Het concept "sociaal-culturele methodiek": definitie en toelichting

Transcriptie

1 FACULTEIT PSYCHOLOGIE EN PEDAGOGISCHE WETENSCHAPPEN 30 april 2002 CENTRUM VOOR SOCIALE PEDAGOGIEK VESALIUSSTRAAT, 2 B-3000 LEUVEN Project sociaal-culturele methodiek: Concept en methodiekontwikkeling Onderzoek in opdracht van Bert Anciaux, Vlaams Minister van Cultuur, Jeugd, Stedelijk Beleid, Huisvesting en Brusselse Aangelegenheden Promotor: prof. dr. Herman Baert Onderzoeker: lic. Bart Ketelslegers KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN Het concept "sociaal-culturele methodiek": definitie en toelichting Inleiding Het voorliggend document is het eindresultaat van het onderzoek Sociaal-culturele methodiek: concept en methodiekontwikkeling dat werd uitgevoerd door het Centrum voor Sociale Pedagogiek van de K.U.Leuven in opdracht van Vlaams minister van Cultuur, Bert Anciaux. Het document bevat drie delen: - een definitie van het begrip "methodiek"; - een invulling van het concept "sociaal-culturele methodiek"; - een beknopte omschrijving van de "sociaal-culturele methodiek. Het document wordt met instemming van de stuurgroep - voorgelegd aan de minister om opgenomen te worden in het decreet op het sociaal-cultureel volwassenenwerk en in de memorie van toelichting. Meer in het bijzonder werd het tweede deel geschreven voor de memorie van toelichting en het laatste deel (de beknopte omschrijving) als een bondige en voor het betreffende artikel van het decreet bruikbare omschrijving. 1. Een definitie van "methodiek" a. Inleiding Zowel in de literatuur als in het dagelijks spraakgebruik wordt de term "methodiek" in verschillende betekenissen gebruikt. Refererend naar de Bouwstenen voor het Decreet & Besluit voor de Sociaal-culturele Verenigingen, Vormingsinstellingen en Bewegingen, en op basis van het onderzoek en de besprekingen in de stuurgroep van het onderzoek is de hiernavolgende definitie uitgewerkt. We geven eerst de definitie, gevolgd door een toelichting van de verschillende componenten ervan.

2 b. Werkdefinitie van een methodiek Een methodiek is een wijze van denken en handelen van personen en organisaties - hierna ook aanbieders genoemd - die bestaat uit de volgende componenten: - een kijk op mens en samenleving. (Het is een kijk op hoe mens en samenleving actueel functioneren enerzijds en wat hun wenselijk functioneren is anderzijds. Deze kijk kan al dan niet levensbeschouwelijk of ideologisch worden ingevuld.); - doeloriëntaties (hieronder vallen omschrijvingen m.b.t. de opdracht en finaliteit) en functies (de aard van de feitelijke werkzaamheden); - Interventiestrategieën van de aanbieder en processen bij de deelnemers, de deelnemersgroep en de ruimere context waar zij deel van uitmaken, en; - werk- en handelingsprincipes die vorm geven aan de keuze voor bepaalde werkvormen en technieken. Deze componenten vormen een min of meer samenhangend geheel. De opsomming van de componenten mag dus niet worden gelezen als een rechtlijnige, logische opeenvolging (uit het één volgt noodzakelijk het ander), maar als een iteratief, op elkaar inspelend geheel van componenten. c. Duiding van de componenten uit de werkdefinitie Onder kijk op mens en samenleving verstaan we zowel uitspraken over de wenselijkheid (hoe men de samenleving wil, wat men een volwaardig mens vindt) als uitspraken over feitelijkheden, problemen en mogelijkheden (hoe zitten mens en samenleving ineen en hoe verklaart men dit). Hierin liggen ook algemene beleidsvisies en cultuurpolitieke standpunten vervat, zonder dat het gaat om strikt ideologisch-levensbeschouwelijke of partijpolitieke visies. Dit betekent uiteraard niet dat ideologische en levensbeschouwelijke invullingen geen plaats hebben in het sociaal-cultureel werk, maar wel dat een welbepaalde ideologie of levensbeschouwing niet decretaal kan worden opgelegd als onderdeel van een sociaalculturele