verwerf je bovenop je eigen basisdiscipline een ruime kennis in de milieuwetenschappen. Als afgestudeerde Master in de Milieuwetenschap ben je in staat je verworven kennis en vaardigheden in een multidisciplinair georiënteerd werkveld te ontplooien. Je kunt dan ook aan de slag in tal van functies en beroepenvelden, zowel in beleidsgerichte als in meer gespecialiseerde milieufuncties, zowel bij de overheid als bij bedrijven, NGO s, adviesbureaus, in het onderwijs en wetenschappelijke instellingen. Afgestudeerden 10

13 kunnen aan de slag als: milieuconsulent, milieuambtenaar, duurzaamheidsambtenaar, milieucoördinator, Maar de master Milieuwetenschap hoeft geen eindpunt te betekenen. Behalve uitstromen naar de arbeidsmarkt kan je als master Milieuwetenschap ook verder bekwamen door verder te studeren. Als master in de Milieuwetenschap ben je immers ook voor bereid op het uitvoeren van fundamenteel wetenschappelijk onderzoek dat nieuwe relevante kennis in kaart brengt en erover rapporteert wat kan uitmonden in een doctoraat in de Milieuwetenschap. De opleiding Milieuwetenschap biedt tevens, mits een aanvullende vorming, een uitstekende basis tot het behalen van het diploma Milieucoördinator A. Masters in de Milieuwetenschap kunnen vrijstelling verwerven voor een aanzienlijk gedeelte van de post academische opleiding Milieucoördinator niveau A, eveneens ingericht door het Instituut voor Milieu & Duurzame Ontwikkeling. Voor meer informatie of een brochure over deze opleiding, kan je terecht op het opleidingssecretariaat van het IMDO of op onze website ( Studieprogramma Het schakelprogramma Milieuwetenschap De doelstelling van het schakelprogramma is iedereen op een gelijk startpunt te brengen voor het masterjaar. Het schakelprogramma Milieuwetenschap is opgebouwd uit 4 modules: Wetenschappelijke onderzoeksvaardigheden, Richtingsspecifieke opleidingsonderdelen, Verbredende academische vorming en de schakelscriptie. De eerste drie modules zijn samengesteld uit een selectie van opleidingsonderdelen die worden aangeboden in de bachelor opleidingen van de Universiteit Antwerpen. Wetenschappelijke onderzoeksvaardigheden (22 sp) Academische onderzoeksvaardigheden (1 te kiezen) 6 Statistiek (1 te kiezen) 6 Kwalitatieve onderzoeksmethoden (1 te kiezen) 6 Wetenschappelijk rapporteren (1 te kiezen) 4 Richtingsspecifieke opleidingsonderdelen 18 Verbredende academische vorming 12 Schakelscriptie 8 TOTAAL 60 11

14 de master milieuwetenschap De masteropleiding Milieuwetenschap is opgebouwd uit drie modules die samen een totaal van 60 studiepunten omvatten. De basismodule (33 studiepunten) bestaat uit een pakket van 11 verplichte opleidingsonderdelen die zijn ondergebracht in drie clusters: beleidswetenschappelijke analyse (9 sp) natuurwetenschappelijke analyse (12 sp) geïntegreerde analyse en beheer (12 sp) Binnen elke cluster wordt de basiskennis aangereikt die onmisbaar is voor de studie milieuwetenschap. In de tweede module Milieuthema s kan je zelf een vakkenpakket van 12 studiepunten samenstellen met volgende thema s: Milieu en ruimte, Milieu en bedrijf, Milieu en gezondheid, Geïntegreerde milieuthema s, Europa en milieu, Milieu-educatie en Duurzame ontwikkeling. De student kan ook zelf milieuvakken voorstellen die niet in deze lijst zijn opgenomen. Tot slot is er de Masterproef, die telt voor een totaal van 15 studiepunten. In het onderstaande model wordt de structuur van de master Milieuwetenschap samengevat. Beleidswetenschappelijke analyse (9 sp) Milieubeleid 3 Milieurecht 3 Milieu-economie 3 Geïntegreerde analyse en beheer (12 sp) Geïntegreerde casus milieuvraagstukken 3 Projectmanagement 3 Milieu-effectrapportage 1 3 Duurzame ontwikkeling 3 Natuurwetenschappelijke analyse (12 sp) Ecosysteembeheer 3 Biosfeer: lucht, water, bodem en biota 3 Milieugezondheidskunde 1 3 Milieutechnologie

