Klimaatsverandering in Nederland

Transcriptie

1 Fons Baede Het klimaat verandert door menselijk toedoen, wereldwijd en ook in Nederland. Als geen passende maatregelen worden genomen, zal het klimaat blijven veranderen, sneller dan de natuur kan bijhouden. Dat kan ernstige gevolgen hebben voor de in ons dichtbevolkte land toch al zo onder druk staande natuur. Hieronder leest u de feiten, de zekerheden en onzekerheden, over de klimaatsverandering tot nu toe en in de komende eeuw. Klimaatsverandering in Nederland Klimaat en biosfeer De vegetatiestructuur en de samenstelling van natuurlijke ecosystemen wordt in belangrijke mate door het klimaat bepaald. Klimaatsverandering, van natuurlijke of menselijke oorsprong, heeft: dan ook vanzelfsprekend invloed op flora en fauna. Maar die invloed is niet zo eenvoudig en rechtlijnig. In de eerste plaats staan flora en fauna vooral in een dichtbevolkt land als Nederland bloot aan talrijke andere menselijke invloeden, zoals vernieling van habitat, verdroging door verandering van waterbeheer en luchtverontreiniging. Klimaatsverandering komt daar nog bij en de gevolgen daarvan kunnen alleen in samenhang met andere invloeden worden vastgesteld. Een ecosysteem dat toch al onder druk staat door overbemesting en verdroging, is wellicht gevoeliger voor verandering van de gemiddelde temperatuur. Een tweede complicerende factor is dat de biosfeer zelf een onderdeel is van wat tegenwoordig het klimaatsysteem wordt genoemd. Dat is het complexe, interactieve systeem dat de toestand van het klimaat bepaalt: de atmosfeer, de hydrosfeer (al het water aan het aardoppervlak en onderaards), de cryosfeer (sneeuw, gletschers, ijskappen, zee-ijs), het landoppervlak en ook de biosfeer, zowel op het land als in de zee. De biosfeer wordt dus niet alleen beïnvloed door het klimaat, maar bepaalt zelf mede het klimaat. Zo zal bijvoorbeeld vegetatieverandering het lichtweerkaatsend vermogen van het aardoppervlak kunnen veranderen en daarmee de warmtehuishouding van het klimaatsysteem en dus het klimaat. Het begrijpen en voorspellen van de wederzijdse invloed van klimaat en biosfeer is moeilijk. Er bestaat nog grote onzekerheid over de grootte en geografische verdeling van de menselijke invloed op het klimaat, niet in de laatste plaats omdat er over tal van biologische processen nog weinig bekend is. Hieronder wordt, tegen de achtergrond van de wereldwijde klimaatsverandering, een overzicht van recente veranderingen in Nederland gegeven van een aantal klimaatgrootheden die voor flora en fauna van belang zijn: de samenstelling van de atmosfeer, de temperatuur aan het aardoppervlak, neerslag en droogte, rivierafvoeren en zeespiegelstijging. ok wordt nagegaan of iets gezegd kan worden over toekomstige klimaatsverandering. Mens en klimaat Het klimaat varieert op allerlei tijdschalen, van jaar op jaar tot langdurige ijstijden. Er zijn daarvoor talrijke natuurlijke oorzaken aan te wijzen zoals variaties in de baan en de stand van de aarde rond de zon, verantwoordelijk voor de afwisseling van warme perioden en ijstijden, of zware vulkaanerupties die kunnen leiden tot koele zomers. Sinds de industriële revolutie oefent ook de mens een toenemende invloed uit op het klimaat. Die invloed is nu op wereldwijde schaal merkbaar. De belangrijkste oorzaak is de uitstoot en daardoor nog steeds snel toenemende concentratie van broeikasgassen in de atmosfeer. Dit zijn gassen, zoals kooldioxide (C2), methaan en lachgas, die weliswaar in zeer geringe hoeveelheden in de atmosfeer voorkomen, maar die een grote invloed hebben op de energiehuishouding van het klimaatsysteem, omdat ze de warmte- en infraroodstraling die door de aarde wordt uitgezonden kunnen absorberen. Daardoor wordt een deel van de warmte