methodiek. Het gaat hier om een aantal basiselementen die in het geheel van het sociaal-cultureel werk een gezamenlijke noemer vormen in het benaderen van mens en samenleving vanuit een sociaal-culturele invalshoek. Hierbij zijn een aantal facetten aan de orde van mens en samenleving die op de voorgrond worden geschoven in het sociaalcultureel werk (terwijl men in andere sectoren zoals b.v. de beroeps- en bedrijfsopleidingen, het welzijnswerk, het onderwijs, enz. andere facetten op de voorgrond schuift). Bij de beschrijving van de kijk op mens en samenleving kan men ook aandacht schenken aan de rechtvaardiging ervan, waardoor het beleid en/of de sectoren hun missie of opdracht explicieter verantwoorden. We verkiezen de term doeloriëntatie boven "doelstelling" voor het algemene methodiekbegrip. Spreken van een doelstelling vereist immers dat de decreetgever een duidelijk en scherp omlijnd zicht aanreikt op de invulling van (deze component van) een methodiek. Dit kan niet het uitgangspunt zijn voor een (innoverend) decreet. De ambitie kan alleen zijn om vanuit de overheid de bakens uit te zetten en vervolgens de organisaties te stimuleren om de methodiek te ontwikkelen en te concretiseren en onder meer (algemene en concrete) doelstellingen te omschrijven. Niet alleen de richting die men uit wil, ook de bijdrage die men inmiddels levert is belangrijk. Voor het sociaal-cultureel werk dienen dan

3 ook de functies ervan te worden omschreven. Onder functies verstaan we de aard van een bepaalde werking (b.v. van culturele aard, van recreatieve aard, ). Het nastreven en (in zekere mate) bereiken van de doelstellingen van het sociaal-cultureel werk door het opzetten van programma s, projecten, activiteiten en acties, zorgt er namelijk voor dat het sociaalcultureel werk een bepaalde uitwerking heeft en bijdraagt tot het functioneren en de ontplooiing van het individu en de samenleving. Eén of meer functies gelden niet exclusief voor het sociaal-cultureel werk. Ook andere maatschappelijke instituties, verbanden of organisaties vervullen één of meer van de functies die aan het sociaal-cultureel werk kunnen worden toegeschreven, of zouden dat moeten doen. Door het expliciet benoemen en erkennen van de bedoelde functies of bijdragen, wordt de maatschappelijke waarde en legitimiteit van het sociaal-cultureel werk naar voren gebracht. Het spreekt vanzelf dat tussen intenties (de beoogde functies) en praktijken (de feitelijk vervulde functies) vaak een nog te dichten - grotere of kleinere - kloof zal bestaan. Doelen en functies zijn nauw met elkaar verbonden. Een derde component voor het methodiekbegrip zijn de processen bij de deelnemers, de deelnemersgroep en de ruimere context waar zij deel van uitmaken. We spreken hierbij niet van veranderingsprocessen', omdat niet alle activiteiten in het sociaal-cultureel werk noodzakelijk gericht zijn op verandering. Een activiteit kan ook slaan op het vieren van het bestaan, het beleven van cultuur, het ontmoeten van mensen,. We vermijden bovendien doelbewust de term leerconcept omdat die teveel en te uitsluitend naar het educatieve aspect of terrein verwijst. De processen bij de deelnemer geven ons een idee van zijn rol en positie: iemand die bijvoorbeeld door lidmaatschap van een vereniging (nieuwe) mensen ontmoet en zich minder eenzaam gaat voelen, positioneert zich als iemand die gestalte geeft aan een behoefte aan sociaal contact. Hierbij weze opgemerkt dat deelnemers in de ruime zin moet worden verstaan. Men zou kunnen spreken van deelnemers- of participantsystemen. Het kan hierbij zowel gaan om een individu als om groepen van participanten. Bovendien is er ook altijd een sociale context of een maatschappelijk verband waarbinnen de deelnemer en de deelnemersgroep zich beweegt, zoals gezinnen of huishoudens, buurten en wijken, verenigingen en andere sociale netwerken. De processen kunnen daarom ook