Videohometraining. Volgspot

Transcriptie

1 J. JANSSENS Volgspot Videohometraining In toenemende mate wordt er binnen de jeugdhulpverlening gebruik gemaakt van Videohometraining (vht). Wat is er zo uniek aan deze benadering? Dat zijn in elk geval niet het doel en de beoogde effecten van VHT. Het primaire doel van VHT is herstel of verbetering van de basiscommunicatie in een gezin. Voor een VHT-er betekent dit onder andere dat ouders attent moeten zijn, zich moeten afstemmen op hun kind, dat ouders op functionele wijze overleg voeren en conflicten op bevredigende wijze oplossen. Al deze communicatieprincipes zijn echter terug te vinden in oudercursussen, gezinstherapieën en gezinsbeïnvloedingsprogramma's die er waren voordat VHT het levenslicht zag. Uniek is dat een v1-1t-er zijn video-opnamen gebruikt bij de hulpverleningsgesprekken met de ouders. Het tonen van geslaagde interacties en het positief bekrachtigen daarvan moet tot effect hebben dat ouders gemotiveerd worden om die momenten van geslaagde communicatie uit te breiden. Maar ook hulpverleners die geen gebruik van video maken zullen vaak op basis van dit leertheoretisch principe werken. Het middel, video, is uniek, niet de beoogde effecten en niet de inhoud van de hulpverleningsgesprekken. VHT heeft bovendien te veel pretenties. vht-ers willen middels een trajectplan niet alleen de basiscommunicatie in een gezin veranderen, maar ook het alledaagse gezinsleven, het maatschappelijk functioneren van het gezin en de ontwikkeling van ouders en kind. Maar een vht-er die op deze gebieden verandering nastreeft doet dat niet primair in zijn hoedanigheid van vht-er, maar in die van maatschappelijk of sociaal-cultureel werker of van gezinsvoogd of van gezinsverzorgster. Af en toe kan video bij hulpverlening op deze terreinen een aardig hulpmiddel zijn, de inhoud van de gesprekken wordt echter bepaald door hulpverleningsprincipes die niet eigen zijn aan VHT. VHT behoort primair gericht te blijven op verbetering van de basiscommunicatie in een gezin. Ik ben het derhalve oneens met de opvatting dat andere hulpverleningsmethoden ondergeschikt moeten zijn aan VHT. Ik pleit voor het omgekeerde. In het totale hulpverleningsplan bepaalt de voor het gezin aangewezen maatschappelijk werker of gezinsvoogd enzovoort wanneer de inzet van VHT nodig is. En die is mijns inziens alleen nodig als er communicatieproblemen in een gezin zijn En dat behoort tevoren te worden vastgesteld met deugdelijke diagnostiek. VHT kan het niet waarmaken dat de diagnostiek pas begint met de beeldopnamen in het gezin. Die beelddiagnostiek heeft alleen een aanvullende functie. Tevoren behoort duidelijk te zijn dat communicatieproblemen in een gezin zodanig groot zijn dat VHT moet worden ingezet. Het gebruik van VHT kan een probaat middel zijn als het om deze problemen gaat. Het gaat echter te ver om 'FIT tot Haarlemmerolie te verklaren voor zo ongeveer alle problemen die in een gezin kunnen spelen. vht-ers, blijf bij je leest. 532 TIJDSCHRIFT VOOR ORTHOPEDAGOGIEK, 34 (1995) 532

2 L. BOENDERMAKER, C. VERWERS Jongeren in de justitiële behandelinrichtingen SAMENVATTING In dit artikel wordt verslag gedaan van een onderzoek naar de populatie in de justitiële behandel- inrichtingen. In deze inrichtingen verblijven jongeren met een civielrechtelijke- of strafrechtelijke maatregel, opgelegd door de kinderrechter. In het onderzoek is gekeken naar de psychosociale problematiek van de jongeren zoals die zich manifesteert op het moment van hun opname in de inrichting. Het blijkt dat de opgenomen jongeren met recht problematisch genoemd kunnen worden. Zij kampen met ernstiger problemen dan jongeren in niet-justitiële tehuizen. Aan de hand van de aard en de omvang van de problematiek bij opname kunnen de jongeren worden ingedeeld in zeven typen, die onderling verschillen in ernst van hun problematiek. 1 Inleiding Er bestaan in Nederland vele residentiële voorzieningen voor jeugdigen, elk met een hulpaanbod afgestemd op een bepaalde groep jongeren Een deel van deze voorzieningen valt onder de verantwoordelijkheid van het ministerie van Justitie. Het betreft de zogenaamde justitiële jeugdinrichtingen, waar jongeren op last van de kinderrechter verblijven. De justitiële jeugdinrichtingen zijn onder te verdelen in opvanginrichtingen en behandelinrichtingen. In de opvanginrichtingen verblijven jongeren in het kader van een tuchtschool- of arreststraf, voorlopige hechtenis, ter correctie (vanuit een behandelinrichting), of in afwachting van plaatsing in een andere inrichting. De behandelinrichtingen nemen jongeren op die door de kinderrechter een civielrechtelijke- dan wel strafrechtelijke maatregel opgelegd hebben gekregen. Het betreft hier, de naam zegt het al, jongeren voor wie behandeling geïndiceerd is. In 1993 is het WODC gestart met een onderzoek naar de justitiële behandelinrichtingen. Doel van het onderzoek is de specifieke kenmerken van de justitiële behandelinrichtingen voor jeugdigen in kaart te brengen. Het onderzoek is opgesplitst in drie afzonderlijke deelonderzoeken, te weten: het beschrijven van de populatie van de inrichtingen; het beschrijven van de (inhoud van de) behandeling in de inrichtingen; een follow-up onderzoek waarin de psychosociale situatie van de jongeren een jaar na hun vertrek uit de inrichting bekeken wordt. Het eerste deelonderzoek naar de populatie is inmiddels afgerond. In dit artikel worden de belangrijkste resultaten beschreven Eerst zullen we kort ingaan op de justitiële behandelinrichtingen in algemene zin. Vervolgens wordt de wijze van gegevensverzameling besproken en in aansluiting daarop worden de belangrijkste resultaten van het 533 TIJDSCHRIFT VOOR ORTHOPEDAGOGIEK, 34 (1995)

