Ongeliefd en verre van onmisbaar

Transcriptie

1 Gouvernementeel populisme (1) Ongeliefd en verre van onmisbaar De Partij van de Arbeid in 2010 j.th.j. van den berg 12 Over de auteur J.Th.J. van den Berg is emeritus hoogleraar parlementaire geschiedenis aan de Universiteit Leiden en hoogleraar parlementair stelsel aan de Universiteit Maastricht. Van 1992 tot 1996 was hij lid van de Eerste Kamer en van 1981 tot 1989 directeur van de Wiardi Beckman Stichting. Van 1996 tot 2002 was hij directievoorzitter van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Noten zie pagina 20 Op de avond van 9 juni was het al duidelijk: de kiezers hadden een volledig verbrokkelde Tweede Kamer gekozen, waarin geen enkele grote partij meer was te vinden. Weliswaar werd, tot ongetwijfeld grote teleurstelling van Job Cohen en de zijnen, niet de PvdA maar de vvd de grootste partij in de Kamer, maar eigenlijk was die met 31 zetels de minst kleine. Het vormen van een enigszins stabiele meerderheid zou een zwaar karwei worden. Toch, het was niet de eerste keer dat de kiezer de Tweede Kamer had opgescheept met zware fragmentatie. Ook in 1994 was er sprake geweest van ernstige versplintering, waarbij de grootste partij (de PvdA) het moest doen met 37 zetels. Destijds was evenwel vrij spoedig duidelijk waar het met de kabinetsformatie naartoe moest 1. Alleen voor het cda was er een groot probleem: teruggezakt naar 34 zetels kon het niet aanstonds wennen aan de gedachte dat de oppositie wachtte. Ook toen waren er mastodonten de aftredend premier Lubbers, oud-premier Biesheuvel en vice-president Scholten van de Raad van State die sterk ijverden voor deelname van het cda aan een nieuwe coalitie. Het werd echter paars, dankzij de niet aflatende druk van de politieke leider van d66, Hans van Mierlo. De PvdA zou er even later aan moeten wennen dat zij in het kabinet werd geconfronteerd met een liberale meerderheid van vvd en d66. Wat is nu het belangrijkste verschil tussen 1994 en 2010? Waarom waren destijds de machtsverhoudingen duidelijk en nu niet? Daarvoor zijn waarschijnlijk twee belangrijke redenen te geven. De eerste is dat in de Tweede Kamer van 2010 de derde partij in grootte en tevens de grote winnares de pvv is. Aan haar loyaliteit aan kernwaarden van de democratie en de rechtsstaat valt te twijfelen, hetgeen heeft bewerkstelligd dat een aantal partijen sowieso niet met haar wilde samenwerken in een regering. Andere partijen sloten haar niet uit, maar moesten desondanks ernstig bij zichzelf te rade gaan. Tweede reden is dat er, in tegenstelling tot 1994, nu geen partij incontournable was. Het gaat hier om een begrip uit de Belgische politiek, die al langer wordt geconfronteerd met fragmen-

2 tatie, gegeven de communautaire kloof aldaar. Met incontournable valt een partij aan te duiden die onmisbaar is voor de vorming van welke regering dan ook, hoewel zij niet de grootste partij hoeft te zijn en evenmin de winnaar van de verkiezingen. In 1994 was d66 onmisbaar, hoewel deze 24 zetels had en de derde partij was in grootte; het was wel de grote winnaar van de verkiezingen. Een coalitie zonder d66 was onmogelijk en dus had D66 het voor het kiezen en niet het cda maar ook niet PvdA of vvd. d66 koos en het werd een paarse coalitie. In 2006 verloor de PvdA weliswaar op dramatische wijze de verkiezingen, maar kon zij niettemin vaststellen dat geen combinatie mogelijk was zonder haar medewerking. 2 De partij had die situatie eerder meegemaakt in 1981, ook ondanks een dramatische nederlaag. 3 Het probleem van 2010 was dat niet alleen het hele politieke spectrum was gefragmenteerd, maar dat vervolgens geen enkele partij incontournable bleek te zijn. Zo ongeveer iedere combinatie was denkbaar, waarbij ook elke partij desnoods kon worden gemist. Opvallend is bijvoorbeeld dat een paar christen-democratische bezwaarden tegen een coalitie met de pvv alternatieven voorstelden waarin niet alleen de pvv maar ook de PvdA ontbrak. Aldus stelde oud-informateur Lubbers voor, toen hij aan de leiding van het cda op 20 augustus in een uitgelekte brief om een time-out vroeg. Oud-minister Veerman sprak zich in het tv-programma Buitenhof eveneens uit voor een combinatie waarin noch de pvv noch de PvdA voorkwam. Dat wijst op een specifiek probleem van de Partij van de Arbeid in de formatiegeschiedenis van Niet alleen bleef zij de verzwakte partij van 2006, maar zij bleek ook