plaatsgrijpen t.a.v. een ruimer maatschappelijk verband. Dit element kan ons in sommige gevallen ook een aanduiding geven van bepaalde doelgroepen. Toch nemen we doelgroep niet als een apart element. Of het werken met of zonder specifieke doelgroepen van doorslaggevende betekenis is voor de concrete ontwikkeling van de methodiek(en) van sociaal-culturele organisaties zal moeten blijken. Hoe dan ook zit deze categorie vaak reeds vervat in de kijk op mens en samenleving. Wanneer we namelijk een uitspraak doen over wat wenselijk is, dan zit daar vaak al een zekere maatschappelijke positieverandering voor een bepaalde doelgroep in besloten. Vervolgens zal dit dan ook tot uiting komen in de doeloriëntatie. De processen bij de participant staan in relatie tot de interventiestrategie van de aanbieder. Spreken van aanbieder betekent dat we rekening houden met de ganse organisatie: van inrichtende macht over directie tot de begeleider op de werkvloer. Bij een strategie denken we aan een (min of meer weloverwogen) handelingsontwerp met onder andere de volgende elementen: wijze van behoeftebepaling of diagnosestelling, planning en fasering van activiteiten, aangrijpingspunt t.a.v. de bestaansdimensie van de menselijke persoon, begeleidingswijze, wijze van evaluatie, gebruik van bepaald medium (b.v. belangenbehartiging, groepsvorming, ). Het gaat hierbij niet om de inhoud van het werk of concrete thema s. Het gaat er evenmin om dat alle genoemde strategie-elementen apart worden bekeken. Veeleer gaan we op zoek naar de constituerende principes achter die elementen en de (globale) praktijken die hiermee gepaard gaan.

4 Een laatste component die we als component van een methodiek rekenen zijn werk- en handelingsprincipes. Hierbij gaat het niet over methoden of technieken als dusdanig, maar eerder over de principes achter bepaalde methoden of technieken. Deze principes spelen een oriënterende of richtinggevende rol bij de keuze van werkvormen en technieken. Bijvoorbeeld principes m.b.t. de actieve graad van participatie van de deelnemers, de verhouding tussen actie en reflectie, de combinatie van werkvormen en media, de procesmatige opbouw van een activiteit of programma, Op werkvormen en technieken wordt hier niet ingegaan met het oog op de invulling van het decreet, omdat het niet de bedoeling kan zijn dat de overheid zich met het sociaal-cultureel werk in zou laten tot en met het niveau van het voorschrijven van werkvormen en technieken. Bovendien bestaat er niet alleen een onoverzichtelijke hoeveelheid van technieken en werkvormen, ze kunnen tevens worden aangewend en gecombineerd vanuit verschillende visies, doelstellingen en methodische beginselen. Hierbij willen we ook opmerken dat methodiek als "leer" of wijze van denken en handelen nooit stilstaat en altijd in evolutie is. Dit heeft te maken met de veranderende maatschappelijke uitdagingen, de veranderende contexten die hiermee gepaard gaan en de wisselende opvattingen en theorieën over het menselijk bestaan en de evolutie van culturen en samenlevingen. Aan de andere kant voltrekt zich ook een voortgaande explicitering en reflectie m.b.t. methodiek. De resultaten van het onderzoek die volgen zijn daarom ook in zekere mate methodiekontwikkelend en niet louter een vaststelling van wat op het terrein leeft. Door de verwerking van relevante wetenschappelijke, vak- en praktijkliteratuur, door discussies met de stuurgroep en een expertenpanel, en door een illustratief-exemplarische aanvulling met praktijkvoorbeelden, is ook een bijdrage geleverd tot methodiekontwikkeling. De beantwoording van leemtes en vragen die hierbij onvermijdelijk aan het licht komen, is enerzijds een zaak van het uitproberen op het terrein van nieuwe mogelijkheden en anderzijds een zaak van (voortdurende) reflectie en (wetenschappelijk) onderzoek. Dit gaat natuurlijk het doel van het huidig onderzoek ver te boven.

