Trainingsboek Nederlands VMBO 2016 BB & KB

Transcriptie

1 Trainingsboek Nederlands VMBO 2016 BB & KB

2 Hey jij daar! Welkom op de examentraining Nederlands VMBO! Het woord examentraining zegt het al: trainen voor je examen. Tijdens deze training behandelen we de examenstof in blokken en oefenen we ermee. Daarnaast besteden we ook veel aandacht aan de vaardigheden voor je examen; je leert handigheidjes, krijgt uitleg over de meest voorkomende vragen en leert uit welke onderdelen een goed antwoord bestaat. Verder gaan we in op hoe je de stof het beste kunt aanpakken, hoe je verder komt als je het even niet meer weet en vooral ook hoe je zorgt dat je overzicht houdt. Naast de grote hoeveelheid informatie die je krijgt, ga je zelf ook aan de slag met examenvragen. Tijdens het oefenen hiervan zijn er genoeg trainers beschikbaar om je verder te helpen, zodat je leert werken met de goede strategie om je examen aan te pakken. Hierbij is de manier van werken belangrijk, maar je kunt natuurlijk altijd inhoudelijke vragen stellen; ook over de onderdelen die niet klassikaal behandeld worden. Voor iedere vraag zijn er uiteraard uitwerkingen beschikbaar, maar gebruik deze informatie naar eigen inzicht. Vergeet niet dat je op je examen ook geen uitwerkingen krijgt. Sommige vragen worden klassikaal besproken, andere vragen moet je zelf nakijken. Mocht je nog meer willen oefenen na deze examentraining, neem dan een kijkje op Daar vind je oude examens en ons lesmateriaal van vorig jaar. Na de tips volgen het programma voor vandaag en de bijbehorende opgaven. We verwachten niet dat je alle opgaven binnen de tijd af krijgt, maar probeer steeds zo ver mogelijk te komen. Als je niet verder komt, vraag dan om hulp! We willen je graag leren hoe je er wél uit kunt komen. En onthoud goed, nu hard werken scheelt je straks misschien een heel jaar hard werken We wensen je heel veel succes vandaag en op je examen straks! Namens het team van de Nationale Examentraining, Eefke Meijer Hoofdcoördinator Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

3 Tips en trics bij het voorbereiden en tijdens je examens Examens voorbereiden Tip 1: Heb vertrouwen in jezelf Laat je niet gek maken door uitspraken als Nu komt het er op aan. Het examen is een afsluiting van je hele schoolperiode. Je hebt er dus jaren naartoe gewerkt en hebt in die tijd veel kennis en kunde opgedaan om examen te kunnen doen. In al die jaren ben je nooit wakker geworden om vervolgens te ontdekken dat al je kennis was verdwenen. De beste garantie voor succes is voorbereiden, en dat is nu net wat je al die jaren op school hebt gedaan. Heb vooral vertrouwen in jezelf! Tip 2: Bereid je goed voor Om jezelf goed voor te bereiden op je eindexamen maak je een planning, leer je de stof en oefen je met vragen. Hoe pak je dit nou het beste aan? Begin allereerst met het maken van een overzicht van alle stof en een planning. Je kunt bijvoorbeeld een schema maken met daarin alle hoofdstukken die je moet leren en welke onderwerpen daarbij horen. Daarbij schrijf je wanneer je welk onderdeel gaat leren. Als je aan de slag gaat met leren, zorg dat je op tijd begint en plan dan niet teveel studieuren achter elkaar. Pauzes zijn noodzakelijk, maar zorg ervoor dat ze kort blijven, anders moet je iedere keer opnieuw opstarten. Wissel verschillende vakken af en wissel het leren af met oefenen. Op die manier kun je je beter concentreren en leer je effectiever. Wat je concentratie (en je planning) ook ten goede komt, is leren op vaste tijdstippen. Tip 3: Leer alsof je examens zit te maken Oefenen voor je examen bestaat natuurlijk ook uit het voorbereiden op de situatie zelf. Dit betekent dat je je leeromgeving zoveel mogelijk moet laten lijken op je examensituatie. Zorg dus voor zo min mogelijk afleiding (lees: leg je telefoon weg) en maak je tafel zo leeg mogelijk. Maak ook een keer een proefexamen met een timer of eierwekker erbij, zodat je weet hoe het is om voor langere tijd een examen te maken en zodat je weet hoe je je tijd het beste in kunt delen. Tip 4: Herhaal de geleerde stof Belangrijk is om alle leerstof te herhalen! Wat heb je de vorige dagen ook alweer geleerd? Door te herhalen blijft de stof langer in je hoofd (lange termijn geheugen) en verklein je de kans dat je het weer vergeet. Zorg dat je de dag vóór het examen geen nieuwe stof meer hoeft te leren en dat je alles nog even doorneemt en herhaalt. Tip 5: Leer op verschillende manieren (lezen, schrijven, luisteren, zien en uitspreken) Alleen maar lezen in je boek verandert al snel in staren in je boek zonder dat je nog wat opneemt. Wissel het lezen van de stof in je boek dus af met het schrijven van een samenvatting. Let op dat je in een samenvatting alleen belangrijke punten overneemt, zodat het ook echt een samenvatting wordt. Kijk ook eens op Youtube, daar zijn talloze filmpjes te zien waarin de stof duidelijk wordt uitgelegd. Maak daar gebruik van, want op die manier komt de stof nog beter binnen omdat je er naar hebt kunnen luisteren. Met mindmaps zorg je er voor dat je de stof voor je kunt zien en kunt overzien. Het werkt tot slot heel goed om de stof aan iemand uit te leggen die de stof minder goed beheerst dan jij. Door uit te spreken Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

4 waar de stof over gaat merk je vanzelf waar je nog even in moet duiken en welke onderdelen je prima beheerst. Mindmap: Goed voor jezelf zorgen! Tip 1: Zorg voor voldoende beweging Eigenlijk is leren net als topsport: het vergt een goede voorbereiding, planning, rust, oefenen en concentratie. Om een goede prestatie te leveren, is het belangrijk dat je je fit voelt. Sporten en bewegen tussen het leren door en aan het einde van de dag is daarom aan te raden. Het doorbreekt de sleur van het leren, brengt zuurtstof naar de hersenen, zorgt voor ontspanning en dat je je weer opgeladen voelt om verder te gaan met leren. Tip 2: Zorg voor een goede balans tussen spanning en ontspanning Om een goede prestatie te leveren is er een goede balans nodig tussen spanning en ontspanning. Spanning zorgt ervoor dat je alert bent en ontspanning zorgt ervoor dat je je aandacht erbij kan houden. Teveel spanning is niet goed en teveel ontspanning ook niet. Als je merkt dat je té ontspannen bent en dat daardoor je concentratie en motivatie weg zijn, probeer dan voor jezelf doelen te stellen. Slagen met een 8 gemiddeld bijvoorbeeld, dan komt die gezonde spanning vanzelf. Als je té gespannen bent, probeer dan eens of mindfulness iets is voor jou of ga lekker sporten. Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

5 Tip 3: Zorg voor voldoende slaap Een nachtje doorblokken is geen slim idee. Je hebt namelijk slaap nodig om goed te kunnen functioneren en concentreren. Bovendien, tijdens je slaap wordt alle geleerde informatie van die dag vastgelegd in je geheugen. Langdurig onthouden lukt dus beter als je na het leren gaat slapen, in plaats van eindeloos door te blijven leren. Tip 4: Zorg dat je goed eet en drinkt Het onderzoek naar het verband tussen voeding en geheugen staat weliswaar nog in de kinderschoenen, toch weten we al een aantal handige dingen daarover. En waarom zou je daar geen gebruik van maken? Zo is het inmiddels duidelijk dat je hersenen veel energie nodig hebben in periodes van examens, dus ontbijt elke dag goed. Let dan wel op wat je eet, want brood, fruit en pinda s leveren meer langdurige energie dan koekjes en snoep. Koffie en thee bevatten cafeïne, wat kan zorgen voor een betere concentratie. Drink er echter niet teveel van; het kan je onrustig maken. En dan het examen zelf De dag is eindelijk gekomen. Je bent er klaar voor en de examens worden uitgedeeld. Je mag beginnen! Tip 1: Blijf rustig en denk aan de strategieën die je hebt geleerd Wat doe je tijdens het examen? - Lees rustig alle vragen - Blijf niet te lang hangen bij een vraag waar je het antwoord niet op weet - Schrijf zoveel mogelijk op maar. voorkom wel dat je onzinverhalen gaat schrijven. Dat kost uiteindelijk meer tijd dan dat het je aan punten gaat opleveren. - Noem precies het aantal antwoorden, de redenen, de argumenten, de voorbeelden die worden gevraagd. Schrijf je er meer, dan worden die niet meegerekend en dat is natuurlijk zonde van de tijd. - Vul bij meerkeuzevragen maar één antwoord in. Verander je je antwoord, geef dit dan duidelijk aan. - Ga je niet haasten, ook al voel je tijdsdruk. Tussendoor even een mini-pauze nemen is alleen maar goed voor je concentratie. - Let niet op wat klasgenoten doen. Sommige van hen zullen al snel klaar zijn, maar trek je daar niets van aan en ga rustig verder. - Heb je tijd over? Controleer dan of je volledig antwoord hebt gegeven op álle vragen. Hoe saai het ook is, het is belangrijk, je kunt immers gemakkelijk per ongeluk een (onderdeel van een) vraag overslaan. - Tot slot: bedenk van tevoren of je thuis je antwoorden van het zojuist gemaakte examen wilt nakijken. Hoe reageer je als blijkt dat je veel fouten hebt? Heeft dit negatieve of juist positieve invloed op het leerwerk voor de examens die nog komen gaan? Tip 2: Los een eventuele black-out op met afleiding Mocht je toch een black-out krijgen, bedenk dan dat je kennis echt niet verdwenen is. Krampachtig blijven nadenken versterkt de black-out alleen maar verder. Het beste is om even iets anders te gaan doen. Ga even naar de WC of leg gewoon even je pen neer. Als je Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

6 goed bent voorbereid, zit de kennis in je hoofd en komt het vanzelf weer boven. En mocht het bij die ene vraag toch niet lukken, bedenk dan dat je niet alle vragen goed hoeft te hebben om toch gewoon je examen te halen. Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

7 Hoe pak je open vragen en meerkeuzevragen aan? Een examen bestaat vaak uit een mix van open en meerkeuzevragen. Je hebt verschillende strategieën om tot het juiste antwoord te komen. Bij meerkeuzevragen gaat het erom dat je de juiste uitspraak of bewering kiest, bij meerkeuzevragen is het belangrijk dat je antwoord geeft op de vraag, dat je volledig bent of dat je de juiste berekening toepast. Meerkeuzevragen Veel leerlingen vinden meerkeuzevragen lastig. Er staan namelijk vaak meerdere antwoordmogelijkheden die op elkaar lijken. Hoe pak je zo n vraag nou het handigste aan? Tip 1: Omcirkel en streep de foute antwoorden weg Lees de vraag goed en omcirkel eventueel de belangrijkste kernwoorden uit de vraag. Vervolgens kun je het beste eerst nagaan welk antwoord je zelf zou geven. Daarna vergelijk je dat met alle antwoordmogelijkheden die er staan. Vaak kun je dan al de twee meest foute antwoord wegstrepen. Er blijven dan nog twee antwoorden over. Lees de vraag nogmaals en bekijk welk antwoord van de twee overgebleven antwoorden het meest volledig is. Tip 2: Blijf bij je gevoel Het komt je vast bekend voor: je krijgt een toets terug, waarbij je ziet dat je het goede antwoord toch nog op het laatst hebt veranderd in een antwoord dat fout blijkt te zijn. Daarom: je eerste ingeving blijkt meestal te kloppen. Verander je antwoord alleen als het een extreem wilde gok was, als je nieuwe inzichten hebt gekregen of als je de vraag per ongeluk verkeerd hebt gelezen. Tip 3: Gok als je het antwoord niet weet Het kan natuurlijk gebeuren dat je het antwoord echt niet weet op de vraag. Gok in dat geval het antwoord, wie weet gok je goed. Je hebt immers een kans van 1 op 4 en misschien zelfs groter als je een fout antwoord hebt weg kunnen strepen. Als je moet gokken, kun je dat slim doen : - Streep foute antwoorden eerst weg - Let op woorden als altijd, nooit of in geen enkel geval. Vaak zijn die fout. - Laat je niet leiden door de langste zin of het meest ingewikkelde antwoorden. - Heb je bij je vorige vragen al drie keer A geantwoord, trek je daar niets van aan. Een vierde keer A kan ook gewoon. - Bekijk welke antwoorden sterk op elkaar lijken, vaak is een van die twee antwoorden juist. Open vragen Tip 1: Wees volledig Het komt vaak voor dat vragen niet volledig worden beantwoord en dat je daardoor niet alle punten voor die vraag krijgt. Kijk daarom goed wat er precies gevraagd wordt. Let op woorden als: leg uit, verklaar, waarom etc. Als er gevraagd wordt naar twee redenen, let er dan op dat je ook echt twee redenen geeft. Als je er meer geeft, tellen die niet mee. Nadat Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