de liefde van veel andere partijen te zijn kwijtgeraakt. Niet alleen de vvd stond recht tegenover haar; ook het cda kende geen gevoelens van verwantschap meer. Sterker nog, meer dan bij de vvd waren daar verschijnselen te zien van rancune jegens de sociaal-democratie. Met de overige progressieve partijen hield het ook niet over. Ten slotte bleek de PvdA verre van onmisbaar. de formatie: hoe het had gekund De eerste informateur zou zichzelf voor een ingewikkelde constellatie zien gesteld. Daar waren twee reacties op mogelijk. Ofwel het werd zoeken naar een meerderheid met enige innerlijke politieke samenhang, wat haast onvermijdelijk zou moeten leiden tot een combinatie waarin Wilders en de zijnen zouden worden betrokken. De voorkeur van de vvd daarvoor was immers aanstonds duidelijk paars-plus is nooit een reële optie geweest. Het alternatief was: uitgaan van het verschijnsel van de politieke fragmentatie. Die zou nu moeten worden beschouwd als het zoveelste teken dat het klassieke partijbestel onderhevig is aan ernstige slijtage en transformatie. Onder die omstandigheden zou moeten worden onderzocht of een kabinet zou kunnen worden gevormd op ruime afstand van de Tweede Kamer, in wat ooit een extraparlementair 4 kabinet werd genoemd. Daarmee wordt gedoeld op een Niet alleen het hele politieke spectrum was gefragmenteerd, ook bleek geen enkele partij incontournable te zijn constructie waarbij een formateur zelf een kort programma op hoofdlijnen schrijft en op grondslag daarvan aan fractievoorzitters vraagt om partijgenoten, door de formateur te selecteren, toestemming te geven tot het kabinet toe te treden. Ministers en staatssecretarissen zullen in de meeste gevallen niet uit Tweede en Eerste Kamer afkomstig zijn, maar wel politiek profiel hebben. Politieke leiders blijven sowieso lid van de Tweede Kamer. Zo kan enerzijds een regering aan het werk met de minimaal vereiste parlementaire steun (zonder dat gaat het niet) en hebben anderzijds de partijen in de Kamer de vrijheid om niet elk voorstel te hoeven steunen en intussen te wer- 13

3 14 ken aan nieuwe politieke verhoudingen, eventueel zelfs aan nieuwe partijformaties of allianties, waarmee de fragmentatie een halt kan worden toegeroepen. Probleem van een parlementair kabinet is, dat het afhankelijk blijft van partijen zoals die nu bestaan en die het dus te druk hebben met de instandhouding van de coalitie om aan andere dingen te kunnen denken en te werken aan een toekomst op langere termijn. Het is opmerkelijk dat geen van de partijen de weg heeft willen opgaan van het extraparlementaire kabinet Intussen blijft de onrust in de relatie met de kiezers onverminderd voortbestaan. Waardoor het waarschijnlijk is dat bij volgende verkiezingen de traditionele volkspartijen, sociaaldemocratie en christen-democratie in het bijzonder, verder zullen wegzakken. De ruimte zal worden ingenomen door relatief jonge en tegelijk vrijzinnige elitepartijen en door politieke entrepreneurs die doorgaans populistische voorkeuren zullen uitdragen. Nog afgezien van de problemen waarin traditionele partijen zichzelf nu brengen door positie te moeten kiezen ten gunste van samenwerking met politieke entrepreneurs, die zij overigens zover mogelijk bij zich vandaan zouden willen houden. Eigenlijk is het opmerkelijk dat geen van de partijen in de Tweede Kamer de weg heeft willen opgaan van het extraparlementaire kabinet. Dat werd voor en na gepresenteerd, door praktisch alle fracties, als een oplossing voor noodgevallen. Alleen informateur Tjeenk Willink wees in deze richting, nadat de eerste informatiepoging van Uri Rosenthal was vastgelopen. Hij deed dat overigens niet zozeer in het eindverslag van 4 juli zelf, maar in een bijlage die hij daaraan had toegevoegd. Er zou niets mee worden gedaan, zoals er voortdurend niets werd gedaan met constructieve gedachten van informateurs. Alsof er op 9 juni niets was gebeurd en alsof de verkiezingsuitslag business as usual gebood, ging de eerste informateur, Rosenthal, op 12 juni aan het werk. de formatie: hoe het wel verliep 5 De keuze voor Rosenthal was al geen goed voorteken. Als fractievoorzitter van de vvd in de Eerste Kamer was hij een vertrouweling van Mark Rutte, wat op de verkiezingsavond al was te zien, toen hij samen met Rutte juichend de verkiezingsuitslag begroette. Dat mag natuurlijk, maar zijn optreden daar voorspelde dat hij niets zou doen wat