vastgehouden en stijgt de temperatuur nabij het aardoppervlak: het broeikaseffect. Toename van de concentratie van deze gassen leidt dan ook tot een warmer wordend klimaat. Andere menselijke invloeden op het klimaat zijn de uitstoot van aerosolen, kleine stofdeeltjes of druppeltjes, door landbouw of industrie, die zonlicht kunnen absorberen of reflecteren, en verandering van landgebruik, bijvoorbeeld de vervanging van oerwoud door landbouwgrond, waardoor de koolstofhuishouding, de verdamping van water, het reflecterend vermogen en de ruwheid van het aardoppervlak veranderen. De reactie van het klimaat op menselijke invloeden is niet eenvoudig te berekenen, omdat het klimaatsysteem zo complex is. p grond van berekeningen met computermodellen van het klimaatsysteem is bekend dat wereldwijd de temperatuur door menselijke invloed stijgt en zal blijven stijgen en dat continenten sneller warmer worden dan oceanen. ok laten modellen zien dat wereldwijd de

2 71 Dergelijke beelden van ondergelopen uiterwaarden zullen steeds meer voorkomen (foto: Dick Verkaar). cyclus van verdamping, neerslag en waterafvoer wordt versterkt en de neerslag toeneemt, vooral in tropische gebieden en op hoge breedtegraden, en vooral ook in de vorm van intensieve neerslagextremen. In subtropische gebieden zoals het Middellandse Zeegebied laten modellen juist een afname van de neerslag zien. Maar op ruimtelijke schalen ter grootte van Nederland geven klimaatmodellen geen eenduidig antwoord. m iets te weten te komen over de menselijke invloed op het Nederlands klimaat, zal de waargenomen klimaatsverandering moeten worden vergeleken met wereldwijde veranderingen. Dan kan wellicht ook iets gezegd worden over toekomstige veranderingen in het Nederlandse klimaat. Wereldwijde klimaatsverandering ATMSFERISCHE SAMENSTELLING De verandering van de atmosferische samenstelling door de mens, in het bijzonder de toename van de hoeveelheid kooldioxide en andere broeikasgassen, is de uiteindelijke oorzaak van door de mens veroorzaakte klimaatsverandering. In de C02-huishouding, en meer in het algemeen de koolstofcyclus, speelt de biosfeer een centrale rol. Van de totale uitstoot van CT blijft de helft in de atmosfeer achter; de andere helft wordt deels opgenomen door de oceanen, deels door de biosfeer op het land. Sinds het begin van de industriële revolutie, rond het jaar 1750, is de C02-concentratie wereldwijd en ook in Nederland met ruim 30 % gestegen van 280 ppm (delen per miljoen delen lucht: 100 ppm is 0,1 promille) tot 367 ppm in ok nu nog neemt de concentratie toe met 0,4 % per jaar. De wijze waarop planten op deze stijging reageren hangt af van hun fotosynthetisch systeem. Bij Cy planten zal de fotosynthese toenemen. Bij C^-planten zal dat niet of veel minder het geval zijn. Hogere C02-concentratie kan leiden tot gedeeltelijke sluiting van huidmondjes en daarmee tot minder waterverlies. ok kan een verhoogde C2- concentratie leiden tot een verhoogde efficiëntie van stikstofgebruik en stimulatie van stikstoffixatie (IPCC, 1, pag 195). Door dit complex van verschijnselen, de z.g. C02-bemesting, kan de onderlinge competitie tussen soorten, en daarmee de samenstelling en verspreiding van ecosystemen, zich wijzigen. ok de toename van de concentratie van andere gassen kan invloed hebben op de biosfeer. Zo is de concentratie van het zeer schadelijke ozon in de troposfeer sinds de industriële revolutie met 40 % gestegen. TEMPERATUUR Figuur 1 (p. 72) laat het verloop zien van de wereldwijd gemiddelde temperatuur (in feite de afwijking van de temperatuur van het gemiddelde over de periode ). De blokvormige lijn laat de temperatuurafwijking van jaar tot jaar zien, de vloeiende lijn het lopend tienjarig gemiddelde. Sinds het begin van de 20^ eeuw is de temperatuur met zo'n 0,6 C gestegen. Deze stijging heeft zich in twee fasen voltrokken: en heden. De laatste tien jaar van de afgelopen eeuw was waarschijnlijk het warmste decennium, en 1998 het warmste jaar van de afgelopen 1000 jaar. De stijging van de nachtelijke minima was aanzienlijk groter dan van de maxima overdag, zodat de dagelijkse variatie van de temperatuur is afgenomen. De trend zet zich voort: 2 was het één na warmste jaar in elk geval sinds 1860 en waarschijnlijk sinds eeuwen. Deze waarnemingen worden ondersteund door allerlei andere verschijnselen, zoals afname van de gletsjerlengte en sneeuwbedekking, verlenging van vorstvrije perioden en zeespiegelstijging. Alles bijeen geeft: dit een beeld van een warmer wordende wereld, na een lange periode van langzame afkoeling gedurende de afgelopen 1000 jaar. Een zorgvuldige analyse door het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) van de Verenigde Naties (IPCC, 1) laat zien dat de waargenomen stijging tot 1960 grotendeels kan worden verklaard door natuurlijke oorzaken. Gedurende de eerste decennia van de twintigste eeuw nam de vulkanische activiteit af en werd de zon waarschijnlijk actiever, een combinatie die leidt tot temperatuursstijging. Na 1960 is de vulkanische activiteit weer aanzienlijk toegenomen, wat zou moeten leiden tot afkoeling. Desondanks neemt de temperatuur toe. De conclusie moet dan ook zijn, meent het IPCC, dat de invloed van de mens is aangetoond en dat een groot deel van de temperatuurtoename sinds 1960 met grote waarschijnlijkheid aan de mens kan worden toegeschreven. NEERSLAG Zeer waarschijnlijk is de neerslag met 5 tot 10% toegenomen over de continenten op middelbare en hogere breedten op het Noordelijk Halfrond, terwijl de neerslag over subtropische landgebieden van het Noordelijk Halfrond juist met zo'n 3 % is afgenomen. De frequentie van neerslag in de vorm van zware buien is waarschijnlijk aanzienlijk toegenomen. ver de neerslag boven de oceanen en het Zuidelijk halfrond is te weinig bekend om veranderingen te kunnen vaststellen. Deze toename van de neerslag op noordelijke, middelbare en hogere breedten zal zich waarschijnlijk voortzetten in de 21^ eeuw met grotere interjaarlijkse neerslagvariaties. ZEESPIEGELSTIJGING De zeespiegel is gedurende de laatste 100 jaar wereldwijd gemiddeld met zo'n 10 tot 20 cm gestegen. Dit is vooral het gevolg van opwarming en thermische uitzetting van de bovenlaag van de oceanen. Verwacht wordt dat de zeespiegel tussen 1990 en 2100 verder zal stijgen met 10 tot 90 cm. Het Nederlands klimaat Aan de hand van enkele KNMI rapporten (KNMI, 1999 en 1) zijn recente veranderingen in het klimaat van Nederland bekeken tegen de achtergrond van de wereldwijde klimaatsveranderingen. Dit artikel beperkt zich tot enkele klimaatgrootheden die van direct belang zijn voor de biosfeer: de samenstelling van de atmosfeer, de temperatuur aan het aardoppervlak, neerslag en droogte, rivierafvoeren en zeespiegelstijging. We moeten daarbij wel bedenken dat het veel moeilijker is een klimaatsverandering in een klein gebied als Nederland vast te stellen dan wereldwijd. Dat komt vooral omdat de natuurlijke variabiliteit, de jaar-op-jaar variaties, van het klimaat op een klein gebied als Nederland of in een enkele plaats als De Bilt veel groter is dan wereldwijd (fig. 1). Zo kunnen locale klimaatsveranderingen soms alleen zichtbaar worden in langjarige gemiddelden. Daar komt nog bij dat locale klimaatsveranderingen zich heel anders kunnen gedragen dan wereldwijde. Door veranderingen in de warme Golfstroom bijvoorbeeld zou het in Nederland kouder kunnen worden, terwijl het mondiaal warmer wordt. Voorzichtigheid bij de interpretatie van locale klimaatsveranderingen is dus geboden.