5 2. Invulling van het concept "sociaal-culturele methodiek" a. Inleiding Aan de hand van de hoger gegeven definitie van "methodiek" en op basis van een literatuurstudie (wetenschappelijke, en vakliteratuur) en de analyse van documenten van verschillende sociaal-culturele organisaties, is een eerste invulling gegeven aan het concept "sociaal-culturele methodiek". Daarover is herhaaldelijk gediscussieerd tijdens de vergaderingen van de stuurgroep en ook door een expertpanel en de onderzoeksgroep van het Centrum voor Sociale Pedagogiek (K.U. Leuven) zijn elementen aangebracht. Dit alles heeft geleid tot de hierna volgende invulling. Bij de lectuur ervan dient de lezer met het volgende rekening te houden. Er is gestreefd naar een gemeenschappelijk kader dat men in de praktijk vanuit een diversiteit van werksoorten of subsectoren en van levensbeschouwingen en sociaal-culturele handelingstheorieën, kan inkleuren. Het is een kader dat zich niet laat leiden door de punctuele beleidsopties die op een bepaald moment worden genomen, maar dat van ruimere draagwijdte bedoelt te zijn. De omvang van de tekst is wel beperkt gehouden tot wat in een memorie van toelichting van een decreet kan worden opgenomen. Andere invalshoeken of dimensies die mee gestalte geven aan het sociaal-cultureel werk zoals b.v. organisatieprincipes, structurele condities, programmatienormen, financieringstechnieken, enz. zijn uitdrukkelijk buiten beschouwing gelaten omdat ze buiten het bestek van de onderzoeksopdracht vielen. Dit betekent in geen geval dat ze van minder of ondergeschikt belang zijn. Het is een kwestie van een beleidskeuze om de hier voorgestelde sociaal-culturele methodiek op een welbepaalde manier te koppelen aan een operationele invulling van bovengenoemde dimensies en zodoende het sociaalcultureel volwassenenwerk in Vlaanderen te erkennen en uit te bouwen. b. De sociaal-culturele methodiekcomponenten Een kijk op mens en samenleving De mens is een complex wezen dat zich in verschillende levenssferen (arbeid, gezin, vrije tijd, ) beweegt en hierbij meerdere rollen opneemt. Iemand kan met name tegelijkertijd ouder, kind, arbeider, lid van een vereniging, buur, enzovoorts zijn. Het opnemen van deze en andere rollen gebeurt vanuit een diversiteit aan achtergronden op het vlak van cultuur, etniciteit, sociale groep, religie, ideologie, opleiding, geslacht, leeftijd, fysieke en mentale kenmerken, Vanuit die complexiteit en diversiteit vindt het sociaal-cultureel werk een aangrijpingspunt in de volgende, complementaire bestaansdimensies die het de mens mogelijk maken om deel te nemen aan en bij te dragen tot het samenleven: De mens als een cognitieve kennisverwerker en rationele (onder)zoeker van informatie, bij wie het zich oriënteren in de wereld en een beter begrijpen van die wereld, centraal staat; De mens als een handelingsgerichte en vaardige actor die ingrijpt en al-doende vorm geeft aan de wereld en waarbij het technisch-instrumentele en planmatige denken (effectiviteit en efficiëntie), centraal staat; De mens als zin- en waardenzoeker, zoekend naar wat waardevol en verantwoord is, zowel persoonlijk als maatschappelijk, en die van daaruit ethisch wil handelen;

6 De communicatieve en actief luisterende mens die leert uit de ontmoeting en dialoog met anderen en die vanuit gedeelde ervaringen, duiding geeft aan zijn dagelijkse leefwereld, de dieperliggende betekenis van deze ervaringen en de relatie tot het politieke, sociale en economische systeem; De mens als levenskrachtige en creatieve explorator, op zoek naar mogelijkheden tot expressie en viering van een ludiek en esthetisch bestaan. Aandacht voor elk van deze bestaansdimensies en vooral voor de samenhang en de integratie ervan in het perspectief van een persoonlijk zinvol en een maatschappelijk verantwoord levensproject vergt de expliciete aandacht van het sociaal-cultureel werk. Het benoemen van deze dimensies en het ideaalbeeld dat er schuil achter kan gaan, belet evenwel niet dat het sociaal-cultureel werk vertrekt van alledaagse realiteiten. Maar het spreekt de mens wel aan op deze bestaansdimensies en streeft ernaar ze tot ontplooiing te brengen. Het tegelijkertijd ontplooien van al deze dimensies in één programma of in één activiteit zal evenwel zelden kunnen gebeuren. Dit is meer een opdracht voor het geheel van het aanbod van een sociaalculturele organisatie. De samenleving vertoont - in