8 je het antwoord hebt opgeschreven, lees de vraag dan nog even door en kijk of je volledig bent geweest. Tip 2: Haal informatie uit de bronnen Vaak krijg je bij een vraag een bron erbij. Dit kan een kaart, afbeelding, grafiek, tabel of afbeelding zijn. Het goed bestuderen van de bron kan je al een eind op weg helpen in het beantwoorden van de vraag. Wat zie ik eigenlijk? Wat is de titel? Wat geeft de bron weer? Is er een legenda? Wat staat er op de x-as en y-as? Welke eenheden zijn er gebruikt? Wie is de maker? Staat er een jaartal bij? Tip 3: Schrijf tussenstappen op Je krijgt niet alleen punten voor het juiste antwoord, ook de tussenberekeningen leveren punten op. Het is jammer om die punten te verliezen, terwijl je wel weet hoe het moet. Tip 4: Schrijf nuttige informatie op Weet je het antwoord op de vraag niet, maar weet je wel iets nuttigs te melden over de vraag? Schrijf maar op! Vaak krijg je hier ook punten voor. Zorg er wel voor dat het relevant blijft en dat je geen onzin op gaat schrijven. Tip 5: Zorg dat je alles nog even controleert Je hebt de laatste vraag gemaakt en het liefst wil je zo snel mogelijk naar huis. Blijf toch nog even zitten en controleer je toets nog even. Heb je niet per ongeluk een vraag overgeslagen? Heb je antwoord gegeven op de vraag? Zijn je antwoorden leesbaar? Ben je nog iets vergeten? Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

9 Programma Blok 1 Blok 2 Blok 3 Blok 4 Blok 5 Blok 6 Blok 7 De tekst en de auteur Indeling van de tekst Functies en tekstrelaties Leesstrategieën Samenvatten (voor KB) Schrijven Oefenen Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

10 Welkom op de examentraining Nederlands VMBO KB/BB Wat gaan we doen? Introductie en voorstelronde Theorieblok 1 De tekst en de schrijver Theorieblok 2 Indeling van de tekst Koffiepauze Theorieblok 3 Tekstverbanden Theorieblok 4 Leesstrategieën Lunchpauze Theorieblok 5 Samenvatten Middagsnack Theorieblok 6 Schrijven Avondeten Oefenen Afsluiting De tekst en de schrijver Het eindexamen Soorten teksten Bedoeling van de schrijver Het eindexamen bestaat uit 4 of 5 teksten met vragen en een schrijfopdracht. De teksten zijn eerder gepubliceerd in kranten of tijdschriften. Het zijn teksten over onderwerpen van maatschappelijke en beroepsmatige aard. Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

11 De tekst en de schrijver Het eindexamen Soorten teksten Bedoeling van de schrijver Je kunt drie soorten teksten tegenkomen: informatieve teksten instructieve teksten betogende teksten De tekst en de schrijver Het eindexamen Soorten teksten Bedoeling van de schrijver Een schrijverheeft altijd een bepaalde bedoeling met zijn tekst. Hij schrijft hem niet zomaar. De doelen die jij moet kunnen onderscheiden bijvoorbeeld: o informeren o overtuigen o een mening geven o activeren o amuseren o gevoelens oproepen/uitdrukken De schrijver schrijft zijn tekst voor een bepaalde groep mensen. Dat is de doelgroep. Het schrijfdoel en de doelgroep hebben natuurlijk met elkaar te maken. De tekst en de schrijver Het eindexamen Soorten teksten Bedoeling van de schrijver Oefenopgave: lees tekst 1 uit je boekje. Vraag 1 Voor wie is deze advertentie bestemd? A. voor alle lezers B. voor belangstellenden voor een baan in de logistiek C. voor mensen uit de grote steden D. voor voetballiefhebbers Vraag 2 Wat is het belangrijkste doel van deze advertentie? A. de lezer amuseren B. de lezer informeren C. de lezer overtuigen D. de lezer waarschuwen Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

12 Indeling van de tekst Beeld, opmaak en indeling Onderwerp en hoofdgedachte Deelonderwerpen Onderdelen die de het beeld en de opmaak van de tekst bepalen: De titel o maakt duidelijk waar de tekst over gaat (wat het onderwerp is). o trekt de aandacht. Tussenkopjes o kondigen een nieuw deelonderwerp aan. Illustraties o kunnen je te helpen om te begrijpen er wat in de tekst wordt bedoeld. o trekken de aandacht (bijvoorbeeld in een advertentie). o geven extra informatie. Lettertypes o kunnen groot, klein, dik- of schuingedrukt zijn. Daaraan kun je de titel en de tussenkopjes snel herkennen. Indeling van de tekst Beeld, opmaak en indeling Onderwerp en hoofdgedachte Deelonderwerpen Oefenopgave: kijk nog een keer naar tekst 1 uit je boekje. Vraag 3 Een foto in een advertentie kan de volgende functies hebben: 1. De foto is nodig om de tekst te kunnen begrijpen. 2. De foto trekt de aandacht van de lezer. 3. De foto geeft het onderwerp van de tekst weer. Welke functie of functies zijn hier van toepassing? A. alleen 1 B. alleen 2 C. 1 en 2 D. 1, 2 en 3 Indeling van de tekst Beeld, opmaak en indeling Onderwerp en hoofdgedachte Deelonderwerpen Indeling van een tekst: Inleiding o De schrijver trekt de aandacht van de lezer, waardoor die nieuwsgierig wordt naar de rest van de tekst. o In de inleiding wordt duidelijk wat het onderwerp van de tekst is. Kern o Het gedeelte van de tekst waar het eigenlijk om gaat. o Bestaat uit meerdere alinea s waarin verschillende deelonderwerpen worden besproken. Slot: o In het slot wordt de tekst afgerond. o Belangrijke informatie wordt herhaald en/of er staat een conclusie getrokken. Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

13 Indeling van de tekst Beeld, opmaak en indeling Onderwerp en hoofdgedachte Deelonderwerpen Alinea s Alinea s zijn herkenbaar: ze beginnen altijd op een nieuwe regel en ze zijn op het examen genummerd. Alinea s bestaan uit zinnen die veel met elkaar te maken hebben. Alinea s hebben een eigen (deel)onderwerp en een eigen hoofdgedachte. De zin die de hoofdgedachte van een alinea bevat, wordt de kernzin genoemd. Indeling van de tekst Beeld, opmaak en indeling Onderwerp en hoofdgedachte Deelonderwerpen Oefenopgave: lees tekst 2 uit je boekje. Vraag 4 De tekst begint met een vet gedrukte inleiding. Wat is het doel van deze inleiding? A. duidelijk maken hoe het artikel is opgebouwd B. een indruk geven van wat het onderwerp van de tekst is C. een voorbeeld geven van het onderwerp van de tekst D. een waarschuwing vooraf geven over het onderwerp van de tekst Indeling van de tekst Beeld, opmaak en indeling Onderwerp en hoofdgedachte Deelonderwerpen Onderwerp Het onderwerp van een tekst geeft in één of enkele woorden aan waar de tekst over gaat. Het onderwerp van een tekst is niet hetzelfde als de inhoud van een tekst. Twee teksten met hetzelfde onderwerp kunnen qua inhoud heel verschillend zijn. Het hoofdonderwerp van de tekst wordt meestal duidelijk in de eerste twee alinea s. Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

14 Indeling van de tekst Beeld, opmaak en indeling Onderwerp en hoofdgedachte Deelonderwerpen Hoofdgedachte Wat een schrijver over het onderwerp vertelt, noemen we de hoofdgedachte van een tekst. hoofdgedachte = onderwerp + wat er over dat onderwerp gezegd wordt. Vaak wordt er gevraagd naar de hoofdgedachte van een alinea. Soms vragen ze op je examen in plaats van naar de hoofdgedachte naar de hoofdvraag. Indeling van de tekst Beeld, opmaak en indeling Onderwerp en hoofdgedachte Deelonderwerpen Deelonderwerpen Een alinea, of een groepje alinea s, heeft een eigen deelonderwerp van. Voor het beantwoorden van kopjesvragen moet je bedenken wat het deelonderwerp van een alinea of een groepje alinea s is. Indeling van de tekst Beeld, opmaak en indeling Onderwerp en hoofdgedachte Deelonderwerpen Oefenopgave: bekijk tekst 2 nog eens. Vraag 5 Met welk kopje kun je de inhoud van alinea 3 het beste weergeven? A. Donkere bossen B. Indrukwekkende terugkomst C. Zestig exemplaren D. Zweden en Rusland Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

15 Indeling van de tekst Beeld, opmaak en indeling Onderwerp en hoofdgedachte Deelonderwerpen Oefenopgave: lees ook tekst 3 uit je boekje. Vraag 6 Welke zin geeft het beste de hoofdgedachte van deze tekst weer? A. De wolf is steeds als een bedreiging voor mens en natuur gezien. B. De wolf is volgens de meeste mensen een zegen voor de natuur. C. De wolf komt nu nog alleen voor in Zweden, Polen, Duitsland en Rusland. D. Niet iedereen is blij met de terugkeer van de wolf naar ons land. Vraag 7 Wat is de bedoeling van de schrijver van deze tekst? A. de lezer aanzetten om de terugkomst van de wolf in ons land tegen te houden. B. de lezer informatie geven over de terugkomst van de wolf in ons land C. de lezer overhalen vooral niet bang te zijn voor de wolf D. de lezer waarschuwen voor de komst van de wolf Tekstverbanden Alinea s Tekstverbanden Signaalwoorden Teksten Een tekst vormt een eenheid. Alles wat in de tekst staat heeft met elkaar te maken. Er zijn dus tekstverbanden. Tekstverbanden Alinea s Tekstverbanden Signaalwoorden Alinea s Alinea s zijn de grootste bouwstenen van een tekst. In de eerste alinea kan bijvoorbeeld: o de aanleiding voor het schrijven van de tekst staan o een probleem beschreven worden. o een vraag gesteld worden. In de laatste alinea staat vaak: o een conclusie o een aanbeveling o een samenvatting Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

16 Tekstverbanden Alinea s Tekstverbanden Signaalwoorden Oefenopgave: tekst 3 uit je boekje heb je al gelezen. Vraag 8 Wat is de belangrijkste bedoeling van alinea 7? In alinea 7 wil de schrijver A. de mening van een liefhebber geven. B. een conclusie geven. C. een toekomstverwachting geven. D. een waarschuwing geven. Tekstverbanden Alinea's Tekstverbanden Signaalwoorden Deze verbanden moet je kunnen herkennen: o oorzaak gevolg o doel middel o algemene uitspraak voorbeeld o vergelijking o tegenstelling o opsomming o voorwaarde o argumenten conclusie o samenvatting o verklaring Tekstverbanden Alinea's Tekstverbanden Signaalwoorden Tekstverbanden zijn vaak (maar niet altijd) te herkennen aan signaalwoorden. Signaalwoorden zijn woorden in de tekst je kunt ze dus onderstrepen, omcirkelen of markeren. Signaalwoorden zijn een belangrijk hulpmiddel om tekstrelaties te herkennen en inzicht te krijgen in de opbouw van de tekst. Signaalwoorden kunnen uit meer dan één woord bestaan. Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

17 Tekstverbanden Alinea's Tekstverbanden Signaalwoorden Functie/verband opsomming tegenstelling vergelijking oorzaak gevolg verklaring doel middel Signaalwoorden en -zinnen ook, verder, dan, vervolgens, ten eerste ten tweede ten slotte, bovendien, niet alleen, behalve, daarbij maar, echter, daarentegen, doch, enerzijds anderzijds, daar staat tegenover, in tegenstelling tot in vergelijking met, vergeleken met, zoals, net als, evenals, eveneens, hetzelfde, soortgelijke, analoog aan, ook doordat, waardoor, hierdoor, daardoor, zodat, te danken aan, te wijten aan, het gevolg van, ten gevolge van, de oorzaak hiervan is, brengt met zich mee omdat, want, daarom, aangezien, vanwege, derhalve, namelijk, immers waarmee, daarmee, met dat doel, het doel is, door middel van, om, om te, met behulp van,door te, opdat, daartoe, teneinde Tekstverbanden Alinea's Tekstverbanden Signaalwoorden Functie/verband voorwaarde voorbeeld samenvatting conclusie Signaalwoorden en -zinnen als, indien, mits, tenzij, stel dat bijvoorbeeld, als voorbeeld, zo, zoals, neem nou, ter illustratie, ter verduidelijking samengevat, kortom, kort gezegd dus, aldus, hieruit volgt, concluderend Tekstverbanden Alinea's Tekstverbanden Signaalwoorden Oefenopgave Lees tekst 4 en markeer de signaalwoorden. Geef van de gemarkeerde signaalwoorden aan op welk verband ze duiden. Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