Rutte onprettig zou vinden. Vervolgens wist hij het proces niet onder controle te krijgen, juist omdat hij rechtstreeks afkoerste op een normale coalitie. De voorkeurscombinatie van Rosenthal en Rutte strandde op het ontwijkgedrag van de christen-democraat Verhagen die pas mee wilde praten als eerst vvd en pvv samen tot overeenstemming zouden zijn gekomen. Dat Wilders dat niet accepteerde, lag voor de hand. Het blijft wonderlijk dat de informateur deze move van Verhagen accepteerde. Temeer omdat Rutte zich daarna weigerachtig toonde om een verkenning van paars-plus ruime kans te geven en dus ook dat misliep. Vervolgens bracht Rosenthal zijn eindverslag uit, dat eindigde met een multiple choice-vraag aan de koningin. Dat kan je als docent met je leerlingen doen, maar nu juist niet met de koningin, die dan immers wordt gedwongen zelf een politieke keuze te maken, in strijd met haar grondwettelijke onschendbaarheid. Majesteit deed dat terecht niet en zette daarom haar vaste adviseur, vice-president Tjeenk Willink van de Raad van State, op 26 juni aan het werk om de meerkeuzevraag van een antwoord te voorzien. Zijn conclusie kwam erop neer dat nu eerst paars-plus moest worden beproefd, maar dat bij mislukking daarvan andere combinaties met vvd en PvdA als kern niet onbeproefd mochten blijven. Aan die conclusie voegde hij de al genoemde bijlage toe, waarin

4 hij aandacht vroeg voor een aantal belangrijke vraagstukken van een toekomstig kabinet ( onloochenbare feiten ) en maatschappelijke vertrouwensproblemen waarmee elke combinatie te maken zou hebben. Ook vroeg hij aandacht voor vragen van rechtsstaat en democratie die bij deze formatie op het spel stonden. Tjeenk Willink pleitte niet voor een nieuwe serieuze poging de partijen van rechts weer rond de tafel te brengen, hoewel hij daar aanvankelijk toe geneigd zal zijn geweest. Op dinsdag 29 juni debatteerde de Tweede Kamer immers in aanwezigheid van oud-informateur Rosenthal over diens werkzaamheden. Daarbij werd de christen-democratische fractievoorzitter Verhagen bij herhaling uitgenodigd om duidelijk te maken waar zijn ontwijkgedrag jegens de rechtse coalitie vandaan kwam. Daar kwam kraakhelder het antwoord op dat kernwaarden van de rechtsstaat niet kunnen worden ingeruild tegen verhoging van de aow-leeftijd. Daaruit leidden vrijwel alle participanten aan het formatieproces, maar ook buitenstaanders als de informateur, af dat een rechtse coalitie van vvd, pvv en cda over en uit was. Achteraf bleek deze conclusie voorbarig. Formeren is faseren, heeft informateur Tjeenk Willink herhaaldelijk opgemerkt tijdens de afgelopen formatie. Formeren is echter ook elimineren, zoals ik in dit blad al eens vaker heb mogen opmerken. 6 Het gaat er niet alleen om tot een bepaalde coalitie te komen. In Nederland betekent dit doorgaans dat eerst op een effectieve manier alternatieven moeten worden uitgeschakeld. Dat leek het geval te zijn toen Maxime Verhagen in de Tweede Kamer positie koos tegen de pvv. In werkelijkheid vond het elimineren van alternatieven plaats tijdens de informatie onder leiding van, opnieuw, Rosenthal en Jacques Wallage. Niet alleen waren nu twee informateurs nodig, wat al geen heel goed teken was. Ook Job Cohen koos voor een zeer nabije vertrouweling en niet voor iemand op wat grotere afstand van het politieke bedrijf en van hemzelf. Nu zal hij die keuze ook hebben gemaakt, omdat hij wist dat Rutte weer zou terugvallen op zijn vriend in de senaat. Behulpzaam was het allemaal niet. Na iets meer dan twee weken, op 22 juli, moesten beide informateurs concluderen dat een coalitie van paars-plus er niet in zat, omdat zowel vvd als PvdA de moed had opgegeven. Terecht, want de vvd wilde drie piketpaaltjes geslagen hebben en vast in de bodem houden: 18 mrd bezuinigen zonder lastenverzwaring, geen beprijzing van de mobiliteit en geen hervorming van de woningmarkt. Waarschijnlijk kon Rutte ook niet veel anders, gelet op de weerstand die het gesprek over paars-plus in eigen kring had veroorzaakt. De PvdA kon die piketpaaltjes moeilijk in de grond laten staan. Zo werd paars-plus niet echt bevorderd maar onderdeel van het proces van eliminatie. Dus kwam de vraag naar de rol en positie van het cda weer in beeld en daarmee de mogelijkheid van een coalitie door het midden. Lubbers bleek zijn beste tijd te hebben gehad hij begon met het uit de school klappen over zijn onderhoud met de koningin