haar zoektocht naar sociale ordening en naar optimale vrijheid voor de individuen - elkaar versterkende tendensen: een tendens naar pluriformiteit van waarden- en leefpatronen en een tendens van individualisering in de betekenis van het zelf op zoek moeten gaan hoe men zijn leven invult. Dit leidt tot een zekere herschikking van collectieve verbanden die minder volgens traditionele organisatiepatronen verlopen, maar meer het karakter hebben van tijdelijke en flexibele sociale netwerken binnen een complexe en historisch gesitueerde maatschappelijke context die bovendien constant in verandering is. Sociaal-cultureel werk heeft in de opbouw van sociale netwerken en in het ontwikkelen van persoonlijke identiteit en zingeving een belangrijke rol te spelen. Op het niveau van de wenselijke evolutie zijn er verschillende oriëntaties mogelijk op de kernkwestie van sociale integratie en gemeenschapsopbouw en van sociale participatie en individuele ontplooiing. Maar in de variëteit van visies en oriëntaties in het sociaal-cultureel werk moeten toch altijd expliciet of impliciet de volgende basiswaarden terug te vinden zijn: Het streven naar een democratische samenleving; Het bevorderen van een vreedzame, maar ook rechtvaardige samenleving waarin vrijheid van meningsuiting, respect voor de menselijke waardigheid en het (volwaardige) menselijke leven, mogelijk zijn en waarin mensen zich kunnen ontplooien zonder discriminatie op basis van particuliere of specifieke kenmerken; De wens voor een inclusieve samenleving waarin mensen in hun verscheidenheid (naar ethniciteit, geslacht, sexuele geaardheid, sociale afkomst, leeftijd, fysieke of mentale kenmerken, enz.) benaderd worden als mede-mensen en waarin de nadruk niet ligt op mainstreaming en aanpassing aan de samenleving, maar op respect voor het anders-zijn van mensen en het creëren van een leefbare samenleving waarin diversiteit een rijkdom is en niet louter een probleem; Het nastreven van een duurzame ontwikkeling waarbij maximaal respect wordt opgebracht voor de mens, de natuur en het cultureel erfgoed; De bekommernis voor maatschappelijk actieve en competente burgers die ook opkomen voor een democratische, vreedzame, rechtvaardige, inclusieve, leefbare en duurzame samenleving. Voorts wil het sociaal-cultureel werk een tegenkracht vormen tegen de overheersing van de economische rationaliteit en de reductie van de mens en de menselijke verhoudingen tot een werkende, instrumentele mens en puur door het spel van de markt gereguleerde relaties. De

7 mens als zingever en cultuurschepper en de samenleving als lokale, nationale en internationale scène van solidariteit en samenhorigheid, vormen bijzondere aandachtspunten voor het sociaalcultureel werk. Doeloriëntatie Een of meer van de volgende doeloriëntaties zijn essentieel in een sociaal-culturele methodiek: Het sociaal-cultureel werk streeft ernaar bij te dragen tot de evenwichtige ontplooiing van de bestaansdimensies van ieder individu als actieve participant in een humane en democratische samenleving; Het sociaal-cultureel werk stimuleert mensen tot maatschappelijke integratie (een eigen plaats verwerven alsook het in stand houden van het sociale weefsel), tot een actieve vorm van burgerschap, tot het publiek debat en het experimenteren met culturele en maatschappelijke vernieuwing; Het sociaal-cultureel werk heeft als deel van het maatschappelijk middenveld, gesitueerd tussen individu en overheid, de opdracht te werken aan de zingeving en emancipatie van mensen en zo bij te dragen tot cultuuropbouw (het helpen beleven van de eigen waarden en normen in relatie tot die van de samenleving als geheel), tot maatschappelijke integratie en tot de realisatie en de versteviging van een democratische samenleving. Het sociaal-cultureel werk is bij dit alles gericht op het ter sprake brengen van waarden, levensoriëntaties, levensstijlen en levenskeuzes, en het ondersteunt mensen om hieraan een bewuste, niet-dogmatische en niet alleen maar een commercieel aangeboden invulling te geven, ook al kan die laatste van betekenis zijn. Hierbij wordt ook de discussie aangegaan over de plaats en het functioneren van de markt en het politiek systeem en de hiermee samenhangende levenskwaliteit van de persoonlijke levenssfeer. Functies Het sociaal-cultureel werk vervult voor de individuen die eraan deelnemen en voor de samenleving, de volgende functies: een culturele