15 Milieuthema s (vrije keuzeruimte 12 sp) Milieu en ruimte Ruimtelijke ordening 3 Landschapsecologie 3 Milieu-effectrapportage 2 3 Milieu en gezondheid Milieugezondheidskunde 2 3 Xenobiotica in de voeding 3 Ecotoxicologie 3 Milieu en bedrijf Milieutechnologie 2 3 Milieumanagement 3 Duurzame procestechnologie 3 Milieugevaarlijke stoffen 3 Geïntegreerde milieuthema s Integraal waterbeheer 3 Global Change 3 Integraal waterbeheer Case River 21 3 Europa en milieu EU-milieubeleid 3 Europees Virtueel Seminarie 3 Milieu en educatie Milieu-educatie 3 Duurzame ontwikkeling Duurzame ontwikkeling: capita selecta 3 Milieuvak (vrije keuze) max. 6 Masterproef 15 TOTAAL 60 De opleiding biedt je eveneens de mogelijkheid om je studie te spreiden. Er bestaat een deeltijds modeltraject gespreid over twee jaar (A en B). Het A-jaar van het deeltijdse modeltraject is opgebouwd uit 25 tot 35 studiepunten, waarvan minimaal 25 studie punten worden gekozen uit de basismodule. In het B-jaar zijn zowel de Geïntegreerde Casus Milieuvraagstukken als de Masterproef verplichte opleidingsonderdelen. De resterende studiepunten zijn vrij te verdelen over de twee studiejaren. (A + B = 60 studiepunten) 13

16 Uiteraard zijn ook andere aangepaste formules mogelijk. Een voorstel tot studie spreiding moet overlegd worden met de opleidingscoördinator, om daarna voor goedkeuring aan de Onderwijscommissie Milieuwetenschap te worden voorgelegd. Deeltijds programma A-jaar 25 tot 35 studiepunten waarvan verplicht min. 15 studiepunten uit de basismodule (vrij te kiezen uitgezonderd Gecase en Masterproef) resterende 10 tot 20 studiepunten: vrij te kiezen uit basismodule en/of Milieuthema s Deeltijds programma B-jaar 25 tot 35 studiepunten bestaande uit: Gecase en verplichte opleidingsonderdelen naargelang studiekeuze in A-jaar Masterproef: 15 studiepunten Resterende studiepunten op te vullen uit Milieuthema s Masterproef De Masterproef is een belangrijk opleidingsonderdeel binnen de Master Milieuwetenschap, begroot op 15 studiepunten. Dat betekent dat je er gedurende het hele jaar intensief aan werkt. Als milieuwetenschapper zal je vaak geconfronteerd worden met een bepaald milieuvraagstuk. Bij het zoeken naar een oplossing kan parate kennis van groot belang zijn, maar deze evolueert voortdurend. Het is dan ook veel belangrijker enig idee te hebben waar je relevante informatie kan achterhalen en hoe je een dergelijk realiteitsgebonden probleem aanpakt. Bovendien zijn milieuproblemen dikwijls zo complex dat ze moeilijk door één persoon behandeld kunnen worden. Het is dan erg belangrijk te weten hoe je met en in een groep, en voornamelijk in multidisciplinair verband, werkt. Want met het oog op een reële werksituatie is het ook belangrijk dat je als student, buiten het ver werven van kennis en inzicht, ook bepaalde vaardigheden en attitudes ontwikkelt. Daarom bestaat de Masterproef Milieuwetenschap uit twee componenten: een individueel werk en een groepswerk. Door de Masterproef op te delen in deze twee componenten, willen we je de kans bieden ervaring op te doen in het opzoeken en verwerken van informatie en het wetenschappelijk rapporteren, maar ook met het werken in een multidisciplinair teamverband. De onderwerpen voor de Masterproef staan geclusterd in thema s. Binnen elk thema worden onderwerpen aangeboden vanuit verschillende invalshoeken, die getuigen van een zekere disciplinaire diversiteit of complementariteit. 14