Opnieuw greep de koningin naar een vertrouwde adviseur, die eerder in 2006 ook al zulk nuttig informatiewerk had geleverd na de crisis in Balkenende iii (de uittreding van d66), Minister van Staat, drs. R.F.M. Lubbers. Die bleek echter zijn beste tijd te hebben gehad. Hij begon met een persbijeenkomst waarin hij uit de school klapte over zijn onderhoud met de koningin (een koningin en ik -show van nogal gênant gehalte) en haar overigens woorden in de mond legde die van hemzelf afkomstig waren geweest. Aan te nemen valt dat hij daarover naderhand streng is toegesproken door de koningin. Vervolgens hield hij een ronde gesprekken met alle fractievoorzitters, maar nog ruim voordat hij daarmee klaar was, stond (na het gesprek 15

5 16 met zijn partijgenoot Verhagen) de conclusie al vast. Verhagen had toegezegd met Wilders en Rutte te willen praten, op voorwaarde dat dit informele gesprekken zouden zijn, dus buiten aanwezigheid en leiding van de informateur. Lubbers stemde daarmee in, blijkens zijn eindverslag, met het argument dat alle fractievoorzitters hadden gevraagd om nu eerst serieus na te gaan of rechts niet in staat was tot een coalitie en omdat dit de enige mogelijkheid was voor Verhagen om te verkennen of een coalitie met Wilders mogelijk was. Minderheid en meerderheid zijn in Nederlandse verhoudingen geen objectieve begrippen, maar voorwerp van politieke retorica Duidelijk was immers al dat Wilders bereid was in een constructie te stappen waarbij cda en vvd de ministers zouden leveren en hij het kabinet zou gedogen. Waarschijnlijk vond Wilders dat ook het meest wenselijk. Dat bleek een uitkomst voor Maxime Verhagen. Zo kon hij immers een regeerakkoord sluiten met de vvd waarin over islam of over Europa geen onvertogen woord zou komen te staan. Het ging erom een ruil te maken met Wilders c.s. waarin een bezuinigingsoperatie van 18 mrd zou worden afgestreept tegen een akkoord waarin de pvv haar zin kreeg op onderdelen van het beleid inzake immigratie en integratie, alsmede de zorg voor ouderen. Probleem voor de informateur was dat hij zich formeel niet bevoegd achtte mee te werken aan wat alle trekken vertoonde van een door Wilders gedoogd minderheidskabinet. Hij had zich al te grote zorgen daarover kunnen besparen, als hij de parlementaire geschiedenis wat beter had gekend. Al in 1901 trad het roemruchte kabinet-kuyper 7 aan, met ministers uit een parlementaire minderheid van arp en rk Staatspartij en gedoogd door de chu-in-aanbouw onder leiding van A.F. de Savornin Lohman. Niemand zag dit in die tijd als een minderheidskabinet, Kuyper zelf nog wel het minst. Kuyper liet zich overigens ten tijde van de spoorwegstakingen in 1903 chanteren door de gedogende Lohman, die op straffe van kabinetscrisis eiste dat ambtenarenstakingen voortaan strafrechtelijk aangepakt zouden worden. Dat had Kuyper zelf niet gewild, maar toch werd juist hij de man van de zogenoemde worgwetten. Een kabinet dat in het algemeen kan rekenen op de steun van een meerderheid van de leden van de Tweede Kamer is een meerderheidskabinet, zelfs al is er (nog) geen meerderheid in de Eerste Kamer. Die was er ook ten tijde van het kabinet-kuyper niet, althans niet tot Minderheid en meerderheid zijn in Nederlandse verhoudingen geen objectieve begrippen, maar voorwerp van politieke retorica. Een week lang gingen de heren Rutte, Wilders en Verhagen met elkaar in conclaaf en op 30 juli kwamen zij terug bij de informateur met een verklaring, die aangaf dat zij wilden gaan werken aan een minderheidskabinet van vvd en cda met gedoogsteun van de pvv. Dat was mogelijk geworden door wat ik niet aarzel de meest beschamende alinea van de laatste eeuw in de Nederlandse politiek te vinden: De drie partijen vvd, pvv en cda verschillen van mening over aard en karakter van de islam. De scheidslijn zit hem in het karakteriseren van de islam als óf religie óf (politieke) ideologie. Partijen accepteren elkaars verschil van inzicht hierover en zullen hier ook op grond van hun eigen opvattingen naar handelen. Stel dat linkse partijen zoiets hadden overeengekomen inzake aard en karakter van de katholieke kerk of van het jodendom, zou dan niet een enorme storm zijn opgestoken? Deze legitimatie van fundamentele schending van de vrijheid van godsdienst door cda en vvd was heel wat belangrijker en verontrustender dan de vraag of er sprake zou zijn van een minderheidskabinet of niet.