3 onderzoek weergegeven. We besluiten met enkele discussiepunten. 2 Justitiële behandelinrichtingen In de justitiële behandelinrichtingen worden jongeren opgenomen die een civielrechtelijke- of een strafrechtelijke maatregel opgelegd hebben gekregen, en voor wie behandeling is geïndiceerd. Onder de civielrechtelijke maatregelen vallen de civielrechtelijke OTS (die opgelegd kan worden wanneer een kind in zodanige omstandigheden opgroeit dat `zijn zedelijke of geestelijke belangen of zijn gezondheid ernstig worden bedreigd') en de voogdij-maatregel (bij ontheffing of ontzetting van de ouders uit de ouderlijke macht). Strafrechtelijke maatregelen kunnen onderverdeeld worden in strafrechtelijke OTS (aan de OTS ligt in dit geval een strafbaar feit ten grondslag), jeugd-tbr of een Plaatsing in een Inrichting voor Buitengewone Behandeling (kortweg BB genoemd). Deze laatste maatregel is vergelijkbaar met de TBS-maatregel voor volwassenen (er is sprake van ontoerekeningsvatbaarheid), in tegenstelling tot de Jeugd-TBR, waarmee heropvoeding wordt beoogd. De justitiële behandelinrichtingen verschillen op een aantal punten van elkaar. Zo zijn er particuliere inrichtingen en rijksinrichtingen. Beide vallen echter onder de verantwoordelijkheid van het ministe rie van Justitie. Een aantal van de behandelinrichtingen neemt ofwel alleen jongens, ofwel (in één geval) alleen meisjes op, en een aantal heeft een gemengde populatie in huis. Daarnaast zijn sommige inrichtingen volledig of gedeeltelijk gesloten, terwijl andere open zijn. De opnamecapaciteit laat eveneens sterke verschillen zien: één inrichting uit het onderzoek beschikt bijvoorbeeld slechts over zestien behandelplaatsen, terwijl een andere zeventig jongeren kan opnemen. Op het moment van onderzoek (in 1993) waren er elf justitiële behandelinrichtingen in Nederland met in totaal 486 plaatsen. Inmiddels hebben er een aantal wijzigingen plaatsgevonden: één bestaande inrichting is in 1994 opgeheven en in 1995 en 1996 openen drie nieuwe inrichtingen de deuren. Daarnaast wordt de capaciteit van enkele bestaande inrichtingen uitgebreid. Deze ontwikkelingen hebben tot gevolg dat de totale capaciteit van de justitiële behandelinrichtingen voor jeugdigen binnen afzienbare tijd zal zijn uitgebreid tot 704 plaatsen. De in dit artikel beschreven resultaten hebben betrekking op de situatie zoals die was vóór de genoemde wijzigingen. l 3 Gegevensverzameling Om de populatie van de inrichtingen in kaart te brengen is gekeken naar de psychosociale problematiek die jongeren vertonen op het moment van hun opname in een justitiële behandelinrichting. Psychosociale problematiek is een begrip dat, afhankelijk van de context waarin het wordt gebruikt, een meer of minder brede definitie kent. In dit onderzoek wordt met de term psychosociale problematiek niet alleen het feitelijke probleemgedrag aangeduid, maar worden ook aspecten als persoonlijkheid, gezinsomstandigheden, school en gepleegde delicten meegenomen. De onderzoeksgroep bestond in principe uit alle jongeren die in 1993 werden opgenomen in één van de behandelinrichtingen. Om hun psychosociale functioneren vast te stellen is van verschillende bronnen gebruik gemaakt. Allereerst zijn de dossiers van alle jongeren uit de 534

4 onderzoeksgroep geanalyseerd aan de hand van een speciaal voor dit onderzoek geconstrueerde vragenlijst. De basis van deze lijst werd gevormd door de zogenaamde `COM-procedure' (Mesman Schultz, Depla & Nelen, 1987). Er is voor gekozen met de CoMlijst te werken omdat deze binnen de jeugdhulpverlening veel gebruikt wordt en er daardoor goed vergelijkingsmateriaal beschikbaar is. Aan de `COM-lijst' zijn vervolgens vragen toegevoegd over de hulpverlenings- en plaatsingsgeschiedenis van de jongeren, over persoonlijkheidsaspecten en -problemen die in het persoonlijkheidsonderzoek (Po) aan de orde komen en over de problematiek zoals die door de aanmelders rond opname is omschreven. Daarnaast kregen alle jongeren uit de onderzoeksgroep binnen drie weken na opname een diagnostische (self report) vragenlijst voorgelegd: de Youth Self Report, kortweg YSR genoemd (Achenbach, 1991; Verhulst e.a., 1989). De YSR biedt inzicht in het type problematiek, zoals: teruggetrokken gedrag, somatische klachten, angstig en depressief zijn, sociale problemen, denkstoornissen, aandachtsproblemen, agressief gedrag en anti-sociaal gedrag. Bovendien is het mogelijk een totaal score te berekenen die als indicatie gezien kan worden voor de ernst van de problematiek. Aan het uitgangspunt dat de YSR binnen drie weken na opname moest worden ingevuld is strikt de hand gehouden, gezien het feit dat de verzamelde informatie betrekking moest hebben op de problematiek van de jongeren bij opname in de inrichting. Jongeren uit de onderzoeksgroep die, om welke reden dan ook, niet binnen deze termijn benaderd konden worden, vielen daarom, voor wat betreft het invullen van de YSR, af - Tenslotte is de Justitiële Documentatie GD) geraadpleegd om van elke jongere de eventuele delictgegevens na te gaan. De Justitiële Documentatiedienst houdt twee registers bij: een strafregister en het algemeen documentatieregister. Het strafregister bevat bij minderjarigen alle onherroepelijke veroordelingen bij misdrijven, de tuchtschoolplaatsingen, geldboetes boven de f 150,- en jeugd- TBR. Het algemeen documentatieregister bevat veel meer informatie. Hierin staan alle processen verbaal (pv's) vermeld die door het Openbaar Ministerie (OM) in behandeling zijn genomen. De wijze van afdoening door het om staat vermeld, evenals de eventuele afdoening door de rechter (straffen, maatregelen en eventuele bijzondere voorwaarden). Voor alle in 1993 opgenomen jongeren is een uittreksel uit dit algemeen documentatieregister opgevraagd. 4 Resultaten 4.1 ZES PROBLEEMCATEGORIEËN Uit de dossiergegevens blijkt dat de jongeren in de behandelinrichtingen met een veelheid van problemen worden aangemeld. In totaal worden er wel zestig verschillende problemen genoemd, waarvan een aantal bij nagenoeg alle jongeren voorkomt Zo is bij 90% van de jongeren sprake van gedragsproblemen thuis, bij 84% wordt pedagogische onmacht van de ouders genoemd en bijna alle jongeren hebben problemen op school of werk. Daarnaast heeft iedere jongere zo zijn of haar eigen (combinatie van) problemen. Op basis van de onderlinge samenhang hebben we de genoemde problemen ingedeeld in de volgende zes categorieën: 1 Ontwikkelingsproblematiek: stoornissen in de cognitieve ontwikkeling, de ontwikkeling van het geweten, de agressie-ontwikkeling en de seksuele ontwikkeling, een 535 THEORIE EN ONDERZOEK