17 De Masterproef Milieuwetenschap is erop gericht je vakmanschap verder uit te bouwen en je schriftelijke, mondelinge en communicatieve vaardigheden verder te ontplooien. Een geslaagde Masterproef toont aan dat je als student de verworven inzichten uit de vakliteratuur en de opleidingsonderdelen kan integreren bij de uitwerking van een zelf gekozen problematiek en daarbij de nodige vaardigheden weet in te zetten. Die uit werking dient uiteraard te getuigen van een multidisciplinair perspectief aangezien de opleiding op de wetenschappelijke verdieping in de verbreding is georiënteerd. Opleidingsonderdelen In deze brochure laten we je kennis maken met de inhoud van de verplichte opleidingsonderdelen uit de basismodule. Op vind je meer informatie over de andere opleidingsonderdelen, begin- en eindtermen, werkvormen, evaluatie, noodzakelijk en aanbevolen studiemateriaal. Beleidswetenschappelijke analyse Milieubeleid Dit opleidingsonderdeel omschrijft in de eerste plaats de input (milieuvraagstukken) en output van milieubeleid (strategieën, maatregelen) met de begrippenkaders die in de literatuur voorhanden zijn. Daarbij wordt de betekenis onderstreept van de maatschappelijke achtergronden van milieuvraagstukken en worden de politieke en beleidsmatige aspecten geduid die van cruciaal belang zijn om die vraagstukken opgelost te krijgen. In het tweede deel van de cursus wordt beleid bekeken als een proces met fazen en wordt in het bijzonder ingezoomd op de instrumentering (inzet van soorten beleidsinstrumenten) en op de strategische beleidsplanning en planfiguren in het milieubeleid. Hoe het milieubeleid ontstaat in de wisselwerking tussen de diverse Belgische en Vlaamse milieu-overheden komt aan bod in het derde deel. Voor Europees beleid dient verwezen te worden naar het keuzevak EU-milieubeleid. Milieu-economie Deze cursus beoogt het aanleren van de economische benaderingen van de milieuproblematiek. Allereerst worden enkele begrippen van een verruimde milieu-economie gesitueerd (plaatsing van de economie in haar natuurlijke omgeving, betekenis van duurzame ontwikkeling, de discussie rond economische groei, de milieuverstoringsketen, het maatschappelijke dilemma). Vervolgens worden de elementen van micro-economie en van publieke economie besproken. Daarna komt het basismodel van de milieu-economie aan bod (afwegen van bestrijding versus schadekosten, waardering van schade c.q. baten van milieubehoud, Coase-theorema). Verder zullen ook nog de instrumenten van milieubeleid 15