functie; een educatieve functie; een gemeenschapsvormende functie en; een functie van maatschappelijke activering. Het opnemen van deze functies gebeurt in een spanningsveld tussen culturele en maatschappelijke vernieuwing enerzijds en continuïteit anderzijds. Het sociaal-cultureel werk heeft hierbij de opdracht een toekomstgerichte laboratoriumrol te spelen, in de zin dat men experimenteert met antwoorden op de uitdagingen die de veranderende maatschappelijke omstandigheden met zich meebrengen. Dit experimenteren verloopt ingebed in continuerende praktijken en vernieuwende initiatieven. De mate waarin het sociaal-cultureel werk haar laboratoriumrol opneemt en waarmaakt in dit spanningsveld, kan niet voor eens en altijd vastgelegd worden, en het waarmaken van deze rol vormt dan ook een permanente uitdaging

8 Interventiestrategieën De belangrijkste interventiestrategieën zijn: Het opzetten van een context waarbinnen deelnemers informeel kunnen leren in interactie met anderen en/of via zelfreflectie, alsook het begeleiden van deelnemers op informele wijze (d.w.z. vormen van begeleiden van leerprocessen, die niet gebonden zijn aan vooraf door derden vastgestelde programma s en/of vooraf bepaalde leerresultaten, zoals dat bij het formeel leren zoals b.v. in het onderwijs wel het geval is); Het maatschappelijk activeren van mensen rond diverse kwesties en thema's van collectieve aard met het oog op integratie en/of participatie aan de samenleving enerzijds en de humanisering van inclusieve maatschappelijke structuren anderzijds; Het stimuleren van ontmoeting tussen mensen en; Het creëren van een context waarin cultuurbeleving, betekenisschepping en de creatie van symbolen, mogelijk is en aangemoedigd wordt. In het sociaal-cultureel werk is er onder meer sprake van een educatieve functie die op een eigen wijze wordt ingevuld. Het gaat met name om niet-formele educatie - bekeken vanuit het aanbod - en om informeel leren - bekeken van de deelnemers. In het aanbod van het sociaalcultureel werk gelden geen strikte en voorafbepaalde leerresultaten maar wel open en gesloten doeloriëntaties naargelang de mate waarin de deelnemers mee het leerproces en de leerinhoud en dus ook de uiteindelijke resultaten bepalen. In de programma's en activiteiten worden doelbewust zowel expliciete leersituaties gecreëerd (b.v. een studiedag, een cursus), als dat in activiteiten of programma's met een ander hoofddoel gunstige voorwaarden voor leren worden geschapen (b.v. een cultureel evenement waarin men kunst leert smaken, een ontmoeting met anderstaligen waardoor men al doende een zekere woordenschat verwerft). Deelnemers aan het sociaal-cultureel werk kunnen in beide soorten programma's en activiteiten zowel incidenteel als intentioneel leren. Beide vormen van leren en begeleiden (incidenteel en intentioneel) kunnen in elkaar overvloeien en de mate waarin beide aan bod komen kan verschillend zijn naar gelang van de werksoort. In het sociaal-cultureel werk worden interventies en vormen van begeleiding niet als een overdracht en uni-laterale actie opgevat van de begeleider naar het individu, maar het individu wordt - in de volle zin van het woord - als deel-nemer beschouwd. De deelnemer is een actieve partner die zowel de inhoud als de aanpak van de programma s, projecten en activiteiten, op een of andere wijze mee bepaalt. Specifiek voor het sociaal-cultureel werk is dat daarbij expliciet dan wel impliciet wordt gevraagd naar het persoonlijke en sociale waarom en waartoe van activiteiten, ontwikkelingen, wensen, behoeften en verlangens. Expliciet kan deze vraag het centrale thema vormen van een activiteit, een cursus of samenkomst. Hierbij leren mensen ervaringen en situaties in een bredere cultureel-maatschappelijke context te plaatsen. Impliciet is deze vraag op de achtergrond aanwezig wanneer mensen bevraagd worden m.b.t. de voor hen in min of meerdere mate vanzelfsprekende waarden, normen en levenskeuzes, door het ontmoeten van anderen, het uitgedaagd worden door nieuwe situaties en/of het opdoen van bepaalde (niet vanzelfsprekende en onverwachte) ervaringen. Mensen worden hierdoor uitgenodigd om individuele en/of collectieve antwoorden te zoeken, uit te proberen en te verantwoorden. In beide gevallen is het sociaal-cultureel werk gericht op levensbreed leren in de zin van het verruimen van de menselijke leefwereld in diverse contexten van leven, wonen en werken.