6 Lubbers legde zich als informateur echter bij deze conclusie neer en in een ellenlang eindrapport adviseerde hij de koningin op 3 augustus aan deze constructie te laten werken, nu formeel, onder leiding van mr. I.W. Opstelten, een andere vertrouweling van Mark Rutte en voorzitter van de vvd. Lubbers had er zelf wel verder aan willen knutselen als informateur, maar dat vertrouwden de drie heren niet en dus kon hij vertrekken. Enige weken later, op 20 augustus, maakte de wroeging zich van de oud-premier meester, nadat al een aantal christen-democraten in opstand was gekomen tegen de poging tot vorming van een rechtse coalitie. Lubbers vroeg in twee uitgelekte brieven aan Verhagen en aan waarnemend partijvoorzitter Henk Bleker om een time-out in de formatie. Dat bleek een minder geïsoleerde actie dan op het eerste gezicht leek. Een week later kwam immers hetzelfde verzoek van de tweede christen-democratische onderhandelaar, demissionair minister Ab Klink. Ook zijn brief kwam, op 1 september, in de openbaarheid, maar toen was in de fractie van het cda al ruimschoots de chaos uitgebroken. Niettemin meende fractievoorzitter Verhagen aan de informateur te kunnen melden dat de fractie unaniem was in haar oordeel dat de gesprekken moesten worden voortgezet. Daar geloofde, naar op 3 september bleek, Geert Wilders niet langer in. Hij blies de formatiepoging op. Hij geloofde, blijkens het (eerste) eindverslag van informateur Opstelten, alleen in voortgang als de dissidente fractieleden naast Klink waren dat Kathleen Ferrier en Ad Koppejan bereid waren schriftelijk te verklaren dat zij een positieve uitspraak van het te zijner tijd te houden congres van het cda over de coalitie zouden steunen dan wel uit de Kamer zouden treden. Een eis die Wilders overigens niet zelf had verzonnen maar die eerder in discussie was geweest in de fractie van het cda zelf. Die was door betrokkenen afgewezen als in strijd met de grondwettelijke plicht van elke volksvertegenwoordiger zonder last op te treden. De nu door Wilders overgenomen eis werd door Verhagen op zijn beurt afgewezen als strijdig met de Grondwet. De vreugde in progressieve kring en in een deel van de christen-democratie was van korte duur. Op dinsdag 7 september bleek Wilders zich te hebben bedacht. Na de vergadering van zijn fractie kwam hij met de mededeling dat hij wilde proberen de onderhandelingen met cda en vvd te hervatten. Dat herhaalde hij in de namiddag tijdens een Kamerdebat over de informatie-opstelten. Met opmerkelijke gretigheid gingen de leiders van cda en vvd daarop in. De brief van Klink was vergeven en vergeten. Dat werd de drie heren des te gemakkelijker gemaakt, omdat Ab Klink zich de dag ervoor met onmiddellijke ingang uit de Kamer had teruggetrokken. Zo gretig waren de drie, dat zij vergaten dat intussen zo ongeveer de hele Kamer bij de koningin was langs geweest om te zeggen dat Mark Rutte nu maar zelf informateur moest worden, een programma moest schrijven en Heb ik het goed begrepen, dan moet de koningin twee uur lang op Rutte hebben ingepraat om zelf aan het werk te gaan daarvoor bondgenoten moest zoeken. Zulke opdracht had hij ook nog kunnen aanvaarden, nadat Wilders van zijn ommekeer had blijk gegeven, maar daar had hij geen oren meer naar. Al in de Kamer liet hij weten, dat Opstelten terug moest komen en de onderhandelingen op de oude voet moesten worden hervat. Maar, zoals Tjeenk Willink dan opmerkt: formeren is faseren. De Kamer had iets anders geadviseerd en de koningin kon dus niet, in strijd daarmee, Rutte toch zijn zin geven. Alweer, dat zou een politieke keuze inhouden. Heb ik het goed begrepen, dan moet de koningin op de avond van de zevende september twee uur 17