18 worden behandeld (criteria van beoordeling; normen en vergunningen; heffingen; verhandelbare emissierechten; statiegelden, subsidies e.a.; optimale mix), net zoals de evaluatiemethoden voor de beoordeling van projecten onder onzekerheid (beslissen onder onzekerheid inclusief optiewaarde; actualisatie; kosten-batenanalyse; kosteneffectiviteit; participatieve besluitvorming). Milieurecht Doel van dit opleidingsonderdeel is een overzicht te krijgen van en inzicht te verwerven in de internationale, federale, gewestelijke en plaatselijke rechtsregels en beleidsbeginselen van het milieurecht in de ruime betekenis van het woord. Er zal onder meer worden ingegaan op de doelstellingen en instrumenten van het milieubeleid, en op de administratieve en burgerlijke handhaving van het milieurecht. Verder komen ook natuurbeheersrecht en milieuhygiënerecht aan bod. Geïntegreerde analyse en beheer Duurzame ontwikkeling In deze cursus wordt aandacht besteed aan verschillende aspecten die te maken hebben met de relatie tussen milieu en economische ontwikkeling. Eerst wordt het internationale debat over milieu en ontwikkeling kort geschetst, met speciale aandacht voor de consensus die is ontstaan rond het begrip duurzame ontwikkeling. De grote variëteit aan definities van duurzame ontwikkeling komt daarbij aan bod. Recent zijn een aantal indicatoren ontwikkeld om duurzame ontwikkeling te meten, zoals de ecologische voetafdruk, het aangepast sparen en de milieuduurzaamheidsindicator van het WEF. Deze indicatoren zullen worden geanalyseerd en vergeleken. Vervolgens gaat de aandacht uit naar de complexe relatie tussen armoede, economische ontwikkeling en milieu. Wat het beleid ten aanzien van duurzame ontwikkeling betreft, wordt er dieper ingegaan op het belang van het institutionele kader, zoals de rol van eigendomsregimes. Aan het einde van de cursus komt de verwachte toekomstige evolutie aan bod, en de rol die een aangepast beleid hierin zou kunnen spelen. Het keuzevak Duurzame Ontwikkeling Capita Selecta vormt een aanvulling bij dit opleidingsonderdeel. Geïntegreerde casus Milieuvraagstukken (GeCase) Het aan de Universiteit Antwerpen ontwikkelde concept van de GeCase is uniek in Vlaanderen en werd door de visitatiecommissie van het onderwijs in de milieuwetenschap bijzonder positief onthaald. Je werkt samen met je medestudenten aan een geïntegreerde casus die als een rode draad doorheen het eerste semester van de master Milieu wetenschap loopt en die de samenhang tussen de verschillende wetenschaps gebieden, beleidsvelden en invalshoeken in een reële leercontext verduidelijkt. De focus van de leerstof ligt op de analyse en aanpak van milieuvraagstukken in een reëel gebonden, gebiedsgerichte configuratie. Bij de analyse van het voorgelegde milieuvraagstuk hanteer je de DPSIR-keten als 16

19 internationaal gerefereerd kader en werkinstrument bij de analyse van en bij het omgaan met complexe milieuthema s. Het gebied wordt als een systeem benaderd waarin sociale, politieke, economische, milieuhygiënische, juridische, beleidsmatige en ecologische aspecten een rol spelen. Dit levert interessant studiemateriaal op en biedt de mogelijkheid om de milieuvraagstukken op een geïntegreerde manier te analyseren en op te lossen. Interactie met externe actoren is daarbij onmisbaar. Je komt erdoor in contact met de praktijkgebonden visies en benaderingen en je wordt in de mogelijkheid gesteld om je theoretische competenties in de praktijk te toetsen. Milieu-effectrapportage 1 De voortdurend uitbreidende druk van menselijke activiteiten op milieu en natuur heeft geleid tot nieuwe, preventieve instrumenten voor het milieubeleid, zoals milieu-effectrapportage, zowel voor projecten (als ondersteuning van de besluitvorming inzake bouwvergunning en milieuvergunning) als voor plannen (mobiliteit, ruimtelijke uitvoeringsplannen, energieplannen, etc.). In de cursus worden zowel procedurele aspecten als de algemenen methodologie behandeld. De theoretische vereisten worden vergeleken met praktijkervaringen, knelpunten worden besproken en praktische tips worden gegeven. Het keuzevak Milieu-effectrapportage 2 vormt een aanvulling bij dit opleidingsonderdeel. Projectmanagement Via dit opleidingsonderdeel leer je de methoden kennen voor projectmatige werken en leer je deze toepassen in milieuprojecten. De cursus gaat in op de sturing van de projectcyclus en dynamiek omgevings- en actorenanalyse, en soorten projecten en organisaties. Daarbij worden onderhandelings- en ondersteunende beslistechnieken gesitueerd. Noties worden bijgebracht van financiële planning en beheer, risicoanalyse, leidinggeven en human resource management. In het bijzonder wordt doorgegaan op onderzoekstechnieken en werkmethoden die van belang zijn bij inter- en transdisciplinaire benadering van milieuvraagstukken en projecten. De theoretische kennis en inzichten worden geïllustreerd met praktijkvoorbeelden uit de milieu-(onderzoeks)sfeer. Natuurwetenschappelijke analyse Biosfeer: lucht, water, bodem en biota Deze cursus wil je een inzicht bieden in de problematiek van de milieuverontreiniging en de aanpak daarvan. Diverse milieuthema s op het vlak van lucht, water- en bodemproblematiek komen hierbij aan bod: Bodem: beginselen van de bodemkunde; bronnen van bodemverontreiniging: bodemontaarding en bodempollutie; biologische en ecologische gevolgen; preventieve maatregelen en remediëringstechnieken; illustratie van BBT voor sanering; het Boss-model. 17