5 TABEL 1 gebrekkig inzicht in oorzaak/gevolg relaties, een zeer lage frustratietolerantie. Ook psychiatrische problematiek 3 valt in deze categorie. 2 Hechtingsproblematiek: het ontbreken van basisveiligheid of vertrouwen, verstoorde hechtingsrelaties, faalangst, op extreme wijze aandacht vragen, plotselinge stemmingswisselingen. 3 Sociaal-emotionele problematiek: stoornis in de emotionele ontwikkeling, de sociale ontwikkeling en de ontwikkeling van het gevoelsleven, concentratieproblemen en lichamelijke klachten. 4 Delictgedrag: agressief gedrag tegen personen, ernstige gedragsproblemen op school, het plegen van lichte delicten (vandalisme, eenvoudige diefstal) of zware delicten (geweld, zware vermogensdelicten). 5 Acting-out gedrag: onredelijke opstandigheid, extreme openlijke conflicten in het gezin, extreme recalcitrantie en dri ftbuien. 6 Weglopen & druggebruik: regelmatig weglopen, rondzwerven en soft- en/of harddruggebruik in de periode voorafgaand aan opname in de inrichting. Deze zes categorieën van problemen komen niet bij alle jongeren in dezelfde mate voor Zo speelt bij de ene jongere bepaalde problematiek helemaal niet of nauwelijks, terwijl bij de andere jongere die problemen juist heel sterk aanwezig zijn. In Tabel 1 Geen, matige en ernstige problemen op elk van de zes categorieën 4 (N = 383) geen matig ernstig N % N % N % ontwikkelingsproblematiek sociaal-emotionele problematiek hechtingsproblematiek delictgedrag acting-out gedrag weglopen en druggebruik wordt de verdeling voor elk van de zes probleemgebieden weergegeven in termen van `geen', `matig' of `ernstig' aanwezige problematiek. 4.2 ZEVEN TYPEN JONGEREN Vervolgens is nagegaan of er bepaalde subgroepen of typen van jongeren te onderscheiden zijn binnen de populatie als geheel. Daarbij is gebruik gemaakt van clusteranalyse. Deze analysetechniek maakt het mogelijk jongeren onderling te vergelijken op basis van al hun scores op de bovengenoemde probleemcategorieën tegelijkertijd. 5 Op die manier zijn zeven typen van jongeren te onderscheiden die onderling verschillen in de aard en omvang van hun problematiek. De kern van de populatie bestaat uit jongeren met meervoudige problematiek: de meeste van de hierboven genoemde probleemgebieden zijn bij hen aan de orde. Naast deze `kerngroep' blijken er zes kleinere subgroepen van jongeren te onderscheiden waarbij ook sprake is van meervoudige problematiek, maar waarbij in vergelijking met de `kerngroep' sprake is van ernstiger problematiek op één of twee specifieke gebieden Zo is er een groep notoire weglopers en zijn er jongeren waar vooral ernstige hechtingsproblematiek speelt. Bij andere jongeren ligt het accent bij ernstige ontwikkelingsproblematiek Er is een groepje `driftkikkers' dat vooral veel actingout gedrag vertoont. Bij anderen komen ernstige sociaal-emotionele problemen voor of is sprake van ernstige problemen op bijna alle gebieden. Hieronder wordt de problematiek van de jongeren in alle zeven subgroepen beschreven. Daarbij hebben de groepen (op de `kerngroep' na) de naam gekregen van de 536