3 72 Fig. 1. Boven: de jaargemiddelde temperatuur in De Bilt; nder: de wereldwijd gemiddelde jaarlijkse temperatuurafwijking t.o.v De dikke vloeiende lijn is in beide grafieken het tienjarig lopende gemiddelde (bron: KNMI). Fig. 2. Gemiddelde sommen van de neerslag in Nederland van dertien geselecteerde stations voor het kalenderjaar, de zomer en de winter gedurende de 20e eeuw (bron: KNMI, 1999) Jaar "T ' T" "T ' r~ IPWH ƒ n Zomerhalfjaar Mondiaal 1.5 1, Winterhalfjaar TEMPERATUUR ok in Nederland is de temperatuur in de loop van de 20^ eeuw gestegen, en wel in fase met de wereldwijde stijging. Figuur 1 laat dat duidelijk zien voor de tienjarig gemiddelde temperatuur in De Bilt: een stijging van 1900 tot 1940, gevolgd door een lichte daling tot rond Daarna stijgt de temperatuur aanzienlijk vooral gedurende het laatste decennium, met als notoire uitzondering het jaar Het laatste decennium van de 20^ eeuw was ongeveer een graad warmer dan het eerste. Dat betekent dat de langjarig gemiddelde temperatuurtoename in De Bilt ongeveer 1,5 maal groter is dan de wereldwijde toename. Een statistische analyse door van ldenborgh & Komen (1) laat zien dat dit ook geldt voor de lente, de zomer en de herfst. In de winter zijn de variaties van jaar op jaar zo groot dat ook in de 10- jarig gemiddelde temperaturen in De Bilt geen verband met de wereldwijd gemiddelde temperaturen is te vinden. Dat de langjarige temperatuurtoename in Nederland beduidend groter is dan de werelwijde zou het gevolg kunnen zijn van het feit dat het land gemiddeld sneller opwarmt dan de oceanen, die een veel grotere warmtecapaciteit hebben. Uit het feit dat er een relatie bestaat tussen langjarig gemiddelde temperaturen in De Bilt en wereldwijd volgt niet dat deze relatie ook geldt voor een individueel jaar. Daarvoor zijn de toevallige, ook (nog) niet voorspelbare, jaarlijkse fluctuaties te groot. Alleen over de kans op warmer weer kan iets gezegd worden. De jaren negentig van de vorige eeuw waren uitzonderlijk warm, gemiddeld 0,8 C warmer dan de dertig jaar daarvoor. Deze trend heeft zich vooralsnog voortgezet. Het jaar 1 was met 10,4 C opnieuw zeer warm en het jaar 2 met gemiddeld 10,8 C nog warmer. De tien warmste jaren sinds het begin van instrumentale metingen in 1706 vallen alle na De drie warmste jaren zijn 1990, 1999 en 0. De hoge temperaturen in deze topjaren zijn vooral te danken aan de lente en de herfst. NEERSLAG EN DRGTE ok de neerslag, gemiddeld over Nederland, is gedurende de twintigste eeuw toegenomen, van rond de 700 mm per jaar aan het begin van de eeuw tot rond de 800 mm per jaar gedurende het laatste decennium. Deze toename kan geheel aan het winterhalfjaar (oktober t/m maart) worden toegeschreven. Het zomerhalfjaar vertoont geen trend (fig. 2). ok neerslagextremen, maximale dagsommen per seizoen of per jaar, vertonen een stijgende trend gedurende de 20^ eeuw, weer in het bijzonder in de winter. Deze trends hebben zich in de eerste jaren van deze eeuw voortgezet. ok de jaren 1 en 2 waren natter dan normaal, nu ook in de zomer. Vooral september 1 was met 211 mm in De Bilt extreem nat. Neerslag is zeer variabel, in tijd en plaats. Voorzichtigheid bij de interpretatie van neerslagstatistieken is dan ook geboden. Met inachtneming van deze waarschuwing kan niettemin geconcludeerd worden dat de jaarlijkse neerslag in de afgelopen eeuw met zo'n % is toegenomen en dat er ook sprake is van een toename van extreme neerslag. Heel Europa laat een vrij grillige verdeling van neerslagveranderingen zien, met toch in grote lijnen een toename in het Noorden en een afname in het mediterrane gebied, in overeenstemming met