20 Lucht: inleiding meteorologie; luchtverontreinigende stoffen; natuurlijke en antropogene bronnen; gevolgen van luchtpollutie; preventieve maatregelen en remediëringstechnieken, technologieën voor luchtzuivering; trends in emissies en immissies. Water: chemische, biologische en fysische karakteristieken van een watersysteem. M.a.w. wat komt er van nature voor in het water en hoe zit de watercyclus in elkaar. Vervolgens worden de verschillende vormen van verontreiniging van oppervlaktewater besproken. Verder wordt er ingegaan op de bepaling van de waterkwaliteit en diverse methoden om te waterkwaliteit te beoordelen op basis van fysische, chemische en biologische data. Hierbij wordt er een link gelegd naar de waterkwaliteitsmonitoring zoals die wordt opgelegd door de kaderrichtlijn water. Na de bespreking van de drie onderdelen bodem, water en lucht wordt er ingegaan op de wetenschappelijke onderbouwing van normen en de wijze waarop monitoringsnetwerken zijn opgebouwd. Ecosysteembeheer Het opleidingsonderdeel Ecosysteembeheer wil je inzicht bieden in de oorzaken van het verlies van biodiversiteit en de mogelijkheden om dit tegen te gaan. Door de enorme druk van alle menselijke activiteiten sterven veel soorten uit en worden veel andere bedreigd in hun voortbestaan. Het behoud van de biodiversiteit vereist dan ook steeds meer en meer een gedegen beheer van de resterende natuur evenals het herstel van gedegradeerde ecosystemen. Deze cursus heeft tot doel de wetenschappelijke basis te leggen, nodig voor het behoud en beheer van de biodiversiteit. Daarom moet eerst verduidelijkt worden wat natuur is. Wat zijn motieven voor natuurbehoud? Wat is biodiversiteit? Vervolgens wordt ingegaan op de oorzaken van het verlies aan biodiversiteit. Hiervoor wordt de DPSIRlogica gevolgd. De driving forces (D) worden geschetst door een beschrijving van de ontwikkeling van de menselijke activiteiten gedurende de laatste eeuwen. Hierdoor kunnen de verschillende soorten druk (P) worden begrepen (habitatverlies, emissies, exploitatie, etc.). Dit leidt tot de toestand van de omgeving (S): graad van versnippering, verontreiniging, vermesting, verzuring etc. Daarna wordt in detail bestudeerd hoe dit uiteindelijk resulteert in een impact (I) op de biodiversiteit. Afhankelijk van de state worden verschillende voorbeelden uitgewerkt. Hierbij komen de volgende concepten zeker aan bod: gevolgen van fragmentatie, randeffecten, eiland biogeografie, probleem van kleine populaties, metapopulaties, Minimal viable populations, en population viability analysis, ecohydrologie, migratie, vegetatie-ecologie, etc. In het laatste deel komt de respons (R) aan bod. Dit omvat drie grote luiken. Vooreerst een aantal hoofdlijnen van milieubeheer, vervolgens de verschillende aspecten van natuurbeheer, en de juridische achtergronden. Dit wordt besloten met een globale situering van ecosysteembeheer. 18