7 18 lang op Rutte hebben ingepraat om de adviezen van dat moment te volgen en zelf aan het werk te gaan. Zo zou hij niet volledig afhankelijk zijn van het succes van rechts, maar ook nog een andere kant uit kunnen, indien noodzakelijk. Want met rechts voor de derde keer de mist in gaan, dat zou hem ook zelf beschadigen. Rutte bedankte daarvoor wilde hij geen achterdocht wekken bij Wilders? en aanvaardde dat eerst de ronde met de fractievoorzitters moest worden overgedaan, voordat de gesprekken met cda en pvv konden worden hervat. Daartoe was Veel gevoel voor zorgvuldige procedures, van zulk belang voor de democratie, bleek er niet te wezen voor een paar dagen een nieuwe informateur nodig maar kennelijk waren er geen betrouwbare liberalen meer over. En dus was-ie daar weer: de vice-president van de Raad van State. Zoals hij zelf zei, om de procedurele gaten te dichten die de drie heren hadden achtergelaten. Waarbij de nieuwe informateur nog even fijntjes wees op de risico s van een derde fiasco van rechts voor de loopbaan van Mark Rutte. De opwinding daarover bij de fracties van rechts was rijkelijk kunstmatig, alsof Tjeenk Willink op zulk fiasco uit was. Maar de media maakten er prompt een feestje van, alsof de hele informatie van Tjeenk Willink een vorm van chicaneren was van de koningin en/ of van hemzelf. Veel gevoel voor zorgvuldige procedures, van zulk belang voor de democratie die breekbaarder is dan vaak wordt gedacht, bleek er op dat moment niet te wezen. Dit gaten dichten duurde een kleine week, voornamelijk omdat eerst Verhagen ministeriële verplichtingen had en vervolgens Wilders naar New York ging voor een speech op Ground Zero. Nadat op 13 september Tjeenk Willink had geadviseerd de informatie-opstelten te hervatten, keerden Rutte, Verhagen en Wilders onder leiding van Opstelten weer terug naar de onderhandelingstafel. Daar kwamen zij op 27 september vandaan met zowel een gedoogakkoord, getekend door de drie heren, als een regeerakkoord, getekend door alleen de onderhandelaars van de vvd en het cda. Wederom moest er in cda-kring lang en onder hoge druk worden gesproken, totdat op donderdag 30 september de drie fracties definitief beide akkoorden aanvaardden. Onduidelijk bleef echter nog de houding van twee fractieleden van het cda, Ferrier en Koppejan. Voor hen zou het congres van het cda zoal geen uitsluitsel dan toch richting kunnen bieden. Een massaal bijeengekomen congres besloot op 2 oktober met een meerderheid van iets meer dan twee derden zowel gedoogakkoord als regeerakkoord te aanvaarden. De tegenstrevende minderheid bleek groter dan verwacht. Nog even leek de onenigheid in de fractie van het cda op te laaien, maar uiteindelijk accepteerden alle eenentwintig Kamerleden van het cda de totstandkoming van het kabinet van vvd, pvv en cda. Mark Rutte kon als formateur aan het werk; op donderdag 14 oktober, na een kabinetsformatie van 128 dagen, werd het kabinet-rutte- Verhagen door de koningin beëdigd. een akkoord met kop noch staart Zoals bekend is het kabinet gevormd op basis van twee of eigenlijk drie documenten, die tezamen een kleine honderd bladzijden tellen: een gedoogakkoord van twintig bladzijden dat zich bezighoudt met immigratie en integratie, ouderenzorg en financiën. Het regeerakkoord omvat zesenveertig bladzijden en bevat afspraken over van alles en nog wat, van openbaar bestuur en economie tot werk en sociale zekerheid alsmede wonen. Erbij hoort een bijlage over het begrotingsbeleid dat onderdeel uitmaakt van zowel regeer- als gedoogakkoord en dat weer achtentwintig bladzijden telt. Dit biedt een overzicht van waar de partijen de achttien miljard euro aan bezuinigingen vandaan denken te halen.