18 Tekstverbanden Alinea's Tekstverbanden Signaalwoorden Oefenopgave: deze vragen gaan over tekst 2 en tekst 3. Vraag 9 Wat is het verband tussen alinea 5 en 6? A. Alinea 5 en 6 vormen een opsomming. B. Alinea 5 en 6 vormen een tegenstelling. C. Alinea 6 noemt een gevolg van wat er in alinea 5 wordt verteld. D. Alinea 6 noemt een voorbeeld bij wat er in alinea 5 wordt verteld. Vraag 10 Uit de tekst blijkt dat de wolf een poos uit Europa was verdwenen. Welke oorzaak wordt hiervoor in de tekst genoemd? A. De boeren gingen de wolf bestrijden omdat hij een bedreiging vormde. B. De wolf had geen prooi meer om op te jagen. C. De wolf had teveel natuurlijke vijanden. D. Natuurbeschermers kwamen in opstand, omdat de natuur aangetast werd. Leesstrategieën Leesstrategieën Globaal lezen Intensief lezen Zoekend lezen De drie leesstrategieën die je tijdens je examen gebruikt: globaal lezen intensief lezen zoekend lezen. Leesstrategieën Leesstrategieën Globaal lezen Intensief lezen Zoekend lezen Doel: De hoofdlijn van de tekst vaststellen. Je kijkt met wat voor soort tekst je te maken hebt en waar de tekst over gaat. Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

19 Leesstrategieën Leesstrategieën Globaal lezen Intensief lezen Zoekend lezen 1. Lees de titel! 2. Lees de inleidingen het slot door De inleiding van een tekst bestaat uit de eerste of de eerste twee alinea s. Uit de inleiding blijkt vaak het onderwerp van de tekst. Soms wordt er een hoofdvraag of een probleem geformuleerd. Het slot omvat meestal de laatste, of de laatste twee alinea s. In het slot geeft de schrijver meestal een conclusie of een oplossing voor een probleem. Soms geeft hij een samenvatting. 3. Lees nog een keer de titel. Leesstrategieën Leesstrategieën Globaal lezen Intensief lezen Zoekend lezen Doel: Behalve over de inhoud probeer je ook iets te weten te komen over de opbouw van de tekst. Lees de tekst alinea-voor-alinea. Stop na elke alinea even met lezen! Markeer de kernzinnen en omcirkel de signaalwoorden. Leesstrategieën Leesstrategieën Globaal lezen Intensief lezen Zoekend lezen 1. Lees de alinea. 2. Omcirkel tijdens het lezen de signaalwoorden en signaalzinnen. Bedenk ook waarom je die signaalwoorden onderstreept. Welk verband ben je op het spoor? 3. Markeer de kernzin. Kernzin: de hoofdmededeling van de alinea. Vaak de eerste of de laatste zin. Soms kom je een alinea tegen zonder kernzin. Dat kan wel eens. 4. Onderstreep ook andere belangrijke informatie. Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

20 Leesstrategieën Leesstrategieën Globaal lezen Intensief lezen Zoekend lezen Oefenopgave Lees tekst 5 en markeer in elke alinea de kernzin. Leesstrategieën Leesstrategieën Globaal lezen Intensief lezen Zoekend lezen Doel: Het vinden van bepaalde informatie in de tekst. Je zoekt gericht. Deze manier gebruik je bij vragen waarin naar bepaalde informatie uit de tekst gevraagd wordt. Let op synoniemen. Wordt er bijvoorbeeld gevraagd naar een gevolg? Let dan bij het lezen op woorden als consequentie, effect, of nasleep. Leesstrategieën Leesstrategieën Globaal lezen Intensief lezen Zoekend lezen Oefenopgave: deze vraag gaat over tekst 2. Vraag 11 In een tekst kunnen feiten, meningen van anderen en de mening van de schrijver staan. Wat tref je aan in alinea 4? A. alleen feiten B. feiten en de mening van de schrijver C. feiten en de mening van een ander D. feiten, de mening van de schrijver en die van een ander Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

21 Leesstrategieën Leesstrategieën Globaal lezen Intensief lezen Zoekend lezen Oefenopgave: deze vraag gaat over tekst 6. Opdracht Lees eerst de vragen en zoek vervolgens de antwoorden op in de tekst Digitaal fotoboek (tekst 6) Samenvatten De samenvattingsopdracht Plan van aanpak Voorbeeld Een goede samenvatting geeft kernachtig de inhoud van de tekst weer. bevat alleen die informatie die in de opdracht wordt gevraagd. bevat geen voorbeelden. bevat geen herhalingen. vormt een samenhangend geheel. De verbanden uit de tekst moeten in je samenvatting duidelijk worden. Gebruik hiervoor signaalwoorden! is een lopend verhaal. Maak dus volzinnen. Géén afkortingen of telegramstijl gebruiken. is begrijpelijk voor iemand die de oorspronkelijke tekst niet kent. Samenvatten De samenvattingsopdracht Plan van aanpak Voorbeeld Algemene tips samenvatten Schrijf zoveel mogelijk letterlijk over uit de tekst. Gebruik woorden die in de tekst ook gebruikt worden. Je mag hele zinnen of zinsgedeelten letterlijk overschrijven. Draai niet om de boodschap heen, wees to-the-point. Maak je zinnen niet te lang. Zet je tekst ruim op. Schrijf niet te klein en gebruik witregels tussen de alinea s Controleer behalve op spelling en grammatica ook op volledigheid, interpunctie en congruentie. Let ook op je hoofdlettergebruik! Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

22 Samenvatten De samenvattingsopdracht Plan van aanpak Voorbeeld Plan van aanpak: 1. Lees de opdracht en maak vragen van de aandachtspunten. 2. Lees de tekst intensief en markeer de tekstgedeelten die antwoord geven op de vragen. 3. Omcirkel de signaalwoorden. 4. Schrijf de onderstreepte gedeelten uit in goede zinnen. Gebruik signaalwoorden. 5. Controleer je samenvatting op formulering Samenvatten De samenvattingsopdracht Plan van aanpak Voorbeeld Plan van aanpak: 6. Tel het aantal woorden. 7. Schrijf je samenvatting in het net. Zorg voor een goede alineaverdeling. 8. Vermeld boven je samenvatting de titel en de naam van de schrijver. 9. Noteer onder je samenvatting het aantal woorden dat je hebt gebruikt. Samenvatten De samenvattingsopdracht Plan van aanpak Opdracht Oefenopgave Vat de tekst Een geknal en gekrijs (tekst 5) samen in maximaal 140 woorden. Besteed in je samenvatting alleen aandacht aan de volgende punten: 1. de belangrijkste verklaring voor het bestaan van de afdeling Bird Control op Schiphol 2. de twee taken van de afdeling Bird Control 3. de twee problemen waar de vogelwachten mee kampen 4. het belangrijkste kenmerk waaraan methoden om vogels te bestrijden op vliegvelden moet voldoen 5. voor welke redelijk succesvolle manier Rotterdam heeft gekozen. Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

23 Schrijven De schrijfopdracht Artikel Zakelijke brief Plan van aanpak: 1. Lees de opdracht. 2. Als de onderdelen bij de opdracht niet genummerd zijn, nummer ze dan zelf (net zoals bij de samenvatting). Zo weet je zeker dat je geen enkel onderdeel vergeet. 3. Lees het verhaaltje bij de opdracht. Probeer zoveel mogelijk antwoorden op de gevraagde punten te vinden. Markeer alles wat je in je brief of artikel moet opnemen. Meestal kan je bijna alle informatie uit het verhaaltje halen. Soms moet je zelfs iets verzinnen. Schrijven De schrijfopdracht Artikel Zakelijke brief 4. Schrijf de informatie op in een logische volgorde. Een zakelijke brief begint met de adresgegevens, de datum en de aanhef. Een artikel begint met de titel en de inleiding. 5. Controleer je brief of artikel op spelfouten en grammatica. Schrijf het daarna over in het net. Het aantal woorden maakt bij deze opdracht niet uit. Schrijven De schrijfopdracht Artikel Zakelijke brief Opzet artikel Net zoals de artikelen die je moet lezen bij het eindexamen, moet je eigen artikel ook een goede opbouw hebben. De titel is kort en bondig. laat meteen zien wat het onderwerp van je artikel is (dus waar je artikel over gaat. is prikkelend (nodigt uit tot lezen). eindigt nooit op een punt! In de inleiding introduceer je jezelf en het onderwerp van het artikel. wie ben ik en waarom schrijf ik dit artikel? Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

24 Schrijven De schrijfopdracht Artikel Zakelijke brief In de kern werk je één voor één de deelonderwerpen uit. Voor elke deelonderwerp schrijf je een aparte alinea. Tussen de alinea s gebruik je witregels. Gebruik signaalwoorden om de verbanden tussen de alinea s aan te geven. Controleer goed of je alle deelonderwerpen uit de opdracht in de kern verwerkt hebt. In het slot van je artikel zet je nog een keer je belangrijkste punt, bijvoorbeeld met een aanbeveling. Onder het artikel schrijf je je naam en soms (als dat in de opdracht gevraagd wordt) je leeftijd, school of klas. Een artikel is géén brief, dus je eindigt niet met Met vriendelijke groet. Schrijven De schrijfopdracht Artikel Zakelijke brief Opzet zakelijke brief 1. Adresgegevens van de afzender 2. Plaats, datum 3. Adresgegevens van de ontvanger (4. Eventueel: betreft/onderwerp) 5. Aanhef, 6. Inhoudelijk gedeelte inleiding kern slot 7. Afsluiting, 8. Handtekening (9. Regel waarin je eventuele bijlages noemt) Misschien heb je op school een iets andere indeling geleerd. Die mag je ook aanhouden. Schrijven De schrijfopdracht Artikel Zakelijke brief Opzet zakelijke brief Gebruik witregels tussen de verschillende onderdelen van de brief. Verdeel het inhoudelijke gedeelte van je brief in alinea s. Bedenk steeds goed voor wie je de brief schrijft. Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

25 Examens En nu OEFENEN! Een examen Nederlands maak je nooit zonder: Pen of potlood Markeerstiften Woordenboek Evaluatie Laat ons weten wat je van de training vond: Enthousiast na deze training? Kijk op voor al je andere vakken Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

26 Tekst 1 Afkomstig uit het examen Nederlands VMBO-KB 2012-I Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

27 Tekst 2 De wolf klopt op de deur (deel 1) (1) In Nederland klinkt het als een sprookje: tijdens een boswandeling kom je ineens een wolf tegen. Toch zou het binnen enkele tientallen jaren waarheid kunnen worden. Er leven al wolven in Duitsland, op nog geen 200 kilometer van de Nederlandse grens. Dat is voor een wolf gelijk aan vier nachtjes lopen. Boeren vrezen voor hun vee, ouders voor hun kinderen. Natuurbeschermers vinden de angst voor de wolf nogal overdreven. Volgens hen is de wolf meer een zegen voor de natuur dan een gevaar voor de mens. (2) Vroeger kwam de wolf in heel Europa voor. In de middeleeuwen kreeg het dier een slechte naam, toen hongerige wolven vee gingen opvreten. Voor de arme boeren was het verlies van een schaap of een kalf een ramp. Zeker toen hondsdolle wolven mensen gingen aanvallen, werd besloten om het beest fanatiek te gaan bestrijden. Zo fanatiek, dat er al gauw geen wolven meer over waren. (3) Maar de wolf is op eigen kracht aan een indrukwekkende terugkomst aan het werken. Tegenwoordig leven er op ons continent circa wolven, in het noorden (Zweden), maar vooral in het oosten (Rusland). Vanuit de donkere bossen aldaar is het dier via Polen naar Duitsland getrokken, waar nu zo n vijftig tot zestig exemplaren wonen. Dat de wolf naar ons land komt, is zeker. De vraag is alleen: wanneer komt hij en hoelang blijft hij? (4) Ik verwacht binnen tien jaar de eerste melding, zegt Leo Linnartz van de Stichting Natuurontwikkeling. Binnen 20 jaar moet duidelijk zijn of ze zich in ons land kunnen handhaven. Dat moet geen probleem zijn, want we hebben grote aantallen herten en wilde zwijnen. Dat zijn genoeg prooidieren om ruim vijftig wolven te voeden. Maar de wolf moet eerst maar eens kijken of hij het hier wel leuk vindt. Van stedelijk gebied houdt hij niet, maar in grote delen van Overijssel, Drenthe, het oosten van Noord-Brabant en Limburg zou hij het prima naar zijn zin kunnen hebben. Fragment uit het examen Nederlands VMBO-BB 2013-I Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