21 Milieugezondheidskunde 1 Deze cursus wil de student laten begrijpen dat de mens een deel is van het ecosysteem, waarin milieufactoren voor de mens nuttig maar ook schadelijk kunnen zijn. Je verkrijgt op die manier inzicht in de relatie tussen milieu en gezondheid. Eerst worden de algemene begrippen ivm milieugezondheidskunde geschetst: relatie tussen milieu en gezondheid, definitie van gezondheid/ziekte en milieu, onderzoeksmethodes, milieu risico-evaluatie, risicoperceptie en -communicatie. Vervolgens wordt de blootstelling aan risicofactoren bekeken vanuit de verschillende compartimenten: bodem, lucht, water, voedsel. Verder zal ook de inwerking van chemische, fysische en biologische agentia op het menselijke lichaam worden besproken. Ook de relatie tussen omgevingsfactoren en ziekten zoals kanker, luchtwegaandoeningen, nierlijden, intoxicaties... komt aan bod. Het keuzevak Milieugezondheidskunde 2 vormt een aanvulling bij dit opleidingsonderdeel. Milieutechnologie 1 De cursus beschrijft de problematiek en de hulpmiddelen bij gebruik van conventionele technologie in milieutoepassingen. Hierbij wordt aandacht besteed aan fysico- chemische en biotechnologische processen. De economische haalbaarheid van milieu technologische processen wordt bestudeerd en afgewogen tov. onder meer milieuheffingen. De basis van deze processen wordt behandeld voor de milieucompartimenten water, bodem, lucht en afval. Ook wordt ingegaan op enkele tools in verband met milieutechnologie en milieuzorgsystemen: ecolabeling, ecodesign en milieuzorgsystemen. Het keuzevak Milieutechnologie 2 vormt een aanvulling bij dit opleidingsonderdeel. Studeren in het buitenland De Universiteit Antwerpen neemt actief deel aan de Europese uitwisselingsprogramma s zoals ERASMUS. Elk jaar studeert een aanzienlijk grote groep studenten één semester aan een buitenlandse universiteit. In het kader van het ERASMUS-programma heeft de Universiteit Antwerpen samenwerkingsakkoorden gesloten met heel wat universiteiten in West- en Centraal Europa. Maar de Universiteit Antwerpen kijkt verder dan Europa. Op bilaterale basis (buiten het kader van ERASMUS) werden wereldwijd uitwisselingsprogramma s uitgewerkt. In het kader van Internationale Ontwikkelingssamenwerking kan je met een beurs een aantal maanden in een ontwikkelingsland studeren. Je studieperiode aan één van de buitenlandse partneruniversiteiten wordt erkend als onderdeel van je studie aan de Universiteit Antwerpen. Meer info op 19

22 Onderwijs en examens Master in BaMa In heel Europa werd het BaMa-systeem ingevoerd, na het ondertekenen van het Bologna-akkoord. Alle bestaande opleidingen in het hoger onderwijs werden omgevormd tot academische en Professionele Bachelor- en masteropleidingen. Meer informatie over het BaMa-systeem vind je op In Vlaanderen zijn alle masteropleidingen academisch. Elke masteropleiding aan de Universiteit Antwerpen heeft specifieke toelatingsvoorwaarden. In elk geval heb je een professioneel of een academisch bachelordiploma behaald, als je inschrijft voor een masteropleiding. Afhankelijk van het diploma dat je reeds op zak hebt, kan je ofwel rechtstreeks instromen in een masteropleiding, ofwel eerst een s chakelprogramma (na een Professionele Bacheloropleiding) of een voorbereidingsprogramma (na een a cademische bacheloropleiding) doorlopen. Visueel kunnen we dit als volgt voorstellen: Academische Bachelor Academische Master Academische Bachelor Voorbereidingsprogramma Academische Master Professionele Bachelor Schakelprogramma Academische Master Semestersysteem en examens Dankzij de nieuwe bachelor- en masterstructuur en het flexibiliserings systeem heb je als student meer keuzemogelijkheden gekregen om je studieprogramma in te vullen. In elke faculteit adviseren studietrajectbegeleiders over de samenstelling van je programma en over de aangeboden keuzemogelijkheden. Het is echter belangrijk voldoende vooruitgang te boeken in je studietraject en in een redelijke tijd je diploma te behalen. Daarom heeft de Universiteit Antwerpen een systeem van studievoortgangbewaking en -begeleiding opgezet; de faculteit zal je studieprestaties volgen en kan je bindende voorwaarden opleggen wanneer je niet de helft van de studiepunten van het goedgekeurde studieprogramma van het academiejaar hebt behaald! Het volledige onderwijs- en examenreglement vind je terug op Leerkrediet Hoe werkt het leerkrediet? Het leerkrediet werkt eveneens met studiepunten. Elke student krijgt 140 studiepunten bij zijn eerste inschrijving in het Vlaams hoger onderwijs. Voor elk opleidingsonderdeel waarvoor je inschrijft wordt het leerkrediet verminderd met de overeenkomstige studie- 20