8 Aan het regeerakkoord is Wilders niet gebonden, maar hij kan het evenmin als aanleiding gebruiken om het vertrouwen in het kabinet of de eerstverantwoordelijke minister op te zeggen. Zijn vrijheid gaat dus niet zover dat hij met het regeerakkoord niets te maken heeft. Ook deze afspraak pleit voor de gedachte dat het kabinet niet echt een minderheidskabinet is. Binding aanvaarden met achttien miljard euro aan bezuinigingen, met alle beleidseffecten van dien is bovendien binding aanvaarden met de kern van het toekomstige kabinetsbeleid. Het is al gezegd: het programma is een ratjetoe aan bezuinigingsposten, overal en nergens vandaan gehaald. Enig systeem zit er niet in, tenzij dan dat bijstandsgerechtigden, zorgbehoevenden en gehandicapten er slecht afkomen. Een sterk staaltje van blaming the victim. Dat geldt ook voor allerlei ondersteuning van gemeentelijke activiteiten in zorg en welzijn, al moet erbij worden gezegd dat het kabinet met zijn vingers van het gemeentefonds afblijft. Er zit nogal wat populistisch sentiment in het overeengekomen krimpprogramma: vooral de ambtenaren moeten eraan geloven, alsof daar altijd wel enorme efficiencywinst valt te halen. Maar van krimp in rijksoverheidstaken is weinig te vinden, hooguit van decentralisatie her en der. Politieke organen kunnen ook wel een stuk kleiner, zonder een begin van argumentatie. Ook dat past in het populistische vooroordeel. Het levert overigens niets op, want voor inkrimping van de beide Kamers der Staten-Generaal is herziening van de Grondwet nodig. Er is kennelijk niemand die de moed heeft gehad om te zeggen dat ons ambtelijk apparaat tot de kleinste ter wereld behoort evenals onze volksvertegenwoordigingen, zowel nationaal als lokaal. Vanuit hetzelfde sentiment (Lodewijk Asscher spreekt zelfs van rancune en daar heeft het inderdaad wel wat van weg) wordt de publieke omroep aangepakt en zijn muziekcentrum alsmede, langs twee wegen, de cultuur in het algemeen: 200 mln (op een totaal van 900 mln) eraf en de btw op kaartjes naar 19%. Zo gaat er ook het een en ander af van de ontwikkelingssamenwerking en wordt zij met allerlei uitgaven vervuild. Van effectieve en voor de economie noodzakelijke hervormingen, die tegelijk bezuinigingen opleveren, komt niets terecht. Geen hervorming van de woningmarkt, geen hervorming van de studiefinanciering, geen hervorming van de arbeidsmarkt en nauwelijks van het pensioenstelsel. Regeerakkoord en gedoogakkoord ademen, ook zonder medewerking van de pvv, een nogal repressief karakter. Dat veiligheid een belangrijke rol speelt is te begrijpen, maar drieduizend agenten erbij als je niet eens weet waar je de huidige bezetting vandaan moet halen, is minstens merkwaardig. Heel veel repressieve maatregelen inzake immigratie zijn ofwel naar hun aard onuitvoerbaar of vereisen gewijzigde Europese richtlijnen. Die zijn niet makkelijk te verkrijgen, zeker niet als die recent zijn vastgesteld. Het barse regeerakkoord lijkt gemaakt in de Groote Sociëteit te Rommeldam door de heren Dickerdack en Bulle Bas, die vervolgens in de personen van Opstelten, Kamp, Rosenthal, Donner en Leers het varkentje wel eens even zullen wassen. En nauwelijks een Doddeltje ter compensatie. oppositie in tijden van fragmentatie Toen de Partij van de Arbeid in het voorjaar aan de campagne begon, zal zij niet hebben verwacht dat zij na de kabinetsformatie in de oppositie terecht zou komen. Voor Job Cohen, die toch al meer bestuurder dan partijpoliticus is, moet dat het horrorscenario zijn geweest. Maar wat een nachtmerrie leek, is gewoon de werkelijkheid. Heeft de partij zich voldoende ingespannen om oppositie te voorkomen? Her en der wordt dat wel beweerd, niet alleen bij het cda maar ook in eigen politieke kring. Jaap Burger zei het al: er moet iets te regeren vallen. In tijden als deze kan het geen kwaad bovendien te herinneren aan een woord van oud-premier Drees die ooit opmerkte dat meeregeren zijn betekenis minstens zozeer ontleent aan wat men op die manier kan tegenhouden 19