6 problematiek die in die groep het meest in het oog springt. Type 1: De kerngroep Dit type omvat 135 jongeren uit de onderzoeksgroep en daarmee 35% van alle 383 jongeren uit het onderzoek. Het overgrote deel van deze subgroep bestaat uit jongens (84%) en heeft een civielrechtelijke maatregel (82%) opgelegd gekregen. De groep bestaat uit jongeren met diverse etnische achtergronden, 42% is echter Nederlands. Bij het merendeel van de ke rngroepjongeren (64%) is sprake van een matige ontwikkelingsproblematiek. Zij scoren `matig' (41%) en `hoog' (40%) op delictgedrag en hebben gemiddeld 3.4 pv's op hun naam staan. Zo'n 44% is weleens een keer weggelopen of heeft weleens drugs gebruikt (`matig'). Bij meer dan de helft (61%) van deze jongeren speelt geen hechtingsproblematiek, bij 39% is sprake van `matige' hechtingsproblematiek. Meer dan de helft scoort niet op acting-out gedrag (57%) en ongeveer één derde scoort `matig'. Hiernaast speelt bij ongeveer één derde van de groep `matige' sociaal-emotionele problematiek en bij één kwart zijn deze problemen `ernstig'. De jongeren uit de kerngroep scoren ongeveer twee keer zo hoog op de YSR als jongeren uit de voorlopige Nederlandse normgroep. 6 Zij rapporteren daarmee veel meer problemen dan de gemiddelde jongere in Nederland. Type 2: Jongeren met hechtingsproblemen Deze groep bestaat uit 49 jongeren (13% van de onderzoekspopulatie), van wie meer dan de helft (57%) van het vrouwelijk geslacht is. Van de groep heeft 51% een Nederlandse achtergrond en 94% heeft een civielrechtelijke verblijfstitel. De jongeren in deze subgroep wijken op twee punten in problematiek af van de kerngroep. Ten eerste hebben de jongeren met hechtingsproblemen veel minder delicten gepleegd. Bijna de helft van hen scoort `geen' en eenzelfde percentage scoort `matig' op delictgedrag. Ook in de m's staan voor hen maar weinig delicten geregistreerd: gemiddeld 0.9. Ten tweede zijn de jongeren uit deze groep er op de overige probleemgebieden ernstiger aan toe dan de jongeren uit de kerngroep Zo is bij allemaal sprake van hechtingsproblematiek: bij 41 zelfs in ernstige mate. Verder bestaat deze subgroep voor meer dan de hel ft (53%) uit jongeren die erg driftig en opstandig zijn en is 61 /0 voor opname weleens weggelopen of heeft drugs gebruikt. Ook zijn er meer jongeren met een ernstige sociaal-emotionele stoornis (61%). Dat er bij de jongeren uit deze groep meer problemen spelen blijkt ook uit hun score op de YSR, die hoger is dan die van de kerngroepjongeren. Type 3: Weglopers Deze groep bestaat uit 46 jongeren (12% van de onderzoekspopulatie), van wie meer dan de helft van het vrouwelijke geslacht is (59%). Ook hier heeft bijna iedereen een civielrechtelijke maatregel opgelegd gekregen (85%). Naast 57% Nederlandse jongeren is er in deze groep een vrij groot aantal Turkse jongeren (15%). De weglopers verschillen van de kerngroep doordat zij vrijwel allemaal voor opname regelmatig zijn weggelopen en/of drugs hebben gebruikt Zo'n 50% van hen heeft een geschiedenis van weglopen èn druggebruik voor opname. Net als de jongeren met hechtingsproblemen hebben ook deze jongeren minder delicten gepleegd dan de kerngroepleden. De weglopers vertonen echter in mindere mate hechtingsproblemen 537 THEORIE EN ONDERZOEK

7 dan de tweede groep en ook zijn ze minder driftig en opstandig. Voor wat betreft de overige probleemgebieden en de totaalscore op de YSR zijn zij er slechter aan toe dan de kerngroep en lijken zij op de hiervoor beschreven groep met hechtingsproblemen. Type 4: Jongeren met ontwikkelingsstoornissen Deze groep bestaat uit 41 jongeren (11% van de onderzoekspopulatie), bijna allemaal jongens (93%). Ook hier heeft meer dan de helft van de jongeren een civielrechtelijke maatregel (56%), maar het aandeel van jongeren met een strafrechtelijke maatregel is in deze groep groter dan in de voorgaande subgroepen, namelijk 44%. De groep bestaat voor 44% uit Nederlandse jongeren en voor één kwart uit Marokkaanse jongeren. Deze subgroep wijkt af van eerder genoemde typen, doordat 75% van de jongeren véél delicten heeft gepleegd voor opname. Het aantal geregistreerde pv's is gemiddeld 4.7. Daarnaast is er bij bijna alle jongeren (95%) sprake van ernstige ontwikkelingsproblematiek. Verder komt in vergelijking met de kerngroep meer acting-out gedrag voor (44% scoort `matig' en 34% `veel') en zijn er meer jongeren die voor opname weleens weggelopen zijn of drugs gebruikt hebben (66%). Type 5: Driftkikkers De vijfde subgroep bestaat uit 21 jongeren, 6% van de onderzoekspopulatie. Het gaat om zeventien jongens en d rie meisjes die op één na allemaal op civielrechtelijke titel in de inrichtingen verblijven. Deze groep bestaat voor 60% uit Nederlandse jongeren. Zij wijkt af van de kerngroep en de andere besproken subgroepen doordat de jongeren allemaal veel acting-out gedrag vertonen Daarnaast heeft 55% van de driftkikkers veel delicten gepleegd. D at percentage is wat lager dan de groep jongeren met ontwikkelingsstoornissen liet zien. Het gemiddeld aantal geregistreerde pv's ligt dan ook wat lager, namelijk op 2.7. De overige bij de hiervoor genoemde typen onderscheiden problemen gelden bij deze subgroep in mindere mate. Bij de helft van de jongeren spelen bijvoorbeeld geen sociaal-emotionele problemen of hechtingsproblematiek en de zelfgerapporteerde problemen liggen het dichtst in de buurt van de kerngroep. Type 6: Jongeren met sociaalemotionele problemen D e zesde subgroep bestaat uit zeventien jongeren (4% van de onderzoekspopulatie). Onder hen zijn veertien jongens en drie meisjes; tien van hen hebben een civielrechtelijke verblijfstitel en zeven een strafrechtelijke. Zij lijken erg op de jongeren uit de groep met ernstige ontwikkelingsproblematiek, maar hebben net wat minder delicten gepleegd (4.1 pv's). Ook de ontwikkelingsproblematiek speelt in een iets mindere mate. Bij de jongeren uit deze subgroep is echter náást de ontwikkelingsproblematiek sprake van ernstige sociaal-emotionele problematiek. Verder heeft 65% van hen een geschiedenis van weglopen of druggebruik achter de rug. Het aantal zelf gerapporteerde problemen is even hoog als bij de groep weglopers. Type 7: Multi-problem groep D e laatste en tevens kleinste subgroep bevat zestien jongeren (4% van de onderzoekspopulatie$). Onder hen zijn veertien jongens en twee meisjes; elf van hen hebben een civielrechtelijke verblijfstitel (69%). De groep bestaat voor twee derde uit Nederlandse jongeren. De problematiek van jongeren uit deze groep is nogal divers. Net als bij de overige typen zijn hier problemen op 538