23 punten. Wanneer je slaagt voor dat opleidingsonderdeel, komen die studiepunten er terug bij. De eerste 60 studiepunten die je verwerft, krijg je dubbel terug. Voor wie? Het leerkrediet is van toepassing op alle studenten die zich inschrijvingen met een diplomacontract voor een initiële opleiding (de bachelors en de masters) en voor alle inschrijvingen met een creditcontract. Opleiding afgewerkt? Na het behalen van je bachelordiploma, behoud je je leerkrediet. Als je een masterdiploma behaalt, wordt het startkapitaal van 140 studiepunten van je saldo afgetrokken. Als je studietraject perfect is verlopen, heb je dan nog 60 studiepunten over. Onvoldoende leerkrediet Als je geen of een negatief leerkrediet hebt, mag de instelling voor hoger onderwijs je inschrijving weigeren. Als je onvoldoende studiepunten hebt voor de opleiding of het programma waarvoor je wilt inschrijven, kan de instelling extra studiegeld vragen voor de studiepunten die je tekort komt of je inschrijving beperken tot het aantal studiepunten waarover je nog beschikt. Aan de Universiteit Antwerpen wordt géén verhoogd inschrijvingsgeld gevraagd. Je hebt wel van de betrokken faculteit de toelating tot inschrijven nodig en deze zal in de meeste gevallen je studieprogramma beperken. Het aantal studiepunten dat je opneemt door je inschrijving in opleidingsonderdelen en het aantal studiepunten waarvoor je credits behaalt via de examens is dus belangrijk! Het is een maatstaf voor studiesucces en studievoortgang en kan gevolgen hebben voor jouw recht op verder studeren en jouw sociaal statuut als student! Daarom is het belangrijk om doordacht te kiezen, je in te zetten voor je studie en ook administratief tijdig met alles in orde te zijn! Meer info: 21

24 Studiebegeleiding Studieadvies en studentenbegeleiding De Dienst voor Studieadvies en Studentenbegeleiding helpt je vanaf het moment dat je voor het eerst inschrijft tot aan het moment waarop je je diploma ontvangt. Je kan op elke campus terecht bij een studentenbegeleider, na afspraak via het Studenten Informatie Punt (T ). Onze dienst voorziet begeleiding op volgende domeinen: Informatie en advies over studeren in het hoger onderwijs Dit kan handelen over studierichtingen binnen en buiten de Universiteit Antwerpen, maar ook over het leerkrediet, het onderwijs- en examen reglement, enz. Begeleiding bij het maken van je studiekeuze, twijfels over je studierichting Weten wat je wilt, is soms makkelijker gezegd dan gedaan. Samen met een studentenbegeleider kan je aan de hand van gesprekken en oefeningen meer zicht krijgen op je persoonlijkheid, capaciteiten, interesses en de studierichtingen die daarbij passen, al dan niet in het kader van heroriëntering. Begeleiding omtrent studievaardigheden, studieplanning en uitstelgedrag Een studentenbegeleider kan je studievaardigheden helpen aanscherpen (hoe verwerk je grote hoeveelheden leerstof, hoe maak je een schema, hoe maak je goede nota s) en je helpen bij het maken van realistische planningen en oefeningen om je uitstelgedrag tegen te gaan. Psychologische begeleiding en psychotherapie Wanneer je geconfronteerd wordt met persoonlijke problemen die je studies belemmeren (faalangst, rouwverwerking, relatieproblemen, ), kan je terecht bij een studentenbegeleider die samen met jou nagaat welke hulp je het best kan gebruiken. Dit kan gaan over een kortere begeleiding, het volgen van een training, het volgen van een langdurige psychotherapie of een gepaste doorverwijzing. Alles gebeurt steeds op vrijwillige basis. Begeleiding van studenten met een functiebeperking, topsport of kunstbeoefening Als student met een functiebeperking (fysische handicap of chronische ziekte, leerprobleem, concentratieprobleem, stoornis binnen het autismespectrum of psychisch probleem...), sport- of kunstbeoefening kan je bijzondere faciliteiten aanvragen voor onderwijs en/of examens. Hiervoor is een attest vereist. Meer info: of in de folder Studeren met een functiebeperking, topsport- of kunstbeoefening. 22