9 20 als door wat men ermee weet te bereiken. Alle reden dus om tot coµperatie bereid te zijn, al was het maar om een kabinet met steun van de pvv tegen te houden. Tegelijkertijd, de PvdA is zozeer verzwakt in de laatste tien jaar, dat zij zich geen grote electorale risico s meer kan veroorloven. Medewerking aan een kabinet met de vvd, d66 en GroenLinks kon nog wel, zij het dat daarmee de sp aan een vrijbrief werd geholpen. Misschien had een kabinet op brede basis, van vvd, PvdA, cda en zowel d66 als GroenLinks ook De PvdA kan zich, zoveel is wel duidelijk, geen geïsoleerde campagne meer veroorloven nog gekund, zij het dat dit het beste kans had gehad in de extraparlementaire variant. Een kabinet met alleen vvd en cda was weinig minder dan een serieuze poging tot zelfmoord. Waarom zou daar wel hebben gekund wat nu in de paars-plus -variant door de vvd onmogelijk was gemaakt? Het cda kan daarin zijn teleurgesteld, maar de regering is geen College van Gedeputeerde Staten waar je rustig met de drie eertijds grote partijen samen kan zitten. Uit de mond van Maxime Verhagen klonk het dépit over gebrek aan bereidheid bij de PvdA trouwens hypocriet: iedereen kon weten welke kant hij uit wilde. Toch gingen er twee dingen in de formatie mis. Toen Verhagen vertrok naar de informele gesprekken met Wilders met het bericht dat hij wel moest omdat de PvdA niet wilde, had de PvdA-leiding onmiddellijk en met kracht van argumenten moeten reageren. Nu hield zij meer dan een week haar mond. Toen had het gif zijn werk ruimschoots verricht. Belangrijker was het gebrek aan coµrdinatie tussen PvdA, d66 en GroenLinks. Dat brengt ons bij het vitium originis: de uitgebleven poging ruim vóór de verkiezingen te komen tot een alliantie van zoveel mogelijk partijen van links in Nederland. De PvdA dacht het alleen te moeten doen ter wille van de strategische stem, terwijl al vrij kort na het aantreden van Job Cohen duidelijk was geworden dat de PvdA zich weliswaar herstelde maar op dertig zetels of daaromtrent bleef hangen. Veel te zwak dus om zonder bondgenootschap in de formatie een hoofdrol te vervullen. Afgezien van de overeenstemming met d66 en GroenLinks over de paars-plus - variant was er van geen enkele eensgezindheid noch coµrdinatie sprake, wat heeft bijgedragen aan het op zichzelf onjuiste beeld van onwil van de PvdA tot andere constructies dan paars-plus. Er is nu geen andere uitweg dan van de nood een deugd te maken en althans in de oppositie gecoµrdineerd te werk te gaan, waar het kan één front vormend met zowel d66 en Groen- Links als met de sp. Al hoeft het niet steeds met één mond te gebeuren. Als de taken maar goed worden verdeeld. Zo kan er geleidelijk worden gewerkt aan een nauwere samenhang en eventueel aan een progressieve alliantie voor de volgende Kamerverkiezingen. Een eerste proef van electorale samenwerking en kartelvorming leveren de verkiezingen voor de Provinciale Staten, in maart De PvdA kan zich, zo is nu wel duidelijk, geen geïsoleerde campagne meer veroorloven. Waarom zou zij ook? Noten 1 J.Th.J. van den Berg, Een hete zomer op het Binnenhof. De formatie van het kabinet-kok in zeven paradoxen, in: s&d, 51 (1994), Idem, Kabinet op zwakke poo tjes, in: s&d, 64 (2007), nr. 4, K.L.L.M. Dittrich, J. Cohen en V. Rutgers, Het einde van een tijdperk: verslag van de kabinetsformaties 1981 en 1982, Maastricht P.J. Oud, Het constitutioneel recht van het Koninkrijk der Nederlanden, deel i, Zwolle 1947, Het laatste kabinet met een extraparlementair karakter was het kabinet-de Quay: J.W. Brouwer en J. Ramakers (red.), Parlementaire Geschiedenis van Nederland na Deel 7. Het

10 kabinet-de Quay, , Amsterdam 2007, Voor het feitenrelaas heb ik in hoofdzaak gebruikgemaakt van van de Rijksvoorlichtingsdienst waarop de tekst is te vinden van alle verslagen en eindverslagen van de respectieve informateurs, alsmede de kern van hun toelichting tijden de diverse persconferenties. Andere stukken zijn gehaald van de websites van dagbladen en de nos. 6 J.Th.J. van den Berg, Het merkwaardige karakter van Nederlandse kabinetsformaties, in: s&d, 60 (2003), nr. 7/8, J. de Bruijn, Kuyper ist ein Luegner. De kabinetsformatie van 1901, Amsterdam 2001; W.J. van Welderen baron Rengers, Schets eener parlementaire geschiedenis van Nederland. Derde deel , door W.H. Vermeulen, s Gravenhage 1950,