8 meerdere gebieden tegelijkertijd. Bij de jongeren van deze groep liggen de scores op bijna alle probleemgebieden echter hoog: nét onder die van de subgroep die op zo'n gebied het hoogst scoort. Alleen weglopen en druggebruik is in deze groep geen probleem. Het totaal aantal problemen dat jongeren zelf rapporteren is in deze groep het hoogst. 4.3 ERNST VAN DE PROBLEMATIEK Het feit dat de onderzoeksgroep ingedeeld kan worden in zeven typen geeft aan dat de inrichtingspopulatie niet homogeen genoemd kan worden in termen van psychosociale problematiek. Naast de aard verschilt ook de ernst van de problematiek in de zeven groepen. We kunnen de groep rangschikken op basis van het aantal problemen dat in de dossiers genoemd wordt. De kerngroep kan gezien worden als de `basis' van de ordening, gevolgd door respectievelijk de driftkikkers, de groep met hechtingsproblematiek, de weglopers, de groep met ontwikkelingsproblematiek, de groep met overwegend sociaal-emotionele problemen en als laatste de multi-problem groep. Verschillen tussen inrichtingen De vraag is nu of de justitiële behandelinrichtingen onderling ook verschillen in de ernst van de problematiek die ze in huis hebben. Met andere woorden: nemen de verschillende inrichtingen ook verschillende typen jongeren op? Uit de gegevens blijkt dat alle behandelinrichtingen in 1993 jongeren uit diverse typen hebben opgenomen; er zijn geen inrichtingen die slechts één type jongere in huis hebben. De mate waarin inrichtingen een bepaalde subgroep in huis hebben verschilt echter wel. 9 In paragraaf 1 kwam al aan de orde dat er bepaalde differentiaties tussen de inrichtingen zijn. Zo zijn er inrichtingen voor jongens, voor meisjes en `gemengde' inrichtingen. In de `inrichtingen-met-meisjes' vinden we de groepen met ernstige hechtingsproblemen en de weglopers: de typen waarin de meeste meisjes te vinden zijn. In de enige gesloten inrichting voor meisjes bijvoorbeeld, bestaat de populatie bijna geheel uit deze beide groepen. In de drie inrichtingen waar men zowel jongens als meisjes opneemt, behoort respectievelijk bijna 60%, 40% en 18% van de populatie tot deze groepen. In de jongens-inrichtingen is het aandeel van beide groepen veel kleiner en ligt ongeveer rond de 15%. Naast de differentiatie naar jongens en meisjes zijn er open- en gesloten settings. Ongeveer één derde van de beschikbare plaatsen in de justitiële behandelinrichtingen bestond op het moment van onderzoek uit gesloten plaatsen. Uit de gegevens blijkt dat jongeren uit één en hetzelfde type zowel in gesloten als in open inrichtingen te vinden zijn. De gesloten inrichtingen nemen wat meer weglopers, jongeren die veel delicten gepleegd hebben en jongeren met een strafrechtelijke titel op, maar deze jongeren zijn ook in open inrichtingen te vinden. Omgekeerd blijken ook jongeren waarbij de problematiek minder ernstig is (bijvoorbeeld jongeren uit de kerngroep) in gesloten settings te verblijven. De gesloten inrichtingen hebben dus weliswaar een iets zwaardere populatie in huis, maar de verschillen zijn kleiner dan op grond van het verschil in inrichting (open versus gesloten) verwacht zou worden. We hebben nu gezien dat de zeven typen te rangschikken zijn naar ernst van hun problematiek. Tevens bleek dat de inrichtingen weliswaar van elkaar verschillen in het aantal jongeren dat ze van een bepaald type 539 THEORIE EN ONDERZOEK

9 opnemen, maar niet in het soort type dat ze opnemen. Een logische volgende stap is te kijken hoe ernstig de problematiek van de inrichtingspopulatie is in verhouding tot die van andere groepen jongeren. Bij de beschrijving van de zeven typen werd al even een vergelijking gemaakt met jongeren uit de normgroep van de YSR (de `gemiddelde' jongere in Nederland). Voor alle bovengenoemde typen jongeren geldt dat zij sterk afwijkende YsR-scores hebben ten opzichte van de normgroep. Dat wil zeggen, de jongeren uit onze onderzoeksgroep hebben met veel ernstiger gedragsproblemen te kampen dan de `gemiddelde' Nederlandse jongere. Dit is op zich plausibel; een veel interessantere vraag is echter hoe de vergelijking uitvalt als we de jongeren uit ons onderzoek vergelijken met jongeren die in andere (niet justitiële) tehuizen verblijven. Doordat de door ons gebruikte `com'-lijst een ruime toepassing kent in de residentiële hulpverlening is een vergelijking mogelijk met de Landelijk Werkende _ C dentiële Voorzieningen (LWRV's). 1 Deze categorie voorzieningen wordt geacht het meest overeen te komen met de justitiële behandelinrichtingen. Omdat echter niet de hele populatie van de LWRV's geschikt is als vergelijkingsgroep (in een deel van de LWRV's verblijven ook jongeren onder de 12 jaar), zijn de jongeren in de justitiële behandelinrichtingen vergeleken met acht van de in totaal vijftien LWRV's. 11 Uit die vergelijking blijkt dat de jongeren in de behandelinrichtingen (gemiddeld) ernstiger probleemgedrag vertonen dan jongeren in de LWRV's. Bij de eerstgenoemde groep zijn meer moeilijkheden in het gezin geweest, de stabiliteit van het gezin was bij hen geringer en de moeilijkheden met het kind waren groter. Voorts laten zij slechtere resultaten in het basisonderwijs zien, is er meer voorafgaande hulp bij hen betrokken geweest en vertonen zij meer teruggetrokken gedrag. Delictgedrag en alcohol- en druggebruik waren vaker indicatie voor opname en ook de totaalmaat voor de problematiek valt voor de jongeren uit de justitiële behandelinrichtingen slechter uit. 5 Conclusies Op basis van de verzamelde informatie kan geconcludeerd worden dat de jongeren in de justitiële behandelinrichtingen een zeer moeilijke groep vormen. Zij kampen met ernstiger psychosociale problematiek dan jongeren in niet-justitiële tehuizen en rapporteren zelf significant meer problemen dan de gemiddelde jongere in Nederland. De groep zelf laat ook differentiaties zien: er zijn zeven typen jongeren te onderscheiden, die onderling verschillen in aard en omvang van hun problematiek. Wanneer we kijken hoe de zeven typen over de inrichtingen verspreid zijn, dan blijkt dat er geen grote verschillen bestaan. Alle inrichtingen hebben alle typen jongeren in huis, maar het percentage jongeren uit elk type verschilt. Nu we weten dat alle inrichtingen een `mengelmoes' aan jongeren met problemen in huis hebben, is een belangrijke vraag die gesteld dient te worden wat voor aanbod de inrichtingen daartegenover moeten stellen. Dient de behandeling van jongeren uit de kerngroep, waar alle probleemgebieden aan de orde zijn, anders te zijn dan bijvoorbeeld voor jongeren uit de groep met ernstige hechtingsproblematiek? Ook bij jongeren uit de zes kleinere subgroepen spelen immers problemen op meerdere gebieden, alleen zijn die op één of twee van de gebieden ernstiger. Het zijn vragen die wij hier niet direct kunnen beantwoorden, 540