28 Tekst 3 De wolf klopt op de deur (deel 2) (5) Natuurbeschermers vinden de wolf van grote waarde voor de natuur. Hij zorgt voor evenwicht onder alle soorten prooidieren door ze op te jagen en de zwakke dieren te doden. Daardoor zullen er ook kadavers blijven liggen in de bossen, wat weer vossen, raven en arenden aantrekt. Zo wordt de natuur op een natuurlijke manier gezond gehouden, waardoor er op termijn bijvoorbeeld geen jagers meer nodig zijn. (6) De enige beroepsgroep daarentegen die zich met recht zorgen mag maken, is die van de boeren. In Duitsland krijgen boeren die schapen verloren hebben door een wolf, een schadevergoeding. Ons land telt 1,7 miljoen schapen; dat is teveel om hier eenzelfde regeling te treffen. Moeten de roofdieren dan misschien zoals in de middeleeuwen opnieuw bestreden worden? Volgens deskundigen zal dat moeilijk zijn, omdat het dier tegenwoordig een beschermde diersoort is. (7) Wolvenliefhebber Rinus Manders wil mensen geruststellen. Hij heeft in Spanje ooit een wolf in het wild gezien en zal die gebeurtenis nooit vergeten. Sprookjes hebben ons onnodig bang gemaakt. Mensen vragen me wel eens: Wat moet ik doen als ik een wolf tegenkom? en dan antwoord ik: Blij zijn! Het zijn prachtige dieren. De kans dat je ze ziet, is heel klein, omdat ze heel schuw zijn en zich diep in het bos verscholen houden. Zie je er toch een, hou dan afstand en loop langzaam van het dier weg. Probeer zijn uiterlijk goed te onthouden en geef aan ons door waar en wanneer je hem gezien hebt. Bang zijn hoeft niet: wolven lusten geen Roodkapjes! Fragment uit het examen Nederlands VMBO-BB 2013-I Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

29 Tekst 4 Lees de onderstaande tekst en markeer de signaalwoorden. Geef daarna van de gemarkeerde signaalwoorden aan op welk verband ze duiden. Hollandse volkszangers bijna niet meer gedraaid op de radio Uit cijfers die donderdag op het evenement Buma NL gepresenteerd worden, blijkt dat het volkse 'Hollandse repertoire' bijzonder weinig gedraaid wordt op de Nederlandse radiostations. Niet alleen de landelijke, maar ook de vijf grootste regionale radiostations laten volkszangers als Frans Bauer, Jannes en Django Wagner steeds vaker links liggen. Dat zegt Frank Janssen, hoofd communicatie van Buma/Stemra tegen NU.nl. Tijdens de vijfde editie van Buma NL in Den Bosch wil hij dit ter discussie stellen. Janssen maakt een onderscheid tussen het enerzijds populaire Nederlandse lied, uiteenlopend van Nick & Simon tot De Dijk, en anderzijds 'Hollands repertoire', zoals Frans Bauer of Django Wagner. "Marco Borsato krijgt aanzienlijke airplay, maar onze cijfers tonen aan dat het Hollandse repertoire behoorlijk weinig wordt gedraaid." Uit een meting van Buma/Stemra blijkt dat zelfs liedjes van goed verkopende en bekende namen uit het genre bijna nooit op de radio voorbij komen. "Veel van deze artiesten hebben hun populariteit namelijk al bewezen, zegt Jansen. Dat vindt echter weerslag in de media." Bron: NU.nl [7 september 2014] Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

30 Tekst 5 Een geknal en gekrijs (1) Vogels vormen een serieus gevaar voor landende en opstijgende vliegtuigen. Begin juni werd dat weer eens duidelijk, toen een Boeing 737 van Royal Air Maroc met een brandende motor laag over Haarlem scheerde, nadat er vlak na het opstijgen ganzen in de motor waren gevlogen. Volgens het International Bird Strike Committee bedraagt de schade door vogelaanvaringen jaarlijks wereldwijd 1,5 miljard euro, nog afgezien van de kosten van de vele vertragingen die vogels veroorzaken. (2) Schiphol heeft een aparte afdeling voor dit veiligheidsprobleem: Bird Control. Bij Bird Control zijn zestien vogelwachten werkzaam, die 24 uur per dag op Schiphol patrouilleren. Zij hebben als naam: Kievit 1, 2 en 3. Hun hoofdtaak is het actief bestrijden van vogels. (3) Maar Bird Control doet ook aan vogelpreventie, een onderwerp waarover een weelde aan kennis is opgebouwd. Dat blijkt al uit het grasbeleid, de belangrijkste vorm van preventie op Schiphol. Wetenschappers hebben lang en hard nagedacht over de ideale lengte van gras op vliegvelden. Als het gras te laag is, creëer je een ideale verblijfplaats voor vogels, omdat ze alle gevaar kunnen zien. Bovendien: door het vele maaien ontstaat er humus, en humus geeft meer wormen, wat weer vogels aantrekt. Het devies is dus: hoog gras maar niet te hoog, want dan kunnen sommige vogels zich er weer in verschuilen en zelfs nestelen. Bovendien: lang gras wordt bij regen plat gras, en dan is het weer een veilig uitkijkgebied voor de vogels. (4) Hoezeer er ook aan preventie wordt gewerkt, daarmee zijn niet alle problemen opgelost: niet alles is te voorkomen. In 2008 waren er 4,2 vogelaanvaringen per tienduizend vliegbewegingen, in 2009 waren het er 7,1, en voor dit jaar lijkt het cijfer weer lager uit te vallen. Dat heeft met het weer te maken, zegt Sanne Patijn van Bird Control. De winter van 2009 was mild, waardoor er meer muizen overleefden. Meer muizen betekent meer roofvogels, meer roofvogels betekent meer aanvaringen. De afgelopen winter was streng en dat zie je terug in het kleinere aantal botsingen tussen vogels en vliegtuigen. We kunnen vogels niet uitsluiten op het vliegveld, zegt Patijn. De natuur is niet volledig beheersbaar. Toeval blijft dus een rol spelen en het behoort min of meer tot de taken van de vogelwachten om dat toeval uit te sluiten. (5) Alle vogelwachten kampen ook nog met een ander probleem: de gewenning van vogels aan afschrikmethoden. Dit heeft tot creatieve oplossingen geleid. Zo installeerden ze gaskanonnen om vogels te laten schrikken. Eerst zegt zo n ding: boe! En die vogel denkt dan: waah!, zegt Kooy, die op Rotterdam-The Hague Airport als Kievit verantwoordelijk is voor het tegenwerken van vogels. Maar een ding dat stilstaat, vinden vogels na een tijdje niet eng meer. Ook het verplaatsen van de kanonnen hielp niet. Schiphol had de afgelopen jaren een radiografisch bestuurbare robotvogel in gebruik. Hij werkte niet, omdat hij niet snel genoeg bleek om de vogels voor de gek te houden. Ook zette Schiphol honden in, waar vooral spreeuwen bang voor zouden zijn. Maar, schrijft Schiphol in een folder over de vogelwachten, ook aan deze viervoetige verjagers gingen de vogels wennen. (6) De meeste innovaties worden nog wel Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

31 toegepast, maar met mate. Zo gebruikt Schiphol nog steeds gaskanonnen, maar die worden zo ingesteld, dat ze met onregelmatige intervallen knallen afgeven. Ook gebruikt Bird Control opblaasbare, licht- en geluidgevende oranje vogelverschrikkers, genaamd Scary Men. Zij gaan 24 uur per dag gemiddeld om de achttien minuten omhoog. Gemiddeld, dus soms ook twee keer binnen vijf minuten en een half uur niet. Er mag geen ritme zijn, zegt Jouke Osinga, die met zijn gele terreinwagen tussen de geparkeerde vliegtuigen van KLM rijdt. Hij rijdt richting de landingsbanen, om vogels te verjagen. (7) Rotterdam-The Hague Airport koos er uiteindelijk voor om de vogeloverlast met roofvogels te lijf te gaan. De vader van Betty Kooy was valkenier en mocht eind jaren negentig proberen om met zijn roofvogels de strijd aan te gaan. Binnen drie weken was de te bestrijden populatie vogels met een derde gekrompen en werd Kooys vader een vogelbestrijder. Betty volgde daarna haar vader op. Samen met haar dochter verzorgt ze nu de veertien slechtvalken en woestijnbuizerds die Rotterdam-The Hague Airport veiliger moeten maken. Aan roofvogels wennen vogels nooit, zegt Kooy. De methodes van Schiphol en Rotterdam-The Hague Airport hebben als overeenkomst dat ze onvoorspelbaar blijven voor de vogels en dat is noodzakelijk voor het beoogde resultaat. (8) Vliegvelden kampen niet alleen op eigen terrein met vogelproblemen. Zo maakt Schiphol zich zorgen over de grote populatie ganzen die zich ophoudt in enkele naburige beschermde natuurgebieden. In 2006 concludeerde bureau Alterra uit een eigen onderzoek in opdracht van Schiphol dat de ganzenpopulatie snel toenam en een serieus gevaar vormde voor de luchtvaart. Oplossingen had Alterra ook: de akkers rondom Schiphol moesten anders worden beplant. Dat is echter niet zo eenvoudig. Tekst uit het examen Nederlands VMBO-KB 2013-II Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

32 Tekst 6 Lees eerst de vragen en zoek vervolgens de antwoorden op in de tekst. 1. Welk gratis computerprogramma helpt om orde op zaken te stellen bij de selectie van foto s? 2. Een van de online mogelijkheden om je foto s mee te bewerken is een passe-partout. Leg uit wat dat is. 3. Welke twee fotoalbumaanbieders zijn alleen per te bereiken? 4. Welk bedrijf kan het goedkoopste fotoalbum leveren? 5. Welke twee bedrijven hebben de langste uiteindelijke levertijd? 6. Welke twee bedrijven gebruiken een normaal tarief voor de klantenservice telefoon? 7. Wat voor soort fotopapier gebruikt Albelli? 8. Noem de website van TNT post waar je een fotoalbum kunt bestellen. 9. Bij welk bedrijf kan je een album bestellen met de naam Large fotoboek hardcover? 10. Welk bedrijf levert het duurste fotoalbum inclusief verwerkings- en verzendkosten? Digitaal fotoboek Vakantie voorbij? Dan is het tijd om je fotoalbum digitaal samen te stellen. Hier volgt een kritische blik op zes bekende aanbieders. Hoe zit het met gebruiksgemak en service? En vooral: wie biedt de beste kwaliteit voor het minste geld? Eeuwig bewaren Digitale technologie heeft het maken van foto s gemakkelijk gemaakt. De geheugenkaart herbergt honderden foto s en missers zijn met een druk op de knop verwijderd. Nadelen zijn er ook. Zo bestaat de kans dat de foto s eeuwig digitaal blijven en dat je zelfs na een korte vakantie met veel te veel foto s thuiskomt. Met behulp van de computer zijn beide nadelen goed op te lossen. Computerprogramma s Te beginnen met de selectie van de foto s. Een gratis programma als Google Picasa (of niet gratis, maar betaalbare software als Apple iphoto of ACVDsee Photo Manager) helpt om orde op zaken te stellen. Foto s worden hierin automatisch geïmporteerd en naar datum en tijd ingedeeld. Door steekwoorden toe te voegen zijn foto s op onderwerp terug te vinden. Online Dan het afdrukken. Er zijn veel aanbieders van online albums. In de gratis software kunnen foto s in een virtuele versie van het fotoboek worden geplaatst, vergroot en verkleind. Ook bieden sommige pakketten extra mogelijkheden, zoals een passepartout (rand om foto) en een thema. Zo n thema stelt overigens weinig voor. Het thema modern resulteert bijvoorbeeld in scheve, speels geplaatste foto s. De test In deze test zijn zes fotoalbumaanbieders vooral vergeleken op kwaliteit. De zes aanbieders zijn: Albelli, Vistaprint, Blokker, Kruidvat, Albert Heijn en TNT Post. De laatste drie worden in dezelfde centrale verwerkt en gedrukt en verschillen nauwelijks van elkaar. Er werd onderzoek gedaan naar prijs, prijzen van extra pagina s, levertijd en verzend- en verwerkingskosten. Ook werd er gekeken naar service. Wie vragen of klachten heeft kan bij Vistaprint en Blokker alleen per terecht. Bij Vistaprint is het vinden van het vereiste contactformulier veel te ingewikkeld. De Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

33 andere aanbieders zijn tevens telefonisch te bereiken voor normale tarieven. Tekst uit het examen Nederlands VMBO-KB 2013-II Nationale Examentraining Nederlands VMBO BB & KB

34 Examen VMBO-BB 2015 tijdvak 1 maandag 18 mei uur Nederlands CSE BB Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage. Beantwoord alle vragen en maak alle opdrachten in de uitwerkbijlage. Dit examen bestaat uit 28 vragen en een schrijfopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 40 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. BB-0011-a-15-1-o