4 73 modelberekeningen van de gevolgen van het versterkt broeikaseffect. p grond hiervan mag dan ook verwacht worden dat de toename in Nederland van de gemiddelde winterneerslag, met name in de vorm van extreme neerslag, zich het komend decennium zal voortzetten. Van belang voor de vegetatie is de kans op droogte in de zomer. Droogte wordt berekend op basis van het 'potentieel neerslagtekort', het verschil in het zomerhalf^aar tussen de 'potentiële verdamping' (dat is de verdamping van water uit de bodem onder geïdealiseerde omstandigheden) en de neerslag (voor details: KNMI, 1999). De maximale waarde van dit tekort is een maat voor de droogtestress die de vegetatie ondergaat. Dit maximaal tekort is in De Bilt gemiddeld zo'n 150 mm. Er is geen trend vast te stellen over de periode sinds 1911, in overeenstemming met het ontbreken van trends in de zonneschijnduur en in de zomerneerslag. Vastgesteld kan dus worden dat droogtestress door neerslag en verdamping niet is veranderd. Daarbij moet wel bedacht worden dat dit slechts één van de verantwoordelijke factoren voor verdroging is. RiVIERAFVEREN Rivierafvoeren zijn een maat voor de neerslag in het stroomgebied. Regenrivieren, zoals de Maas, zullen na neerslag sneller reageren met verhoogde afvoer dan rivieren die hun oorsprong hebben in smeltwater en gletsjers, zoals de Rijn. Toch zijn er in de 20^ eeuw geen trends te ontdekken, noch in de gemiddelde jaarafvoer noch in de maximale afvoer per jaar van Maas en Rijn. In recente jaren zijn er enkele extreme afvoeren gemeten, maar even grote extremen kwamen ook in de jaren twintig voor. Toch zal bij verder toenemende winterneerslag rekening gehouden moeten worden met een toename van de gemiddelde afvoer in de wintermaanden. Door toenemende verdamping, minder smeltwater in de zomer, en een veel kleinere verwachte toename van de zomerneerslag, zou de gemiddelde afvoer in de zomer de komende decennia juist kunnen afnemen. m het risico van ongecontroleerde overstromingen door toename van winterafvoeren te verminderen is het beleid meer dan voorheen gericht op het creëren van gecontroleerde overloopgebieden in samenwerking met buurlanden bovenstrooms. ZEESPIEGELSTIJGING Zeespiegelstijging kan leiden tot toenemende zoutwaterkwel achter de duinen, het verder binnendringen van zout water via de rivieren en veranderingen in het getijderegime in estuaria en de Waddenzee. Dit kan een belangrijke invloed hebben op de Nederlandse flora en fauna. nder invloed van topografische omstandigheden en veranderingen in het windregime kan de locale zeespiegelstijging afwijken van de mondiale. Voor onze kust is de zeespiegel ten opzichte van het land gedurende de 20^ eeuw met 20 cm gestegen. Hiervan wordt een kwart veroorzaakt door daling van de Nederlandse bodem, nog altijd een nasleep van de laatste ijstijd. De zeespiegelstijging zal zich ook de komende eeuw, wellicht versneld, voortzetten. ceanen reageren traag op klimaatsverandering door hun grote warmtecapaciteit. Het gevolg is dat, ook al zouden effectieve maatregelen genomen worden tegen de uitstoot van broeikasgassen, de zeespiegelstijging nog zeer lang zal doorgaan. Waarom verandert het Nederlands klimaat? Wat is nu de oorzaak van de verandering van het Nederlands klimaat, met name van de temperatuur en neerslag? Een recente analyse van van ldenborgh & van Uiden (3) laat zien dat voor vrijwel alle windrichtingen de temperatuur in De Bilt is toegenomen: een direct gevolg van de wereldwijde temperatuurtoename. Maar er zijn ook veranderingen in de luchtcirculatie rond Nederland waar te nemen, vooral gedurende de jaren tachtig en negentig van de afgelopen eeuw. De temperatuur en neerslag in Nederland hangt sterk af van de windrichting. Winden uit westelijke en zuidwestelijke richting brengen relatief warme en vochtige oceaanlucht naar onze streken. Deze overheersende westelijke winden worden bepaald door de luchtdrukverdeling boven de noordelijke Atlantische ceaan waar in het algemeen een lage-drukgebied ligt boven het noordelijk deel bij IJsland, en een hoge-drukgebied rond de Azoren. Tussen deze druksystemen in waait een westelijke stroming die sterker is naarmate het drukverschil groter is. Dit drukverschil varieert op tijdschalen van dagen tot decennia en deze variabiliteit wordt de Noord-Atlantische scillatie (NA) genoemd. De sterkte van de NA wordt gemeten met een NA-index, die positief is