10 maar die ons voor de behandelinrichtingen zelf van groot belang lijken. Het feit dat de inrichtingen zo'n gemêleerde groep jongeren opnemen maakt ons inziens duidelijk dat zij niet `toe kunnen' met een vaststaand behandelingsaanbod dat specifiek gericht is op een bepaalde problematiek. De inrichtingen zijn allen genoodzaakt in te spelen op de specifieke noden van individuele jongeren. De veelsoortigheid van de problematiek vraagt om individuele behandelingsdoelen en een gedifferentieerde beoordeling van de `uitkomsten' van de behandeling. Het is overigens de vraag of dat anders zou zijn als er meer verschil tussen de inrichtingen zou bestaan in het type jongeren dat zij in huis halen. Bid alle jongeren is immers sprake van meervoudige problematiek. Open- en gesloten inrichtingen Naast het gegeven dat alle inrichtingen alle typen jongeren in huis hebben, blijkt uit de onderzoeksresultaten ook dat de populatie van de open- en gesloten inrichtingen een grote overlap vertoont. Met alle klachten over de geringe beschikbare capaciteit wekt dit niet veel verwondering. Als de (open) inrichtingen geen plaats hebben is de keuze voor een gesloten inrichting snel gemaakt en vice versa. De verkeerde jongeren komen dan echter wel op de verkeerde plaats terecht en de vicieuze cirkel die zo ontstaat, houdt het probleem in stand. Vanuit dit oogpunt én met het oog op de huidige uitbreiding van het aantal gesloten plaatsen verdient het ons inziens aanbeveling aandacht te besteden aan de criteria op grond waarvan besloten wordt een jongere al dan niet gesloten te plaatsen. Psychiatrische problemen Naast de alom bekende klacht over plaatsgebrek in de inrichtingen is er nog een veelgehoorde opmerking, namelijk dat de populatie in de behandelinrichtingen steeds meer psychiatrische problemen vertoont. Dit onderzoek biedt geen informatie over een eventuele toename van psychiatrische problematiek in de justitiële behandelinrichtingen. Wel is nagegaan bij hoeveel jongeren expliciet psychiatrische problematiek geconstateerd wordt in het PO. Uit de resultaten blijkt dit het geval te zijn bij 44 jongeren (12%), verspreid over alle typen. Gezien de achtergrond van de maatregel zou verondersteld kunnen worden dat de psychiatrische problematiek vooral aangetroffen wordt bij BB-ers. Onder de 54 jongeren met een BB-maatregel zijn er inderdaad tien bij wie psychiatrische problemen genoemd worden. Daarnaast hebben echter ook 29 jongeren met een civiele OTS, vier jongeren met een strafrechtelijke OTS en één voogdijpupil psychiatrische klachten. De psychiatrische problematiek is dus niet gebonden aan verblijfstitel. Evenmin blijken probleem-type of bijvoorbeeld geslacht te differentiëren. Jongeren met een psychiatrische diagnose vertonen zeer uiteenlopende problematiek, waarbij de psychiatrische klachten zowel oorzaak als gevolg van hun probleemgedrag kunnen zijn. Bij één van de jongeren werd bijvoorbeeld in het Po beschreven dat de oorzaak van de posttraumatische stress-stoo rnis waar de jongere aan leed, gezocht moest worden in de omstandigheden waaronder het delict gepleegd was. Ook is een voorbeeld bekend van een jongere die als gevolg van innerlijke angsten, spanning en waanideeën, herhaalde malen tot brandstichting overging. Achter het label `psychiatrische problematiek' gaat, met andere woorden, een veelheid aan problemen schuil. 541 THEORIE EN ONDERZOEK