35 Tekst 1 Online risico s (1) Tv, internet, sociale media, games en mobiele telefonie. Iedereen komt er dagelijks mee in aanraking en is er vaak uren mee bezig. We beleven er veel plezier aan, maar weten niet altijd hoe we media kritisch kunnen bekijken of hoe we er bewust mee om kunnen gaan. Maar niet alleen kinderen lopen online regelmatig in de cyberval. Ook volwassenen zijn regelmatig de pineut. (2) Uit onderzoek van Mediawijzer blijkt dat kinderen in het basisonderwijs op internet nog weinig risicovol gedrag vertonen. Dat verandert echter ingrijpend wanneer deze kinderen naar het voortgezet onderwijs gaan. Bij kinderen in het voortgezet onderwijs gaat het mediagebruik fors omhoog, vooral het social mediagebruik. Onder meer door het gebruik van smartphones met toegang tot internet kan iedereen altijd en overal online zijn. (3) Is op de basisschool YouTube (85%) nog het meest populair, wanneer kinderen naar het voortgezet onderwijs gaan, blijft YouTube (87%) populair, maar winnen Facebook en MSN snel terrein. De jongeren gaan dan intensiever internet gebruiken en worden zorgelozer (delen privé-informatie online of voegen onbekenden toe op profielsites). (4) Doordat we ons in het dagelijks leven zo veel op de digitale snelweg bevinden, zijn we compleet afhankelijk van onze computer en internet. Niet alleen is het een onderdeel van onze communicatie, maar daarnaast boeken we online tripjes en uitstapjes, zoeken recepten, bekijken filmpjes, luisteren naar muziek en doen er onze bankzaken. We voelen ons doorgaans heel veilig op internet, terwijl we er tegelijkertijd helemaal niets van afweten. (5) Hackers maken hier volgens schrijver Misha Glenny handig gebruik van. Hij schreef een boek over cyber-criminaliteit. Uit het boek blijkt dat het betrekkelijk eenvoudig is om miljarden te verdienen als je een beetje handig bent met computers. De kennis van de mensen die je zouden moeten opsporen, schiet tekort. En omdat internet-criminaliteit niet gebonden is aan landsgrenzen (een Nederlandse rekening kan heel gemakkelijk door iemand vanuit het buitenland worden geplunderd), is een doelmatige opsporing afhankelijk van internationale samenwerking en die komt maar erg moeizaam van de grond. (6) De vraag is waarom mensen zich op het internet zo vaak om de tuin laten leiden. Volgens Glenny komt dit omdat we lui zijn. We houden van gemak. Waarom een ingewikkeld wachtwoord bedenken, als je je geboortedatum kunt gebruiken? Geloof me, daar zijn hackers zo achter. Onlangs is er onderzoek gedaan naar het slechtst gekozen online wachtwoord. Het woord BB-0011-a-15-1-o 2 / 15 lees verder

36 password blijkt het slechtste online wachtwoord dat je kunt kiezen. Tips voor het kiezen van wachtwoorden kunnen zijn: varieer met verschillende soorten tekens, wissel cijfers en letters af, kies wachtwoorden van acht tekens of meer en gebruik niet hetzelfde wachtwoord voor meerdere websites. (7) Ook internet-bankieren kan risicovol zijn. De internetfraude liep in de eerste helft van 2011 op tot 11,2 miljoen euro, meer dan een verdubbeling ten opzichte van diezelfde periode een jaar eerder. Dat maakte de Nederlandse Vereniging van Banken (NVB) bekend. Volgens de NVB vinden de meeste fraudegevallen met internetbankieren plaats door phishing, waarbij criminelen persoonlijke informatie van klanten binnen hengelen. Mensen ontvangen dan bijvoorbeeld nep- s waarin hun wordt gevraagd bankgegevens of inlogcodes terug te sturen. Maar het is een feit dat banken nooit telefonisch of per vragen om dergelijke gegevens. (8) Digitale criminaliteit maakt de laatste jaren een forse stijging door. In 2009 bedroeg de schade door internet-fraude nog slechts 1,9 miljoen euro; een jaar later was dat 9,8 miljoen. Deze stijging is volgens de NVB vooral te wijten aan de toename van het aantal gebruikers van internet-bankieren. Met ongeveer 11 miljoen gebruikers loopt Nederland internationaal voorop. Een speciaal bankenteam, de Electronic Crimes Taskforce, is ingesteld om op cyber-criminelen te jagen, ook over de grens. naar een artikel op de Pers, 21 november 2011, 1p 1 Wat is het verband tussen alinea 2 en 3? In alinea 3 staat A de oorzaak van wat in alinea 2 staat. B een tegenstelling van wat in alinea 2 staat. C een verdere uitwerking van wat in alinea 2 staat. D het gevolg van wat in alinea 2 staat. 1p 2 Welk kopje past het beste boven alinea 2? A Dagelijks internetgebruik B Het gebruik van mobiele telefoons C Risicovol gedrag D Voortgezet onderwijs BB-0011-a-15-1-o 3 / 15 lees verder

37 1p 3 Ook volwassenen zijn regelmatig de pineut. (alinea 1) Wat wordt hiermee bedoeld? A Alleen volwassenen lopen risico s bij het gebruik van internet. B Een waarschuwing voor de internetrisico s is vooral voor volwassenen bedoeld. C Jongeren weten niet hoe zij met internet om moeten gaan, volwassenen wel. D Volwassenen zijn evenals jongeren vaak het slachtoffer van cybervallen. 1p 4 Bij welke alinea past het kopje Vissen naar gegevens het beste? A bij alinea 4 B bij alinea 5 C bij alinea 6 D bij alinea 7 1p 5 Welke van de volgende uitspraken is volgens deze tekst juist? A De waarschuwing voor internetrisico s is bedoeld voor scholieren. B Digitale criminaliteit komt steeds vaker voor en is moeilijk te stoppen. C Het bewust omgaan met sociale media levert veel plezier op. D Tegenwoordig zijn alle mensen compleet afhankelijk van de computer en internet. 1p 6 Wat is de bedoeling van de laatste alinea? A een advies geven B een conclusie geven C een nieuw gegeven inbrengen D een waarschuwing geven 1p 7 Welke zin geeft het beste de hoofdgedachte van de tekst weer? A Bij het gebruik van sociale media moet je je bewust zijn van allerlei risico s die je loopt. B De Nederlandse overheid geeft in een campagne aan hoe de burger beter en veiliger met het internet kan omgaan. C Uit onderzoek blijkt dat Nederlanders zich veilig voelen op internet, terwijl ze er tegelijkertijd helemaal niets van afweten. D Vooral kinderen zijn onvoldoende computer- en internetvaardig en lopen daardoor veel risico s. 1p 8 In een tekst kunnen feiten, meningen van anderen en meningen van de schrijver staan. Wat tref je aan in alinea 6? A alleen feiten B alleen feiten en de mening van de schrijver C alleen feiten en de mening van iemand anders D feiten, de mening van de schrijver en die van iemand anders BB-0011-a-15-1-o 4 / 15 lees verder

38 1p 9 Hackers maken hier volgens schrijver Misha Glenny handig gebruik van. (alinea 5) Waardoor kunnen hackers ongestoord hun gang gaan? A De politie heeft te weinig mankracht om hackers op te sporen en te arresteren. B Een geschikte opsporing van hackers is moeilijk, omdat er zoveel mensen op de digitale snelweg zijn. C Gebruikers van internet denken dat ze voldoende informatie hebben over het veilig gebruik van internet. D Mensen voelen zich heel veilig op het internet, maar ze weten veel te weinig af van de risico s. BB-0011-a-15-1-o 5 / 15 lees verder

39 Tekst 2 Geen blaaskaken (1) Bruine kikkers en gewone padden zijn geen blaaskaken. Ze blaffen en knorren slechts mondjesmaat. Het knorde het afgelopen weekend weer in een van onze vijvers. Als ik kikker was, zou ik het wel laten, want het zachte knorren van de mannetjes van de bruine kikker zal ook de ooievaars die op het paalnest boven de vijver staan, niet ontgaan. (2) Vorig jaar toen we voor het eerst een paar ooievaars hadden, kwamen de vogels op ons terrein nauwelijks aan de grond en hadden de kikkers weinig gevaar te duchten. Maar nu is dat anders. Zondagmorgen om zeven uur beende man ooievaar door het moerasgedeelte en je kon zien dat hij drie dikke kikkers naar binnen werkte. Kikkers en padden zijn in de voortplantingstijd uiterst kwetsbaar. Niet alleen worden ze tijdens de trek naar de paargebieden massaal doodgereden, ze zijn ook, als ze hun bek niet houden, een gemakkelijke prooi. Meestal knorren bruine kikkers alleen in de avond. De meeste ooievaars staan dan op het nest, maar blauwe reigers jagen ook in het holst van de nacht. (3) Bruine kikkers en gewone padden zijn geen blaaskaken zoals de boerennachtegaal en de groene kikker. Die laatste maakt soms zoveel lawaai dat mensen zich eraan ergeren. De mannetjes van de gewone pad blaffen er op de paaiplaatsen vooral in het begin van de avond lustig op los. Niet dat horen en zien je vergaat, maar het geluid is helder en onmiskenbaar. De afweerroep van een man klinkt hoog en rauw en is bedoeld om andere mannen duidelijk te maken dat een omarming niet op prijs wordt gesteld. Omdat er op de paaiplaatsen altijd meer mannen dan vrouwen zijn en de heren allemaal hetzelfde willen, pakken ze wat ze pakken kunnen. (4) Dat kan een mannelijke pad zijn, maar ook een vrouwtjeskikker of zelfs een vis. Door te blaffen kan een man een vergissingsparing op tijd voorkomen. De eigenlijke paringsroep van de gewone pad horen we zelden. Deze roep is langzamer, zachter en de lettergrepen zijn korter. Het geluid zou, net zoals het knorren van de bruine kikkers, dienen om de vrouwtjes te lokken. Mannetjes van de bruine kikker hebben twee in het midden geplaatste inwendige kwaakblazen. Tijdens het kwaken zet de relatief dikke huid maar weinig uit, waardoor de voortgebrachte geluiden zacht zijn. (5) Bruine kikkers knorren in koor. Het sombere, raspende kroek kroekgeluid wordt vaak onder water geproduceerd. Bij amfibieën met een luide stem, zoals de groene kikker en de rugstreeppad, kan ik mij voorstellen dat de al aangekomen mannen met hun gekwaak soortgenoten willen lokken. De stem van bruine kikkers en gewone padden lijkt mij daar te zwak voor. Een koor van bruine kikkers is op een afstand BB-0011-a-15-1-o 6 / 15 lees verder

40 van 50 meter al niet meer te horen en er zijn geen aanwijzingen dat kikkers beter kunnen horen dan mensen. (6) Het wachten is nu op het kikkerdril. Het zal vanwege de ooievaars heel wat minder zijn dan vorig jaar. Maar dat risico is ingebouwd: bruine kikkers kennen geen ouderzorg; dat blijkt ook wel uit het grote aantal eieren: zo n vierduizend. En dat aantal hoeft maar een paar volwassen exemplaren op te leveren. naar een artikel van Gerrit Jansen, De Gelderlander, 16 april p 10 Wat is de bedoeling van de vetgedrukte inleiding? De bedoeling van de vetgedrukte inleiding is A een belangrijke vraag te stellen die later in de tekst beantwoord wordt. B een uitleg te geven over de opbouw van de tekst. C op een grappige manier het onderwerp van de tekst te introduceren. D vooraf een samenvatting te geven van de hele tekst. 1p 11 Wat is het verband tussen alinea 1 en alinea 2? A Alinea 1 en alinea 2 vormen samen een opsomming. B Alinea 1 en alinea 2 vormen samen een tegenstelling. C Alinea 1 noemt een doel, alinea 2 een middel. D Alinea 1 noemt een probleem, alinea 2 gaat hier dieper op in. 1p 12 In alinea 2 wordt het woord paargebieden genoemd. In welke alinea wordt een synoniem hiervoor genoemd? A in alinea 3 B in alinea 4 C in alinea 5 D in alinea 6 1p 13 Dat kan een mannelijke pad zijn, maar ook een vrouwtjeskikker of zelfs een vis. (alinea 4) Wat bedoelt de schrijver met deze zin? Dat verwijst naar het feit dat A mannetjespadden door andere amfibieën tot paren moeten worden uitgedaagd. B mannetjespadden liever wat blazen dan werkelijk tot paren overgaan. C mannetjespadden niet zo kritisch zijn als het om paren gaat. D mannetjespadden veel concurrentie ondervinden van andere amfibieën. BB-0011-a-15-1-o 7 / 15 lees verder

41 1p 14 De stem van bruine kikkers en gewone padden lijkt mij daar te zwak voor. (alinea 5) Waar is deze stem te zwak voor? A om angstaanjagend over te kunnen komen B om met elkaar te kunnen knorren in een koor C om onder water een raspend kroek kroek-geluid te kunnen maken D om soortgenoten naar de paaiplaats te leiden 1p 15 Wat is de belangrijkste functie van de laatste alinea van deze tekst? De schrijver A geeft een samenvatting van de hele tekst. B geeft nog wat laatste adviezen. C spreekt een serieuze zorg uit. D spreekt een toekomstverwachting uit. 1p 16 In een tekst kunnen feiten staan, maar ook meningen van de schrijver of van anderen. Wat tref je aan in alinea 5 van deze tekst? A alleen feiten B alleen feiten en de mening van de schrijver C alleen feiten en de mening van iemand anders D feiten, de mening van de schrijver en die van iemand anders 1p 17 Wat is de belangrijkste bedoeling van de schrijver van deze tekst? De schrijver wil de lezer A amuseren door voorbeelden te geven van gek gedrag van kikkers en padden. B informeren over het paargedrag van bruine kikkers en padden. C overhalen om het leefgebied van padden en kikkers in stand te houden. D overtuigen dat bruine padden en kikkers bedreigd worden met uitsterven. BB-0011-a-15-1-o 8 / 15 lees verder