wanneer het drukverschil tussen Azoren en IJsland abnormaal groot is en dus de westelijke stroming abnormaal sterk. In de jaren tachtig en vooral de jaren negentig was de NA-index uitzonderlijk hoog met veel warme, natte winters als gevolg. Een verband tussen dat verschijnsel en de wereldwijde temperatuurtoename is echter moeilijk aan te tonen. ver de afgelopen eeuw is er geen correlatie tussen deze temperatuur en de NA-index: ook aan het begin van de 20^ eeuw was de NA-index positief Anderzijds zijn er verschillende studies met klimaatmodellen uitgevoerd die een verband suggereren tussen een positieve NA-index, en dus sterke westcirculatie boven Nederland, en de toenemende broeikasgasconcentraties. Er zijn aanwijzingen dat die positieve NAindex het gevolg is van de toenemende zeewatertemperaturen in de Tropen, maar goed begrepen is zo'n verband nog niet. De conclusie is dat de verandering van het Nederlandse klimaat voor een belangrijk deel een direct gevolg van de wereldwijde klimaatsverandering is. Daarbovenop komen dan nog willekeurige, in elk geval nu nog niet voorspelbare, locale veranderingen, én veranderingen in de circulatie, zoals de Noord-Adantische scillatie, die wellicht in de toekomst voorspelbaar zullen zijn. De analyse van van ldenborgh & Komen (1) laat zien dat de uitzonderlijke warmte van de jaren negentig voor de helft te danken is aan de wereldwijde temperatuurtoename, voor de andere helft aan een locale klimaatfluctuatie, deels onverklaarbaar, deels met name in de winter toe te schrijven aan de uitzonderlijk positieve NAindex. Het klimaat in de komende eeuw, wereldwijd en in Nederland Een verdere stijging van de concentratie van broeikasgassen gedurende de komende eeuw zal sterk afhangen van de sociaal-economische ontwikkeling. Afhankelijk van het sociaal-economische scenario schat IPCC (1) dat de C2- concentratie in 2100 kan variëren tussen 490 en 1260 ppm. p kortere termijn is de toename van de C02-concentratie betrekkelijk onafhankelijk daarvan. Tenzij er effectieve maatregelen tegen de uitstoot worden genomen, zal de concentratie rond 2030 zijn gestegen tot 450 ppm.

5 74 Grootheid 1 Temperatuur : Gemiddelde zomerneerslag, Gemiddelde winterneerslag ; Grootste neerslaghoeveelheid gedurende een periode van 10 dagen in de winter Herhalingstijd van 10-daagse neerslaghoeveelheid die nu eens per 100 jaar voorkomt (> 140 mm) Zeespiegelstijging Lage schatting +rc +1 % +6% +10% 47 jaar +20 cm Centrale schatting +2"C +2% +12% +20 % 25 jaar +60 cm Hoge schatting +4 tot +6'C +4% +25 % +40 % 9 jaar +110 cm Tabel 1. KNIVII Klimaatscenario's voor Nederland in 2100 op basis van IPCC (1) {bron: KNMI). Veel meer informatie kan worden gevonden in de rapporten van het IPCC (1 en 2), die ook op het internet ( te vinden zijn. p grond van modelberekeningen concludeert het IPCC verder dat deze stijging van broeikasgasconcentraties zullen leiden tot een temperatuursstijging in 2100 ten opzichte van 1990 van 1,5 tot 6 C. Deze grote onzekerheidsmarge is het gevolg van het feit dat enerzijds de toekomst van onze samenleving onbekend is en alleen met een breed scala van sociaal-economische scenario's beschreven kan worden, en er anderzijds ook wetenschappelijke onzekerheden zijn over de reactie van het klimaat op menselijke invloed. p basis van de gevonden lineaire relatie tussen de temperatuursstijging in Nederland en de wereldwijde temperatuursstijging gedurende de 20^ eeuw kan nu een uitspraak worden gedaan over het Nederlandse klimaat in de komende eeuw, aannemend dat de gevonden relatie ook in de toekomst blijft gelden en er zich geen verrassingen voordoen zoals een verandering van de Golfstroom. p basis van de gevonden relatie tussen tienjarig gemiddelde temperaturen in De Bilt en wereldwijd, en veronderstellend dat afwijkingen van deze relatie toevallig en onvoorspelbaar zijn, hebben van ldenborgh & Komen (1) een verwachting gemaakt voor de tienjarig gemiddelde temperatuur in De Bilt voor het eerste decennium van de nieuwe T , ,1 +0,4 C De marge van 