11 Verbli fstitel Een voor de hand liggende veronderstelling is dat jongeren met een strafrechtelijke verblijfstitel de moeilijkste groep vormen in de justitiële behandelinrichtingen. Jongeren met een strafrechtelijke maatregel krijgen die immers opgelegd in een strafzaak en een maatregel als bijvoorbeeld BB kan niet `zomaar' opgelegd worden: er dient sprake te zijn van `een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens'. De onderzoeksgegevens laten echter zien dat de strafrechtelijke jongeren niet per definitie moeilijker genoemd kunnen worden dan de civielrechtelijke groep. De strafrechtelijke titel blijkt niet `exclusief verbonden aan een bepaald type jongere. In elk van de zeven onderscheiden typen zijn zowel jongeren met een civielrechtelijke- als met een strafrechtelijke verblijfstitel te vinden en de problematiek van jongeren met beide titels vertoont dus een fikse overlap. Informatie uit de justitiële documentatie laat zien dat jongeren met een strafrechtelijke titel meer delicten plegen, zowel in aantal als in verscheidenheid. Het is daarmee aannemelijk dat het delict bij hen de directe aanleiding tot de maatregel vormt. Voor het overige is hun problematiek gelijk aan die van de civiele groep. Dat geldt ook voor de mate waarin er sprake is van een `gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens'. Eerder kwam al naar voren dat psychiatrische problematiek niet bij alle BB'ers aan de orde is en ook zeker niet uitsluitend bij hen voorkomt. Van een `gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis' is vooral sprake bij jongeren in de groep met ernstige ontwikkelingsproblematiek en deze groep bestaat voor meer dan de helft uit jongeren met een civielrechtelijke maatregel. Gezien de grote overeenkomsten tussen beide groepen civielrechtelijk en strafrechtelijk opgenomen jongeren, lijkt het er op dat bij het opleggen van een strafrechtelijke maatregel ook andere overwegingen dan alleen het gepleegde delict een rol spelen. Zo is het mogelijk dat men in het opleggen van een strafrechtelijke maatregel een mogelijkheid ziet om een jongere langer dan een half jaar (de maximale duur van tuchtschoolstraf) binnen het jeugdstrafrecht te houden. Verder zou de bestaande voorrangsregeling (waarbij plaatsing van jongeren met een strafrechtelijke maatregel voorrang heeft boven die van jongeren met een civielrechtelijke maatregel) wel eens van invloed kunnen zijn op de beslissing om te kiezen voor een strafrechtelijke afdoening Ook leeftijd kan een rol spelen. Bij een jongere van zeventien jaar zal, indien behandeling geïndiceerd is, misschien eerder een BB overwogen worden dan een civiele OTS of TBR. Bij deze laatste maatregelen stopt de behandeling immers wanneer de jongere meerdenang wordt, terwijl de BB kan voortduren tot 21-jarige leeftijd. 6 Besluit In dit artikel is een beeld geschetst van de populatie in de justitiële behandelinrichtingen in Op dit moment zijn er allerlei ontwikkelingen gaande in het veld van de justitiële jeugdhulpverlening die consequenties kunnen hebben voor de samenstelling van de populatie in de behandelinrichtingen. Een eerste belangrijke verandering is de hierboven al genoemde uitbreiding van het aantal gesloten plaatsen. De bedoeling is dat er een fasering in de behandeling tot stand komt van maximaal gesloten- naar open inrichtingen, waarbij het accent ligt op terugleiding naar de maatschappij. Op dit moment wordt het 542

12 verschil tussen open- en gesloten inrichtingen vooral bepaald door het feit dat gesloten inrichtingen méér weglopers opnemen, evenals druggebruikers en jongeren die veel delicten hebben gepleegd. Als vastgehouden wordt aan deze `criteria', valt te verwachten dat, met de toename van het aantal plaatsen, in de toekomst alle notoire weglopers, druggebruikers en jongeren die veel delicten plegen (eerst) in een gesloten setting zullen verblijven. De open inrichtingen zullen dan een andere groep in huis hebben, waarschijnlijk bestaande uit met. twee jaar mogelijk is. Jongeren bij wie sprake is van ontoerekeningsvatbaarheid kunnen de PIJ zelfs maximaal zes jaar opgelegd krijgen, ongeacht de leeftijd die ze bij beëindiging van de maatregel zullen hebben. De PIJ kan worden opgelegd aan toerekeningsvatbare, verminderd toerekeningsvatbare en volledig ontoerekeningsvatbare jongeren indien er sprake is van een misdrijf waarvoor voorlopige hechtenis mogelijk is. Het opleggen van de maatregel is alleen mogelijk indien `de veiligheid van de kerngroepjongeren, jongeren met anderen dan wel de algemene hechtingsproblematiek en jongeren die veiligheid van personen of goederen het gesloten deel van hun behandeling het opleggen van de maatregel eist en erop hebben zitten. Er zal dan dus een als de maatregel in het belang is van duidelijker differentiatie optreden een zo gunstig mogelijke ontwikkeling tussen gesloten- en open inrichtingen. van de jeugdige verdachte' (art. 77s Een tweede belangrijke ontwikkeling lid 1 SR). is de op handen zijnde invoering van Met wat nu bekend is over de het nieuwe jeugdstraf(proces)recht. populatie kan gerust gesteld worden Dit betekent dat de behandel- dat deze omschrijving van toepassing inrichtingen te maken krijgen met is op bijna alle jongeren in de justitiële jongeren aan wie de nieuwe maatregel behandelinrichtingen, inclusief een `plaatsing in een inrichting voor groot deel van de jongeren met een jeugdigen' (PIJ) is opgelegd. Anders civiele OTS. In die zin zal er voor de dan nu het geval is zal de PIJ niet inrichtingen waarschijnlijk niet veel aflopen bij het bereiken van een veranderen, al zal uit het opleggingsvastgestelde leeftijd. De maatregel beleid van de PIJ moeten blijken of de wordt uitgesproken voor de duur van populatie in de behandelinrichtingen twee jaar, waarna één keer verlenging daadwerkelijk dezelfde zal blijven. NOTEN 1 De elf inrichtingen waar het onderzoek plaatsvond zijn: Orthopedagogisch centrum Alexandra; Jongerenhuis 'Harreveld', afdeling 't Anker; `De Dreef'; Rijksinrichting voor jongens Den Engh; AMAL; behandelingscentrum Het Keerpunt; behandelingscentrum voor jongens en meisjes De Marke; Nederlandsch Mettray; Rijksinrichting voor jongens 't Nieuwe Lloyd; Orthopedagogisch centrum Ottho Gerhard Heldring; Rijksinrichting voor jongens Overberg. 2 In totaal bestond de onderzoeksgroep uit 383 jongeren. 3 Onder psychiatrische problematiek verstaan we psychose, neurose of borderline problematiek. Ook chronische somberheid en depressie, dwanghandelingen en dwanggedachten, angst, fobieën, zelfmoordpogingen en automutilatie zijn bij de psychiatrische problemen geteld. 4 De eerste drie regels van de tabel tellen niet op tot 100%. Bij 39 (10%) hongeren is namelijk geen persoonlijkheidsonderzoek gedaan en daardoor mist de informatie die opgeteld is tot de variabelen ontwikkelingsproblematiek, sociaal-emotionele problematiek en hechtingsproblematiek. 5 Als eerste stap in de clusteranalyse worden de scores van twee willekeurige personen onderling vergeleken, er wordt 543 THEORIE EN ONDERZOEK