42 Tekst 3 Verstorend kunstlicht (1) De haan kraait, zodra het licht wordt en kippen stoppen tijdelijk met eieren leggen, wanneer de dagen korten. Licht heeft invloed op de natuur. Slimme koppen onderzoeken de gevolgen van langdurige verstoring door kunstlicht. Het is een raar gezicht: een rij lantaarnpalen midden in het bos. De lampen maken deel uit van het onderzoeksprogramma naar de effecten van kunstlicht op flora en fauna, licht op natuur. In acht natuurgebieden staan rijen lampen met wit, groen en rood licht naast elkaar. (2) Kamiel Spoelstra is de leider van dit unieke project. We hebben gekozen voor de donkerste gebieden in ons land. Drie jaar geleden waren de onderzoeklocaties onverlicht. We wilden eerst de uitgangssituatie in kaart brengen, aldus Spoelstra. Vanaf maart het jaar daarop floepten de lichten in de nachtelijke uren aan. Zij branden nu van zonsondergang tot zonsopkomst. Na drie jaar kunnen we nu zien, wat er is veranderd in de natuur. (3) Veel effecten van kunstlicht zijn inmiddels bekend, zoals trekvogels die worden aangetrokken door fel verlichte olieplatforms op zee en insecten die s avonds afkomen op lichtbronnen. Maar het gaat ons om de effecten op langere termijn, zegt Spoelstra. Zo leggen nachtvlinders hun eitjes op eikenbomen. Die komen in het voorjaar uit en zijn dan voedsel voor vogels. Als een lantaarnpaal vlakbij zo n boom staat, zullen veel nachtvlinders worden opgegeten door vleermuizen, waardoor er in het voorjaar minder rupsen zullen zijn. Dat kan gevolgen hebben voor de voortplanting van vogels die hun jongen voeden met rupsen. (4) Spoelstra vreest meer negatieve gevolgen van het kunstlicht: Meer direct licht beïnvloedt ook de daglengte, het tijdstip wanneer vogels broeden en het moment waarop de eieren uitkomen, namelijk als er het meeste voedsel is. Een verkeerde timing, vanwege kunstlicht, kan funest zijn voor het overleven van de jongen. Ook kan er valse concurrentie ontstaan tussen de vleermuizen. De ene speelt handig in op de aantrekkingskracht van het licht en doet zich tegoed aan de insecten; een exemplaar iets verderop heeft minder te eten omdat de insecten uit zijn jachtomgeving worden weggelokt door het licht. (5) Om te achterhalen of en in hoeverre het directe kunstlicht negatieve effecten heeft, worden flora en fauna drie jaar lang intensief gevolgd. Een flink karwei voor de biologen: plantenonderzoekers van FLORON (de instelling die in het wild voorkomende plantensoorten onderzoekt) moesten eerst inventariseren wat er allemaal groeit rondom de lichtmasten. Aan het eind van de rit tellen ze elk grassprietje opnieuw. Zo kunnen ze vergelijken wat het effect is van wit, groen en rood licht op de plantengroei. De BB-0011-a-15-1-o 9 / 15 lees verder

43 verandering in het aantal vogels wordt nauwlettend gevolgd door veldbiologen van SOVON (de instelling die in het wild voorkomende vogels inventariseert). (6) Het is volgens Spoelstra denkbaar dat er vogels zijn die redelijk ongevoelig zijn voor kunstlicht. Dat zullen vogels zijn die ook veel voorkomen in steden en dorpen, zoals merels en spreeuwen. Zij kunnen schijnbaar zonder problemen leven met licht. Maar dat wil nog niet zeggen dat licht voor hen niet nadelig kan werken. Ook zoogdieren worden in de gaten gehouden. Dat gebeurt met fotocamera s, voorzien van sensoren, die automatisch een foto van een naderend dier maken. Het levert een indicatie op van het aantal kleine zoogdieren, zoals das en muis. Ook worden vallen voor vlinders en kevers geplaatst en worden vogelkasten in de gaten gehouden. Amfibieën, zoals padden, worden elders bestudeerd. Die komen op de relatief droge onderzoeksplekken nauwelijks voor. (7) Voor de volledigheid staat op elke locatie ook een rijtje lantaarns die niet branden, aldus Spoelstra. Stel dat uilen er graag bovenop zitten om naar muizen te speuren, dan zullen rond de palen minder muizen leven. Dat komt dan niet door het licht, maar door de paal zelf. Daar moeten we rekening mee houden. (8) Na een jaar zijn inmiddels de eerste, voorzichtige, tussentijdse resultaten te geven. Zo lijkt het erop dat rood licht het minst verstorend is voor muizen, vleermuizen en nachtvlinders. Uit eerder onderzoek op booreilanden blijkt dat s nachts overtrekkende vogels zich het minst aantrekken van groen licht. Wanneer volgend jaar de lichten worden gedoofd, hopen Spoelstra en zijn collega s genoeg gegevens te hebben om precies te kunnen zeggen wat rood, groen en wit licht doet met de natuur. (9) De bioloog voorziet praktische toepassingen van zijn onderzoek. We kunnen geen kant-en-klare oplossingen bieden, want wat voor de ene soort gunstig is, kan voor de andere nadelig zijn. Maar stel dat een gemeente voor de veiligheid een weg of fietspad wil verlichten in een bos of buitengebied, dan analyseren we eerst welke soorten in die buurt leven. Als je weet dat die soorten gevoelig zijn voor wit en groen licht, maar minder voor rood licht, dan kun je langs dat stuk weg rode lampen plaatsen. naar een artikel van Peter de Jaeger, De Gelderlander, 30 maart p 18 Wat is de bedoeling van de vetgedrukte inleiding? Deze is bedoeld om A de aandacht te trekken met een grappig voorval. B een korte indruk te geven van wat het onderwerp van de tekst is. C een persoonlijke mening te geven over het onderwerp van de tekst. D iets te vertellen over de opbouw van de tekst. BB-0011-a-15-1-o 10 / 15 lees verder

44 1p 19 Wat is het verband tussen de inleiding en alinea 2? A Alinea 2 gaat verder in op wat er in de inleiding wordt verteld. B Alinea 2 is een herhaling van wat er in de inleiding wordt verteld. C De inleiding en alinea 2 vormen een opsomming. D De inleiding en alinea 2 vormen een tegenstelling. 1p 20 Welke zin geeft het beste de hoofdgedachte van alinea 3 weer? Uit onderzoek naar de effecten van kunstlicht blijkt dat A dieren in staat blijken te zijn om zich aan te passen. B het lastig is om te onderzoeken of er werkelijk iets verandert. C het van belang is om te weten wat dit licht over een langere tijd veroorzaakt. D wetenschappers er al meer dan genoeg informatie over hebben. 1p 21 Waar is Kamiel Spoelstra vooral bang voor? (alinea 4) Hij is bang dat A de natuur helemaal van slag raakt. B er een vleermuizenplaag komt. C er nog meer dieren zullen uitsterven. D er te weinig insecten overblijven. 1p 22 Wat is het verband tussen alinea 3 en alinea 4? A Alinea 3 en 4 vormen samen een opsomming. B Alinea 3 en 4 vormen samen een tegenstelling. C Alinea 3 geeft een voorbeeld dat in alinea 4 wordt uitgewerkt. D Alinea 3 noemt een oorzaak en alinea 4 noemt het gevolg. 1p 23 Op welke vraag geeft alinea 6 een antwoord? A In welk gebied worden de padden en amfibieën bestudeerd? B Naar welke dieren wordt er onderzoek gedaan? C Waarom worden de zoogdieren ook in de gaten gehouden? D Welke bewijzen zijn er dat de meeste dieren geen last hebben van kunstlicht? 1p 24 Dat komt dan niet door het licht, maar door de paal zelf. Daar moeten we rekening mee houden, zegt Kamiel Spoelstra in alinea 7. Waarom moet hier rekening mee gehouden worden? Dit gegeven A is een reden om meer lantaarnpalen neer te zetten. B kan het onderzoek naar de effecten van kunstlicht beïnvloeden. C leidt uiteindelijk tot maatregelen om kunstlicht te beperken. D zorgt voor meer muizenoverlast bij de omringende bewoners. BB-0011-a-15-1-o 11 / 15 lees verder

45 1p 25 Welk kopje geeft het beste de inhoud van alinea 8 weer? A Definitieve uitslag B Onduidelijke gegevens C Tussenstand van resultaten D Uiteindelijke conclusie 1p 26 Wat is de bedoeling van de laatste alinea? A een pasklare oplossing bieden B een teleurstelling uitspreken C een terugblik geven D een verwachting uitspreken 1p 27 Een schrijver heeft altijd een doel met een tekst. Wat is het doel van de schrijver van deze tekst? A de lezer aanzetten tot het minder vaak aansteken van kunstlicht B de lezer amuseren met een leuke tekst over hoe kunstlicht de natuur beïnvloedt C de lezer informeren over het belang van onderzoek naar de effecten van kunstlicht op de natuur D de lezer overtuigen hoe belangrijk het is dat er onderzoek gedaan wordt naar het gebruik van kunstlicht BB-0011-a-15-1-o 12 / 15 lees verder

46 Tekst 4 Rob had best een toffe baan. Op zich. Maar nu werkt hij ook nog eens met fijne collega s. Hij vond zijn nieuwe baan via NationaleVacaturebank, de plek voor vacatures in alle branches, opleidingsniveaus en regio s. Dus? Kom in beweging, plaats je CV en vind de baan die je altijd al zocht! Kijk op nationalevacaturebank.nl naar een advertentie van de Nationale Vacaturebank, Algemeen Dagblad, p 28 Wat is de bedoeling van de tekst blijf bewegen onderin de advertentie? Deze tekst betekent hier een A aansporing voor mensen met een baan om te blijven solliciteren. B oproep aan mensen om gezond te leven en daarom te gaan bewegen. C oproep om op tijd een monteur in huis te halen. D verzoek aan mensen zonder baan om te gaan solliciteren. BB-0011-a-15-1-o 13 / 15 lees verder

47 Schrijfopdracht Je zoekt een baantje om wat extra s te verdienen. Je gaat vaak uit, koopt graag de nieuwste smartphone en je gaat deze zomer na je examen voor een week met je vrienden naar Bulgarije. Daarom google je naar vakantievacatures in de omgeving waar jij woont en je oog valt op onderstaand bericht. Weekend- en vakantiemedewerkers parkeren (m/v) Jaarlijks bezoeken duizenden mensen Nieuwehands Dierenpark. Wij zijn op zoek naar parkeermedewerkers (m/v) die beschikbaar zijn in de weekenden én tijdens schoolvakanties. Ben jij spontaan, vriendelijk voor gasten en flexibel inzetbaar? Werk je daarnaast graag in teamverband en beschik je over goede communicatieve vaardigheden? Dan zien wij je graag als onze nieuwe medewerker! Solliciteer op deze vacature en stuur een naar parkeer@nieuwehands.nl. Dat is super! Je herkent jezelf helemaal in de eisen die beschreven worden in de advertentie. Je moet denken aan het feit dat je op school tot voorzitter van de leerlingenraad bent gekozen en dat je je ook als vrijwilliger inzet om te bemiddelen bij ruzies tussen medeleerlingen. Dit laatste is een project dat begeleid wordt door je mentor. Je wordt vaker gevraagd om te bemiddelen, omdat door jouw toedoen veel ruzies worden bijgelegd. Dus met jouw communicatieve vaardigheden zit het wel goed. Je bent natuurlijk flexibel inzetbaar, want dat is juist wat je wilt: alleen de vakanties en de weekenden. Je moet immers je school nog afmaken. Je informeert naar de verschillende werktijden, waarmee je te maken zult krijgen. Je vraagt je af wat de baan parkeermedewerker precies inhoudt. Natuurlijk wil je ook graag weten hoeveel je per uur gaat verdienen en je hoopt op een positieve reactie, want je wilt zo snel mogelijk beginnen. BB-0011-a-15-1-o 14 / 15 lees verder

48 12p 29 Opdracht Schrijf een enthousiaste met jouw sollicitatie naar Nieuwehands Dierenpark. Neem hierin de volgende onderdelen op. Stel jezelf voor. Leg uit waarop je solliciteert. Beschrijf waar je goed in bent. Stel de vragen over verdiensten en de werkuren. Informeer naar de taakomschrijving. Vraag of je zo snel mogelijk kunt beginnen. Let erop dat je duidelijk kenbaar maakt in je dat je enthousiast bent, dat je een goede indeling maakt, dat je zakelijk blijft en de juiste toon weet te vinden. Voor de uitwerking van deze opdracht hoef je geen lijst met persoonlijke gegevens (CV) bij te voegen. De teksten die voor dit examen gebruikt zijn, zijn bewerkt om ze geschikt te maken voor het examen. Dit is gebeurd met respect voor de opvattingen van de auteur(s). Wie kennis wil nemen van de oorspronkelijke tekst(en), raadplege de vermelde bronnen. Het College voor Toetsen en Examens is verantwoordelijk voor vorm en inhoud van dit examen. Bronvermelding Een opsomming van de in dit examen gebruikte bronnen, zoals teksten en afbeeldingen, is te vinden in het bij dit examen behorende correctievoorschrift, dat na afloop van het examen wordt gepubliceerd. einde BB-0011-a-15-1-o 15 / 15 lees verder