9 Processen De belangrijkste leerprocessen die zich kunnen afspelen bij de deelnemers in het sociaalcultureel werk betreffen: - Het functioneel leren gericht op het verwerven van sociale en communicatieve competenties en het ontwikkelen van culturele en biografische competenties; - Het reflexief leren het eigen gedrag te verantwoorden vanuit visies op de wereld, op andere mensen en op zichzelf om zo de eigen levensoriëntaties als individu of als groep te rechtvaardigen en/of bij te sturen; - Het substantieel leren door het opdoen van kennis en inzicht om zo de werkelijkheid beter te begrijpen; - Het expressief leren om de persoonlijke behoeften en motieven voor het denken en handelen te herkennen en uit te drukken. Deze leerprocessen kunnen leiden tot: - Bewustwording van de persoonlijke en maatschappelijke situatie van zichzelf, de groep(en) waartoe men behoort en/of andere groepen in de samenleving; - Perspectiefverandering: het proces waardoor men zijn kijk op de mens, de wereld, de eigen levensloop en het samenleven, aan een kritisch oordeel onderwerpt en waarbij men dit alles ook met andere perspectieven confronteert en/of vanuit andere perspectieven leert bekijken; - Creatief (scheppend) gedrag op cognitief vlak (onder meer het waarnemen van de wereld alsook het opdoen, uitwisselen en gebruiken van ideeën), op emotioneel vlak (onder meer zichzelf waarnemen, zelfvertrouwen en doorzettingsvermogen), op sociaal vlak (onder meer het waarnemen van interacties, assertiviteit en samenwerken), en in mindere of meerdere mate op technisch vlak (onder meer het zien van mogelijkheden, het creëren van oplossingen en het technisch uitvoeren ervan). Ook onder meer de volgende processen die niet tot leren te reduceren zijn (al kunnen ze er wel in meer of mindere mate mee samen hangen), vinden in belangrijke mate plaats in het sociaal-cultureel werk: - Identiteitsontwikkeling; - Sociale netwerkontwikkeling: het proces waarbij mensen elkaar ontmoeten, contacten leggen en relaties aanknopen, en waardoor mensen en groepen geïntegreerd raken in het geheel van de samenleving. Een derde reeks processen valt noch volledig tot leren, noch tot verandering te reduceren. Hieronder vallen processen als beleven en vieren van sociale en culturele waarden en rituelen en het uitdrukken van belevingen. Werk- en handelingsprincipes In het algemeen kunnen we stellen dat het sociaal-cultureel werk in methodisch opzicht een zekere (maar niet rigide) systematiek en doelgerichtheid omvat ter bevordering van een

10 reflexieve, een expressieve en een democratische grondhouding. Sociaal-cultureel werk is om dit te verwezenlijken in zijn werking gestoeld op een reeks werk- en handelingsprincipes: Het herkennen en vertrekken van verschillende realiteiten van mensen en hun spreken, denken en handelen zonder daarbij mensen te veroordelen of uit te sluiten van participatie aan het sociaal-cultureel werk; De deelnemer niet als een consument maar als een deel-nemer (cfr. het deelnemers-systeem) aanspreken en de deelnemer niet alleen aanspreken op zijn/haar individuele prestatie, maar op zijn/haar participatie en zijn sociale en culturele context; Het verantwoorden van keuzes en het omgaan met verschil en verscheidenheid; Mensen stimuleren tot en ondersteunen in het zelfstandige oordelen en denken, weliswaar vanuit het besef dat dit ook steeds gesitueerd is binnen een bepaalde context; Leren van het leven, van elkaars ervaringen en van de omgeving en het hierbij exploreren van nieuwe ervaringen; Handelen