13 bepaald hoeveel beiden op elkaar lijken. De mate waarin personen wel of niet op elkaar lijken wordt uitgedrukt in een bepaalde afstandsmaat. Tussen personen die erg op elkaar lijken is de afstand klein, en tussen personen die helemaal niet op elkaar lijken is de afstand groot. Afhankelijk van de uitkomst van de onderlinge vergelijking worden twee personen bijeen genomen tot één groep (cluster) of juist apart gelaten, waardoor er twee `groepen' ontstaan. In de volgende stap van de analyse wordt een (willekeurige) derde persoon vergeleken met de groep(en) die in de eerste stap gevormd is/zijn. Afhankelijk van de uitkomst van de onderlinge vergelijking wordt de derde persoon bij één der bestaande clusters genomen 6f vormt een eigen `groep'. Zo worden langzamerhand alle personen bij clusters gevoegd en vormen zich groepen die intern zo veel mogelijk op elkaar lijken, en extern zo min mogelijk op elkaar lijken. 6 Het gaat hier om gegevens over een voorlopige nederlandse normgroep, beschikbaar gesteld door de afdeling kinderen jeugdpsychiatrie van het Sophia Kinderziekenhuis in Rotterdam. Deze normgroep is gebaseerd op een representatieve steekproef van jongeren in Zuid-Holland in Door aanpassing van de YSR in 1991 is het noodzakelijk geworden nieuw normgroep onderzoek te doen, hetgeen op dit ogenblik gebeurt bij voornoemde afdeling van het Sophia Kinderziekenhuis in Rotterdam. 7 Er dient hier enige voorzichtigheid in acht genomen te worden bij de interpretatie van de informatie over de `driftkikkers'. Het geval wil namelijk dat een groot deel van deze groep afkomstig is uit één inrichting. In deze inrichting maakt men al gebruik van de CoMlijst en in onderling overleg is toen besloten dat het WODO voor dit onderzoek gebruik mocht maken van de gegevens van de inrichting. Bij de analyse van het materiaal bleek dat de jongeren uit deze inrichting veel hoger scoorden op `onredelijke opstandigheid' en `extreme recalcitrantie' dan de jongeren uit de overige inrichtingen. Omdat de overige informatie geen extreme scores te zien gaf is besloten de informatie gewoon te gebruiken, maar enige voorzichtigheid te betrachten bij de interpretatie van het materiaal. 8 Niet alle 383 jongeren zijn ingedeeld in de hier beschreven typen. Bij 39 jongeren is geen persoonlijkheidsonderzoek (Po) verricht. Daardoor ontbreekt bij hen een deel van de informatie die in de clusteranalyse wordt meegenomen. Clusteranalyse op de overgebleven 344 jongeren leverde naast de hier beschreven groepen, ook enkele zeer kleine groepjes op, die in de typologie buiten beschouwing gelaten worden. Hierdoor vielen nog eens 20 jongeren af. De indeling in typen is daardoor gebaseerd op 85% van de totale populatie. 9 Voor een uitgebreide beschrijving van de verdeling van de subgroepen over de verschillende inrichtingen verwijzen we naar het rapport `Jongeren in justitiële behandelinrichtingen' (Boendermaker, 1995). 10 Sinds de Wet op de Jeugdhulpverlening van kracht is, is de ambulante en (semi) residentiële hulp gedecentraliseerd naar gemeenten en provincies. Tehuizen en hulpverlenende instanties hebben een regionale functie. Naast deze regionale voorzieningen zijn er vijftien tehuizen met een landelijke functie: de LWRV's. 11 Namelijk: Hoenderloo, 't Wezeveld, De Leo-stichting, De Widdonck, Harreveld (het niet justitiële gedeelte minus de jongens die seksuele delicten hebben gepleegd), Beukenrode, Nieuw Veldzicht en De Brink. Achenbach, T.M. (1991). Manual for the Youth Self-Report and 1991 profile. Burlington VT: University of Vermont, Department of psychiatry. Boendermaker, L. (1995). Jongeren in justitiële behandelinrichtingen. Den Haag: WODC. Directie Delinquentenzorg en Jeugdinrichtingen, Sectormanagement Justitiële Jeugdinrichtingen. (1994). Raamwerk voor de sector Justitiële Jeugdinrichtingen; visie, doelstelling en actieplan. Den Haag: ministerie van Justitie. Haaster, A.G.J. van, Bogaart, P.H.M. van den, & Mesman-Schultz, K. (1993). Landelijk werkende residentiële voorzieningen, herkomst en problematiek van jeugdigen, hulpaanbod en onderwijs. Leiden: Centrum Onderzoek Jeugdhulpverlening. Koens, M.J.C. (1995). Het nieuwe jeugd- 544

14 straf(proces)recht. Tijdschrift voor Familie- en jeugdrecht, 17, 3-7. Mesman-Schulti, K., Depla, M., & Nelen, M. (1987). Evaluatie van gedifferentieerde residentiële hulpverlening aan jeugdigen. Leiden: LISBON. Verhuist, F.C., Prince, J., Vervuurt-Poot, C., & Jong, J. de (1989). Mental health in Dutch adolescents: self reported competencies and problems for ages Supplementum Acta Psychiatrica Scandinavica, 80, nr 356. Wentink, P.J.J. (1993) Vastgelopen jeugd, onderzoek, opvoeding en behandeling in de justitiële jeugdinrichtingen. Sancties, nr. 3, ADRES VAN DE AUTEURS drs. L. Boendermaker & drs. C. Verwers, WODC, Postbus 20301, 2500 EH Den Haag. 545 THEORIE EN ONDERZOEK