49 Bijlage VMBO-KB 2015 tijdvak 1 Nederlands CSE KB Tekstboekje KB-0011-a-15-1-b

50 Tekst 1 Lees eerst de vragen in het boekje Examen VMBO-KB. Zoek daarna de antwoorden op in de hierna volgende tekst. Je hoeft de tekst dus niet eerst door te lezen. Let op: deze tekst bestaat uit vijf bladzijden! Voeding & gezondheid Test gekoeld sinaasappelsap Gesjoemel in het koelvak Ook vers geperst sinaasappelsap is tegenwoordig te koop bij de supermarkt. De schappen in het koelvak staan vol met verse sapjes. Maar ze blijken lang niet altijd zo vers te zijn. Waar koop je het lekkerste en meest verse sap? De inkopers van de Consumentenbond doken de supermarkt in, kochten er vers sinaasappelsap en lieten de sappen onderzoeken in het laboratorium en proeven door een smaakpanel. Sinaasappelsap vind je op twee plekken in de supermarkt: naast de frisdranken in het schap en in het koelvak. Vers, onbehandeld sap bederft snel en moet daarom gekoeld worden bewaard. Je gaat er dus vanuit dat sap uit het koelvak versgeperst en onbehandeld is. Maar in veel koelvakken staan sappen die ook in het gewone schap lang goed blijven. Ver weg geperst We lieten het smaakpanel 24 soorten sinaasappelsap uit de koelvakken van tien winkels beoordelen op (verse) smaak. Twee sappen zijn favoriet: het sinaasappelsap van Top Fresh, te koop bij Dirk, Bas en Digros en het sap dat op die dag geperst is. Wij persten zelf bij Plus in de winkel, maar ook bij andere supermarkten kan dit. Beide sappen zijn vers, als je tenminste onder vers verstaat dat het sap zonder enige behandeling na het persen in de fles is gestopt en heel kort houdbaar is. Het sap uit concentraat is een ander verhaal. Hiervoor worden sinaasappels in het land van herkomst geperst, vezels, schillen en pitjes verwijderd en het water wordt eraan onttrokken. Het concentraat dat overblijft, gaat naar Europa. Daar wordt het weer aangevuld met water en eventueel met aroma s en/of pulp. Als sinaasappelsap uit concentraat is gemaakt, moet dat op de verpakking staan. Er kan ook geperst zijn in het herkomstland van de sinaasappels, waarna het sap geconserveerd per tanker vervoerd wordt naar Nederland. Bewaren Vers, onbehandeld vruchtensap is bederfelijk. Een geopende verpakking kun je gekoeld en afgesloten vaak maar een dag bewaren. Bewaar je ongeopende flessen gekoeld langer dan de houdbaarheidsdatum, dan kan de fles onder druk komen te KB-0011-a-15-1-b 2 / 14 lees verder

51 staan. Het vitamine C-verlies in een gekoelde, geopende verpakking valt erg mee. Zoet, zuur of bitter Echt vers scoort goed! De vijf meest favoriete sappen zijn niet geconserveerd. Vers sinaasappelsap moet iets bitter, niet zo zoet en een beetje zuur zijn. Bij de meeste sappen zit het wel goed met de smaak, maar het sap van de Hema en Mama Natuur (Aldi) is te zuur; het Valencia sinaasappelsap van AH Euroshopper is niet zuur genoeg en eindigt helemaal onderaan. Ook AH Excellent, van Valenciasinaasappels bevalt niet goed: te bitter. In detail Zelfgeperst Sinaasappelsap (bij Plus) Prijs: 3,50 voor 1 liter Rapportcijfer smaak: 7,8 Perfecte jus; smaakt alsof hij net uit de pers komt. Fris, wel met pitjes. Top fresh Sinaasappel Prijs: 1,80 voor 0,5 liter Rapportcijfer smaak: 7,8 Ziet er vers uit, en is het ook. Fijn vruchtvlees, een plezierige nasmaak en licht zuur. C1000 Sinaasappel Prijs: 1,95 voor 0,5 liter Rapportcijfer smaak: 7,6 Heerlijk, lekker vers. Door het vruchtvlees kwamen het uiterlijk en de structuur niet zo goed uit de test. Houdbaarheid verlengen Versgeperst sap kan snel bederven. Fabrikanten doen er van alles aan om dit tegen te gaan. Slechts 5 van de 24 gekoelde sappen in onze test zijn niet geconserveerd. Meer dan de helft is gepasteuriseerd. Het sap is dus boven de 70 o C verhit, waardoor micro-organismen dood gaan. Een nadeel van pasteuriseren is dat de smaak van het sap verandert. Bij flash-pasteurisatie, een kortdurende verhitting, is dit minder en ook van de techniek pascalisatie oftewel HPP wordt geclaimd dat dit de smaak niet beïnvloedt. Bij HPP wordt het sap sterk onder druk gezet. De PEFmethode gebruikt pulserende elektrische velden, waarmee de wand van de micro-organismen stukgemaakt wordt. Bij dertien sappen staat niet op de verpakking dat ze een conserveringsbehandeling hebben ondergaan, terwijl dat wel het geval is. Het is niet wettelijk verplicht, maar als consument kun je hierdoor flink op het verkeerde been worden gezet. Vooral als je niet op de houdbaarheidsdatum let. Daaraan kun je zien dat het sap niet vers kán zijn. Sap dat langer dan een paar dagen houdbaar is, moet wel behandeld zijn. KB-0011-a-15-1-b 3 / 14 lees verder

52 Vitamine C Sinaasappelsap wordt vaak in een adem genoemd met vitamine C. In een glas zit vaak al genoeg voor een hele dag. Voor volwassenen is de dagelijks aanbevolen hoeveelheid 70 milligram. In de verse sappen zit niet meer vitamine C dan in sap uit concentraat of gepasteuriseerd sap. Maar in de vier pakken gepasteuriseerd sap uit concentraat van C1000, Digros, Jumbo en Plus zit veel vitamine C, en die is extra toegevoegd door de fabrikant. Lege termen Vers en versgeperst zijn vaak lege termen. In de warenwet is daar niets over vastgelegd. Waar wij bij vers denken aan sap dat zonder enige behandeling na het persen in de fles is gestopt, denken Albert Heijn, Hema en Vruchtoase daar anders over. Hema s verse sinaasappelsap en Albert Heijns Valencia sinaasappelsap versgeperst zijn gepasteuriseerd. Het sinaasappelsap van Vruchtoase claimt vers geperst. Als je verder leest, blijkt het in het oogstland van de sinaasappels te zijn geperst. Vezels Wie denkt dat sinaasappelsap met vruchtvlees vol zit met vezels, heeft het mis. Per glas komt het neer op nog geen gram, net zo veel als in een kwart volkorenboterham. In zelf geperst sap of sap met extra vruchtvlees zit nauwelijks meer. Een sinaasappel eten werkt beter: ongeveer 2,5 gram vezels. In een glas sinaasappelsap zitten drie sinaasappels; als je die los opeet, levert dat tien keer zo veel vezels. Weerstand Vitamine C wordt vaak in één adem genoemd met weerstand tegen ziekte. Een langdurig ernstig tekort aan vitamine C laat namelijk onze weerstand afnemen en kan eindigen in scheurbuik. Ernstige tekorten komen in Nederland gelukkig niet voor, ook al eet niet iedereen twee ons groente en twee stuks fruit per dag. Te veel vitamine C, meer dan 2 gram per dag, kan leiden tot darmklachten en diarree. Tanden aangetast Dus ja, de gezonde kant van sinaasappelsap wordt misschien wat overdreven en de negatieve kant wat onderbelicht. Bijvoorbeeld de suikers. Een glas sinaasappelsap bevat ruim 20 gram aan suikers. Het zijn niet alleen de suikers waardoor tanden aangetast kunnen worden. Het sap is zuur en als je het vaak drinkt, kan dat leiden tot tanderosie. Om dat tegen te gaan, kun je bijvoorbeeld na het drinken van sinaasappelsap je mond spoelen met water. Het is niet goed voor het gebit om meteen na het drinken van iets zuurs te poetsen. KB-0011-a-15-1-b 4 / 14 lees verder

53 Test gekoeld sinaasappelsap Merk & Type Verpakking Inhoud (liter) Richtprijs in euro s ( ) Prijs per liter in euro s ( ) Rapportcijfer voor smaak Verse smaak Uit concentraat Conserveringsbehandeling Vitamine C (mg/glas van 250 ml) Vitamine C toegevoegd 1 Zelfgeperst sap (bij Plus) fles 1 3,50 3,50 7,8 x Top Fresh fles 0,5 1,80 3,60 7,8 x C1000 fles 0,5 1,95 3,90 7,6 x Jumbo fles 0,5 1,95 3,90 7,4 x Albert Heijn fles 0,5 2,00 4,00 7,2 x ,00 1,00 7,0 x g 91 7 CoopSelect fles 1 3,30 3,30 7,0 x hpp 96 8 Hema fles 1 2,75 2,75 6,9 x g Naturis fles 0,5 1,50 3,00 6,9 x pef Coolbest pak 1 1,25 1,25 6,8 x g Tropicana pak 1 2,80 2,80 6,8 fg DrinkitCool pak 1 1,00 1,00 6,7 x g 130 x 13 Albert Heijn pak 1 1,05 1,05 6,7 x g C1000 pak 1 1,05 1,05 6,6 x g 140 x 15 Jumbo Fris & Fruitig 6 C1000 jerrycan jerrycan 2 1,90 0,95 6,3 x g Vruchtoase fles 1 1,60 1,60 6,2 g Mama Natuur fles 0,5 1,60 3,20 6,2 hpp I m bio fles 1 4,25 4,25 6,2 hpp Jumbo pak 1 1,05 1,05 6,1 x g 115 x 20 AH Excellent Valencia fles 1 2,00 2,00 6,0 g Innocent fles 0,9 2,40 2,65 6,0 g Fruity King jerrycan 2 1,90 0,95 5,9 x g Plus Premium pak 1 1,05 1,05 5,9 x g 108 x 24 AH Euroshopper jerrycan 2 1,95 1,00 5,8 x g 122 KB-0011-a-15-1-b 5 / 14 lees verder

54 g = gepasteuriseerd fg = flash-gepasteuriseerd pef = pulsed electric field hpp = high pressure processing Verkrijgbaarheid DrinkitCool en TopFresh zijn te koop bij Dirk, Bas en Digros. FruityKing is te koop bij Dirk, Bas, Digros en Jumbo. Mama Natuur is te koop bij veel filialen van Aldi, Vruchtoase is tot begin 2013 verkrijgbaar bij Aldi. Naturis is te koop bij Lidl. I m bio is te koop bij EkoPlaza. Innocent, Coolbest en Tropicana zijn onder andere verkrijgbaar bij AH. Naar een artikel van Antje Houmes, Consumentengids, januari 2013 KB-0011-a-15-1-b 6 / 14 lees verder

55 Tekst 2 Lachen voor de wetenschap (1) Wat gebeurt er precies met je gezicht als je oprecht lacht en hoe beïnvloedt dat hoe oud je lijkt? Informatici van de Universiteit van Amsterdam (UvA) legden de lach vast van honderden bezoekers van Science Center NEMO en maakten hiermee de meest uitgebreide lachdatabase ooit. Wetenschappers lieten bijna vijfhonderd mensen voor de camera lachen. Doel was het ontwikkelen van software waarmee de leeftijd van iemand kan worden geschat. Tijdens het onderzoek naar de lach-database stuitten de onderzoekers nog op een ander aspect. Ze ontdekten hoe de lach iemands gezicht beïnvloedt. In de toekomst kan die kennis worden gebruikt om computerprogramma s te ontwikkelen waarmee leeftijden kunnen worden geschat èn emoties kunnen worden herkend. (2) Aan het onderzoek van de informatici Theo Gevers en Albert Ali Salah deden 481 proefpersonen mee die een aantal opdrachten moesten uitvoeren. Die proefpersonen moesten eerst zelf een aantal testjes uitvoeren en daarna moesten ze ook nog naar andere proefpersonen kijken. Van iedere deelnemer aan het onderzoek legden de onderzoekers een geposeerde lach en een oprechte lach vast op video. Ook moesten de proefpersonen boos, blij, verdrietig, verrast en angstig kijken. Gevers en Salah analyseerden bepaalde kenmerken, zoals de snelheid waarmee de mondhoeken omhoog gaan. Die kennis kan worden toegepast op computers die leeftijd raden, emoties herkennen en menselijk gedrag analyseren. (3) De onderzoekers vroegen de proefpersonen daarna om te kijken naar beelden van andere proefpersonen. Het ging daarbij om de volgende drie aspecten. De proefpersonen moesten de leeftijd van die mensen inschatten en aangeven hoe aantrekkelijk ze deze mensen vonden. Ook werd hun gevraagd om karaktereigenschappen in te schatten: is de persoon een behulpzaam type, of is hij misschien gewoon verliefd? Met de verzamelde gegevens konden de onderzoekers software ontwikkelen die de leeftijd van mensen kan schatten. De software houdt daarbij rekening met het feit dat iemand blij, verdrietig of boos is, en stelt aan de hand daarvan de schatting bij. (4) Onderzoeksleider en hoogleraar informatica Theo Gevers: Bij een spontane lach gaan niet alleen de mondhoeken en de wenkbrauwen omhoog, maar gaan ook de oogleden dicht. Dat heeft te maken met samentrekkende spieren. Ook de symmetrie van het gezicht speelt een rol. Een gemaakte lach tovert een regelmatig patroon op het gezicht, terwijl dat bij een oprechte lach niet zo is. Bepaalde karakteristieken, zoals de snelheid waarmee de mondhoeken omhoog gaan en hoe rimpels rond de ogen ontstaan, werden vervolgens geanalyseerd. (5) De uitkomst van alle onderzoeken kan worden gebruikt voor computer KB-0011-a-15-1-b 7 / 14 lees verder