9,9 tot 10,1 C komt overeen met de onzekerheden in de wereldgemiddelde temperatuur zoals geschat door IPCC (1). De marge van ±0,4 C is een schatting van de onzekerheid door de toevallige fluctuaties. Mocht ooit aangetoond kunnen worden dat de hoge NAindex van de jaren negentig niet toevallig is, maar inderdaad samenhangt met het broeikaseffect, dan zou deze relatie moeten worden bijgesteld. Door de toename van de temperatuur zullen ook hittegolven zich vaker voordoen en, hoewel koude perioden zoals in de afgelopen winter zich zullen blijven voordoen, zal het aantal vorstdagen afnemen. p basis van wereldwijde klimaatprojecties van het IPCC (1999) heeft het KNMI klimaatprojecties voor temperatuur en neerslag in Nederland berekend tot 2100 ten opzichte van het huidige klimaat (tabel 1). Daarbij is gekeken niet alleen naar de gemiddelde neerslag in zomer en winter maar ook naar de toename van de intensiteit en herhalingsfrequentie van perioden van extreme winterneerslag. Deze scenario's moeten worden gezien als mogelijke scenario's binnen de onzekerheden van de IPCC projecties. Daarbij komen nog onzekerheden ten gevolge van ontoetsbare veronderstellingen, met name over de toekomstige relatie tussen atmosferische circulatie en neerslag. Behoedzaamheid bij de interpretatie van tabel 1 is dan ook noodzakelijk. Niettemin is de informatie in deze tabel een plausibel uitgangspunt voor studies over de mogelijke gevolgen van klimaatsveranderingen voor flora en fauna. Literatuur IPCC, 1. Climate Change 1: The Scientific Basis. IPCC Working Group I, Third Assessment Report. J,T Houghton et al. (Eds.), Cambridge University Press. ISBN; Internet: http;// climate/ipcc_tar/wg1/index.htm IPCC, 2. Climate Change and Biodiversity, IPCC Technical Paper. R.T. Watson et al. (Eds.) ISBN: Internet: KNMI, De toestand van het klimaat in Nederland G.P. Können (Red.). Internet: voorl/nader/klim/klimaatrapportage.html KNMI, 1. Weer en water in de 21 e eeuw; een samenvatting van het derde IPCC klimaatrapport voor het Nederlandse waterbeheer. J.J. Beersma et al. (Red.). Internet: ldenborgh, G.J. van & G. Komen, 1. Hangt het warme weer de laatste tijd in Nederland samen met het versterkte broeikaseffect? Meteorologica 3, sept. 1: 4-9. ldenborgh, G.J. van & A. van Uiden, 3. n the relation between global warming, local warming in the Netherlands and changes in circulation in the 20th century, aangeboden voor publicatie, Internet: circulation.html Summary Climate change in The Netherlands The geographical distribution and composition of natural ecosystems are determined. to a large extent by climate. Therefore climate change, natural or human induced, may have a considerable impact on flora and fauna, in particular in combination with other environmental stresses. The Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) has concluded that global climate is changing and will continue to change at an unprecedented rate due to human emissions of greenhouse gases. This article discusses global climate change during the 20th century and its relation with climate change in The Netherlands. The temperature increase in De Bilt, The Netherlands, of 1 "C parallels the global temperature increase suggesting a causai relation between human emissions of greenhouse gases and climate change in The Netherlands. The 1990's were particularly warm and wet, especially in winter. This is caused partly by the exceptionaliy positive NA-index in recent decades. Whether this phenomenon is related to human induced climate change is unclear as yet. n the basis of the IPCC climate scenarios for the 21 st century and the relation between local and global climate, projections for the climate in The Netherlands are presented which may be used to study the potential impact of future climate change on flora and fauna. Dankwoord Dank aan dr. Koos Verbeek, KNMI, voor zijn kritische commentaar op het manuscript. Dr. A.P.M. Baede Voormalig hoofd klimaatsonderzoek KNMI Catharijnesingel 129, 3511 GX Utrecht fons_baede@hetnet.nl