25 Afstudeerbegeleiding en beroepskeuze Tot slot kan je bij ons terecht voor hulp bij je zoektocht naar jobs passend bij je persoonlijkheid, capaciteiten en interesses, voor informatie over verdere studies na het behalen van een diploma, sollicitatietips, enz. Het aanbod groepsgerichte begeleiding en trainingen wordt elk semester bekend gemaakt via affiches, folders, brochures, op Blackboard en via mail. Kijk ook zeker op Nuttige websites masteropleidingen Op vind je uitgebreide informatie over alle masteropleidingen die de Universiteit Antwerpen inricht. Je kan vanuit deze URL ook doorklikken naar de website van een faculteit. toekomstige studenten Infodagen Elk jaar organiseert de Universiteit Antwerpen informatiedagen voor leerlingen van het secundair onderwijs. Deze hebben plaats in maart en april. Naast een algemene en een specifiek studiegerichte infosessie kan je aan de infostanden cursussen inkijken en een aantal brochures verkrijgen. Je krijgt de gelegenheid tot vragen stellen en desgewenst tot een persoonlijk gesprek. Vooraf inschrijven is niet nodig. Meer info op Infomarkt Twijfel je nog over je studiekeuze? Wil je nog graag een bevestiging van je keuze? Dan kan je terecht op de infomarkt in september. Bachelor-, schakel, master- en master-na-masterprogramma s komen aan bod, alsook flexibel studeren en avondonderwijs. Aan de infostanden kan je cursussen inkijken, brochures verkrijgen en bijkomende vragen stellen aan de medewerkers van de opleidingen en studentenbegeleiders. Vooraf inschrijven is niet nodig. Meer info op Inschrijven Praktische informatie in verband met inschrijvingen vind je op: Studentenportaal Op het studentenportaal vind je algemene informatie die voor jou als student nuttig kan zijn: de academische kalender, de computer- en netwerkinfrastructuur, blackboard, beschikbare cursussen, financiering, huisvesting, sociale 23

26 voorzieningen, eten en drinken op de campussen, studentenjobs, studentenclubs, sport, contactpersonen studieloopbaanbegeleiding per faculteit, doctoreren, enz.. Bibliotheek De Universiteit Antwerpen heeft een uitgebreide collectie boeken ter beschikking voor studenten en personeel. Op de Stadscampus bevindt zich een gloednieuwe bibiliotheek voor de humane en sociale wetenschappen. Op de campus Middelheim, Groenenborger en Drie Eiken zijn de bibliotheken voor de exacte en medische wetenschappen gehuisvest. Meer info op Begin academiejaar Het academiejaar start op maandag 26 september wegbeschrijving naar de vier campussen Op kan je de wegbeschrijving naar de verschillende campussen terugvinden. De vier campussen zijn campus Drie Eiken, Stadscampus, campus Groenenborger en campus Middelheim. Meer info? Instituut voor Milieu & Duurzame ontwikkeling Campus Drie Eiken - Gebouw P Universiteitsplein Wilrijk (Antwerpen) Sarah Verberckmoes (stafmedewerker onderwijs) T sarah.verberckmoes@ua.ac.be Studenten Informatie Punt (STIP) Stadscampus, Gebouw E (Agora), 1ste verdieping Grote Kauwenberg Antwerpen T stip@ua.ac.be 24

27

28 Leon... De nieuwe Da Vinci.