56 programma s waarmee leeftijden kunnen worden geschat en emoties kunnen worden herkend. Gevers: Er is een wisselwerking tussen de leeftijd en de lach. Een kind heeft een soepelere huid en spieren in het gezicht werken beter dan bij ouderen. Daardoor ontstaat bij de jeugd een meer uitgesproken expressie waarmee je rekening kunt houden. Andersom geeft de emotionele uitdrukking van iemand verbaasd of verrast bepaalde rimpels en plooiing in het gezicht. Die informatie helpt de leeftijd beter in te schatten. (6) Uit het onderzoek bleek dat vrouwen boven de 40 jonger lijken als ze lachen, terwijl dat voor mannen niet uitmaakt. Iedereen onder de 40 wordt juist jonger ingeschat wanneer hij of zij neutraal kijkt. Wanneer mensen iemands leeftijd moeten raden, zitten ze er gemiddeld zeven jaar naast. De computer doet het beter met slechts zes jaar. (7) De software kan nog wel wat beter worden, aldus de hoogleraar. Dat is belangrijk als de techniek ook echt gebruikt gaat worden voor verschillende toepassingen. Er zijn verschillende mogelijkheden. Zo zou je de software kunnen gebruiken als leeftijdcontroleur voor bijvoorbeeld de verkoop van alcohol en tabaksproducten. Ook zou de software bruikbaar zijn om te kunnen bepalen of iemand bepaalde games op internet mag spelen. De hoogleraar ziet daarnaast mogelijkheden om het te gebruiken als extra controle bij online-betalingen met een creditcard. De database kan ook nog worden gebruikt om software te maken voor interactieve buitenreclame. Hierbij registreren camera s de persoon die voor een reclamezuil staat, waarna het spotje wordt aangepast aan de passant. (8) Volgens Gevers zijn er dus veel toepassingen. De database kan worden toegepast om robots te leren emoties te herkennen. Dat kan bijvoorbeeld dienen als hulpmiddel voor autisten. Autisten hebben moeite met het herkennen en uiten van emoties. Zij herkennen wel de verschillende gezichtsuitdrukkingen, maar weten daar niet direct op te reageren. Wanneer iemand hen spontaan toelacht of verdrietig kijkt, moeten ze eerst nadenken over hoe ze terug moeten kijken in die situatie. Ze zouden sneller kunnen reageren door te trainen met de computer. Daardoor zouden ze sociaal beter kunnen functioneren. (9) De onderzoekers hebben al verschillende aspecten van lachen onderzocht. Er zal nog wel meer onderzoek gedaan moeten worden om de gegevens van de lachdatabase te gebruiken voor allerlei toepassingen. Maar voorlopig is het dus goed om te weten dat uit het onderzoek van Gevers en Salah blijkt dat je er jonger uitziet als je lacht. Maar alleen als je ouder bent dan veertig. Als je jonger dan veertig bent, kun je beter neutraal kijken, als je jong wilt overkomen. Naar een artikel van Peter de Jeager, De Gelderlander, 2 februari 2013 KB-0011-a-15-1-b 8 / 14 lees verder

57 Tekst 3 Reizigers, Bedankt! Als reisorganisatie geniet Djoser van de gastvrijheid van een land. En daarom is het mooi om ook iets terug te kunnen geven. Djoser doet dit door UNICEF te steunen, zodat kinderen in het land zelf er structureel beter van worden. Hoe Djoser dit doet? Onder andere door haar reizigers bij boeking van een reis te vragen om een bijdrage van drie euro. Dit bedrag wordt door Djoser verdubbeld. UNICEF en Djoser werken op deze en vele andere manieren al bijna twintig jaar samen. We zijn trots dat we al ruim een miljoen euro hebben opgehaald voor kinderen in landen als Sri Lanka, Mexico, Jemen en Mozambique. Hoog tijd om alle Djoserreizigers te bedanken voor hun bijdrage! Naar een advertentie in HP/De Tijd, september 2012 KB-0011-a-15-1-b 9 / 14 lees verder

58 Tekst 4 Van light word je niet per definitie lichter (1) Hoe gaat de gemiddelde Nederlander om met light producten? Nogal creatief, als we afgaan op een kleine test bij zomaar een supermarkt. Met light denken we de minder verstandige keuzes elders in ons voedingspatroon te kunnen compenseren. Ik koop light producten, omdat ik dan meer andere lekkere dingen kan eten, vertelt Ellen Knaapen met een schuine blik op haar winkelwagen. Bij de kaas kies ik bijvoorbeeld Philadelphia Light. Becel Light wissel ik af met roomboter. Ik vind roomyoghurt heel erg lekker, maar daar doe ik dan altijd een grote schep Optimel-yoghurt doorheen om de calorieën (energie die eten aan je lichaam geeft) in de hand te houden. Henny Vermeulen heeft twee potten pindakaas light in haar wagentje gedaan. Van de gewone ben ik afgestapt, omdat je daar te dik van wordt. Met dit light product durf ik met een gerust hart twee boterhammen te smeren, hoewel ik eerlijk gezegd de gewone pindakaas lekkerder vind. (2) Maar wat is het verschil in calorieën tussen de normale pindakaas en de light variant nu precies? Mevrouw Vermeulen weet het niet en daarom checken we de opgave op de potten even. Zij schrikt van het resultaat: 100 calorieën per boterham voor de klassieke pindakaas en nog altijd 85 calorieën voor het alternatief. Dat betekent dat ik met die twee met light belegde boterhammen op 170 calorieën kom! Veel meer dan bij die ene boterham met normale pindakaas! Ik moet misschien toch maar eens beter op gaan letten. (3) De Amsterdamse diëtiste Elise Kuipers merkt dagelijks in haar praktijk dat er veel misverstanden bestaan rond de werkelijke lichtheid van light. Zij heeft zich verdiept in de voor en tegens van deze producten. Als je naar light frisdranken kijkt, dan zitten daar echt heel weinig calorieën in. Dat is echt een verschil met normale frisdrank. Je hebt dan wel te maken met zoetstoffen, maar die zijn veilig bevonden, ook voor kinderen, mits je ze niet in extreme hoeveelheden gebruikt. Maar gaat het bijvoorbeeld om vruchtensappen, dan is dat alweer een heel ander verhaal. In de light versies daarvan zit nog steeds behoorlijk wat suiker. (4) Ook het Voedingscentrum waarschuwt er op haar website voor: fabrikanten mogen de term light alleen op een product plakken als er tenminste 30 procent minder energie (kcal), vet of suiker inzit of een combinatie daarvan in vergelijking met het origineel. Op de verpakking moet je kunnen zien op welk aspect het woord light van toepassing is. Maar dat betekent lang niet altijd dat het product in kwestie ook echt veel minder calorierijk is. Als consument kun je dat controleren. (5) Een goed voorbeeld hiervan vormen light chips. Die bevatten duidelijk minder vet, maar dat wordt in dit product weer vervangen door koolhydraten en eiwitten, waar ook heel veel energie (en dus calorieën) inzit. Het resultaat is dat 100 gram KB-0011-a-15-1-b 10 / 14 lees verder

59 Pringles Light nog altijd 470 kcal bevatten. Het is belangrijk dat mensen de verpakking leren lezen, zegt Elise Kuipers. Ga naar de supermarkt en vergelijk de producten met elkaar. En kijk dan dus naar de calorieën, niet bijvoorbeeld naar de aanbeveling dat een bepaald product natuurlijke zoetmiddelen bevat. Dan heb je de neiging te denken dat het om iets veel gezonders gaat. Maar vaak wordt daar gewoon rietsuiker mee bedoeld en daar zitten net zo veel calorieën in als in gewone suiker. (6) Volgens Kuipers kunnen light producten wel een rol spelen in bijvoorbeeld een cholesterolverlagend dieet, maar moet je er niet te veel van verwachten als het erom gaat kilo s kwijt te raken. Het probleem is dat light producten vaak een minder volle smaak hebben, waardoor je minder snel verzadigd raakt en je de neiging krijgt er meer van te gaan eten of drinken dan van het vollere (normale) product. Dan drink je opeens bijna het hele pak Optimel leeg in plaats van maar één glas. Waardoor je uiteindelijk zelfs méér calorieën binnenkrijgt. Bij kaas, frisdrank en ook halvarine is light wel een betere keus, maar bij chips, vruchtensappen en bijvoorbeeld pindakaas maakt het dus weinig uit. (7) Verstandiger is het om gezond te eten, zoals voldoende groenten en tenminste twee stuks fruit per dag. Het Voedingscentrum adviseert ook producten met zo min mogelijk verzadigd vet en geen of weinig transvet (vet ontstaan door een fabrieksmatige bewerking). Kuipers: Door al die aangepaste en bewerkte producten die je in de supermarkt ziet, hebben mensen het gevoel dat ze nog nauwelijks normaal mogen eten. Maar ik zou zeggen: koop in plaats van bijvoorbeeld light vruchtenyoghurt met 0 procent vet en 0 procent suiker eens magere yoghurt en doe daar zelf de vruchten in. Dat is gezond, niet calorierijk en je blijft niet met een hongergevoel zitten. En controleer voor alle vragen die je hebt over light producten, afvallen en gezond eten gewoon steeds de website van het Voedingscentrum. Hoeveel calorieën? Product (per 100 gram of 100 milliliter) Normaal (kcal) Light (kcal) Chips Yoghurtdrink Sinas 41 1 Boter Pindakaas Jus d orange Chocolademelk Naar een artikel van Johanneke Stolk, De Gelderlander, 11 januari 2013 KB-0011-a-15-1-b 11 / 14 lees verder

60 Tekst 5 Vogelzang is net praten (1) Het is elk jaar hetzelfde verhaal. s Ochtends beginnen de koolmezen als eerste, met een serie trillers. Daarna volgen de merels met hun concert. Misschien is het op dat moment buiten nog berekoud, maar uit het gezang van de vogels blijkt dat de lente is begonnen. Ook om nog een andere reden zijn die geluiden om een uur of zes s ochtends zo hartverwarmend. Het is een soort praten, vertelde Erich Jarvis onlangs op een congres in de Amerikaanse stad Boston. En daarmee is het wezenlijk anders dan het blaffen van honden of het knorren van varkens. (2) De 47-jarige Jarvis is een opgewekte, Amerikaanse neurobioloog 1), opgegroeid in de New Yorkse wijk Harlem, die eerst van plan was om balletdanser te worden en uiteindelijk in de wetenschap terechtkwam. Jarvis bestudeert zingende vogels. Dat zijn drie groepen: zangvogels, kolibries en papegaaien. Niet alleen kunnen deze vogels zingen, maar ook zijn ze in staat om allerlei nieuwe deuntjes en klanken te leren. Bij dit leerproces lijken hun hersenen sprekend op onze hersenen, zo heeft Jarvis aangetoond. (3) Het menselijk spraakvermogen heeft tamelijk veel unieke kenmerken. Een daarvan is vocaal leren, het vermogen geluiden na te bootsen. Dat is iets anders dan auditief leren, het leren in te gaan op geluiden. Een hond kan bijvoorbeeld leren hoe hij moet reageren op het bevel zit. Dit vermogen om in te gaan op geluiden is niet uitzonderlijk. Tal van gewervelde dieren bezitten die eigenschap in meerdere of mindere mate. Maar vocaal leren is wat anders en wordt door veel minder dieren gedaan. Een papegaai bijvoorbeeld probeert geluiden die hij hoort na te bootsen. Hij hoort een mens zit zeggen en probeert dan die klank te imiteren. (4) De Canadees Steve Pinker, psycholoog, taalkundige en schrijver van goedverkochte boeken, die aan hetzelfde congres deelnam, zegt: Vocaal leren is uitzonderlijk. Je hoeft een kind niet te leren hoe het zijn mond en zijn tong moet bewegen om te praten, het leert woorden door te luisteren naar volwassenen. Deze prestatie wordt slechts door zes groepen van levende wezens vertoond: mensen, walvissen (en dolfijnen), vleermuizen en de drie genoemde vogelgroepen. (5) Pratende papegaaien bijvoorbeeld praten, volgens Erich Jarvis, ook werkelijk. Het zingen van vogels is naar zijn overtuiging geen instinct, maar net als bij mensen werkelijk leren. Hij laat tijdens een persconfe- KB-0011-a-15-1-b 12 / 14 lees verder