in interactie en dialoog, met name het stimuleren van de uitwisseling van perspectieven en opvattingen (onder meer door hiervoor veiligheid te bieden) en het aanmoedigen van de deelnemers om zich in te leven in de betekeniswereld van de ander; Werken mét en niet louter voor de deelnemers: de deelnemers niet als toeschouwers of toehoorders aanspreken, maar vanuit hun betrokkenheid, activiteit en inzet; Mensen waar nodig in staat stellen om initiatief te nemen, zich te ontplooien en hun leven in (eigen) handen te nemen, in verbondenheid met anderen; Ontmoeting mogelijk maken en sociale netwerkvorming in de hand werken, met name het stimuleren van samenwerking en uitwisseling tussen deelnemers en deelnemersgroepen en eventuele derden; Culturele expressiviteit en creativiteit stimuleren en het hierbij inbouwen van een vrijheidsmarge binnen activiteiten zodat er met creatief handelen en expressie (eigen en gezamenlijke betekenisgeving) kan worden geëxperimenteerd; Het leren en het leren leren aanmoedigen, met name het stimuleren van zelfvorming: mensen ondersteunen bij het bepalen van hun leerweg en leerdoelen opdat ze verantwoordelijkheid opnemen voor het eigen leerproces; Maatschappelijke participatie en actie stimuleren en verstevigen, met name het ondersteunen en aanmoedigen van democratisch maatschappelijk engagement en het inspelen op, en het sensibiliseren m.b.t. maatschappelijke ontwikkelingen en problemen en van daaruit mensen stimuleren en ondersteunen om hun stem te laten horen en/of zichzelf te organiseren en/of zich te engageren binnen het maatschappelijk middenveld en t.a.v. de bredere maatschappij.

11 Deze reeks van werk- en handelingsprincipes moet op een creatieve en soepele wijze worden gehanteerd gelet op de vertreksituatie van de deelnemers, de werksoort en de eigen visie en deskundigheid van de organisatie en haar medewerkers. 3. Beknopte omschrijving van het concept "sociaal-culturele methodiek" Na het begrip 'methodiek' te hebben gedefinieerd en een bondige invulling te hebben gegeven van het concept "sociaal-culturele methodiek", formuleren we tot slot een beknopte omschrijving zoals die in het decreet zou kunnen worden opgenomen. Een sociaal-culturele methodiek is een wijze van denken en handelen die gesteund is op reflectie, ervaringsdeskundigheid en wetenschappelijke inzichten. Die methodiek wordt door diverse organisaties en hun vrijwillige en professionele medewerkers gebruikt om individuen en groepen aan te spreken en te activeren in één of meerdere bestaansdimensies en in hun diverse leefsituaties. Deze bestaansdimensies kenmerken de mens als zin- en waardenzoeker, als kennisverwerker, als vaardige actor of creatieve explorator, als cultuurschepper en sociaal wezen. Als doelstellingen staan het ontwikkelen van een eigen identiteit, het bevorderen van sociale integratie en maatschappelijke participatie en de opbouw van een democratische, duurzame en inclusieve samenleving voorop. Daartoe worden op bewuste en doordachte wijze open kansen geschapen die uitnodigen tot ontmoeting en informeel leren. Er worden processen van kritische bewustwording, reflexieve verantwoording en persoonlijke bekwaming gestimuleerd. Er wordt aangezet tot de ontwikkeling van sociale, culturele en communicatieve competenties en de vorming van sociale netwerken en culturele symbolen. In het scheppen en benutten van deze kansen zijn de betrokken personen en groepen actieve deel-nemers met wie de medewerkers in dialoog treden over de concrete doelen en de aanpak.