Havenplateau Bruinisse waar veiligheid en ruimtelijke kwaliteit elkaar versterken

Transcriptie

1 Havenplateau Bruinisse waar veiligheid en ruimtelijke kwaliteit elkaar versterken

2 COLOFON Partners: Rijkswaterstaat Zeeland Provincie Zeeland Gemeente Schouwen-Duiveland Procesmanagement CPA Schouwen-Duiveland en pilotproject Havenplateau Bruinisse: Houtekamer & Van Kleef Rapportage: Bosch Slabbers Deltares augustus 2011 TUIN - EN LANDSCHAPSARCHITECTEN 2

3 INHOUDSOPGAVE Inleiding Aanleiding Strategie - de keuzeboom Het proces Analyse bruinisse en havenplateau Analyse waterkeringen Het plan - combineren van waterveiligheid en grotere ruimtelijke kwaliteit Het verhaal van de dijk en het dorp Stap 1 Stap 2 Stap

4 Schouwen-Duiveland Grevelingenmeer Oosterscheldekering Oosterschelde Bruinisse Ligging Bruinisse Bruinisse in 1959 Waterpeil: -35 m Bruinisse in 2009 Klimaatadaptatie is een continu proces, niet alleen iets van deze tijd. De Zeeuwen hebben zich altijd aangepast aan veranderende omstandigheden. De dijk bij Bruinisse bijvoorbeeld is in de jaren 60 verbreed en verlegd. 4

5 INLEIDING Het project Climate Proof Areas - Schouwen Duiveland Binnen Europa hebben vijf landen het project Climate Proof Areas (CPA) opgezet. Wetenschappers en(semi-)overheden van België, Engeland, Duitsland, Zweden en Nederland bundelen hun kennis en innovatieve technieken voor een gezamenlijk doel: de gebieden aanpassen aan het veranderende klimaat. Het Zeeuwse eiland Schouwen-Duiveland, omringd door het water van de Noordzee, Grevelingen en Oosterschelde, is een van de gebieden die deelnemen aan CPA. Hier verzamelen de Provincie Zeeland, Rijkswaterstaat Dienst Zeeland, Gemeente Schouwen-Duiveland, Deltares en Waterschap Scheldestromen kennis over de effecten van klimaatverandering op lokaal niveau. Die kennis wordt ingebracht in lokale projecten. Uiteindelijk zal de projectgroep CPA Schouwen- Duiveland aanbevelingen vastleggen in een Wegwijzer naar klimaatbestendigheid. Pilotproject Havenplateau Bruinisse Dit rapport is een weergave van een aantal mogellijke toekomstbeelden voor de dijk bij Bruinisse en voor de inrichting van het havenplateau. Dit is een pilotproject binnen Climate Proof Areas (CPA). De beelden en technische ingrepen zijn opgesteld door Deltares en Bosch en Slabbers en zijn tot stand gekomen in samenwerking met bewoners, ondernemers van Bruinisse en vertegenwoordigers van Rijkswaterstaat en de gemeente Bruinisse. In dit rapport ligt de nadruk op keuzes en keuzemomenten. Keuzen toen, keuzen nu Na de ramp van 1953 stond Nederland voor een belangrijke keuze wat te doen met de waterkeringen. Bruinisse en heel Zeeland hebben geijverd voor oplossingen die een zo groot mogelijke veiligheid zouden opleveren. De Brouwersdam en de Oosterscheldekering beschermen Schouwen-Duiveland nu tegen overstromingen vanaf de Noordzee. De dijken aan de buitenrand van het eiland zijn de tweede schil die het water buiten houdt. Het Deltaprogramma is een nieuwe aanleiding om na te denken over keuzes voor de toekomst. Het gebied rond de dijk in Bruinisse, met zijn twee havens grenzend aan de dorpskern, is divers en kent een veelheid aan karakteristieke functies. Het `proathuus is daar een mooi voorbeeld van. Ook is de mossel prominent op de dijk aanwezig. Deze eigenheid willen we beouden, door te kijken naar zowel verleden, heden als toekomst. Verleden en heden De maatregelen die in 1953 zijn genomen om het dorp en het eiland te beschermen hebben grote impact gehad op het leven in Bruinisse. Ze hebben Bruinisse mede gemaakt tot wat het nu is. Die keuzen zijn gemaakt met de informatie en middelen die toen beschikbaar waren. Er is nu wederom aanleiding om te kijken naar de toekomst van Bruinisse. Niet alleen vanuit de noodzaak om het dorp te beschermen tegen zeespiegelstijging, ook dient er te worden nagedacht over de identiteit van het dorp, de leefbaarheid, de aantrekkelijkheid van de omgeving en de economie. 5

6 Huidige situatie met links het havenplateau, in het midden de dijk met daarop het Proathuus, rechts de eerste woningen van Bruinisse 6 Buiten de kern is ruimte voor dijkversterking te vinden In de kern ontstaat een probleem; ruimtegebrek

7 AANLEIDING Een zeer belangrijk knelpunt is de lage ligging van het havenplateau waardoor het, inclusief de aanwezige bedrijfsgebouwen, regelmatig overstroomt. Dit is de directe aanleiding om het havenfront van Bruinisse als pilotproject voor CPA op te pakken. Daar bij komt de voorspelling van klimaatverandering met bijbehorende kansen op hogere waterstanden en golven. Dit levert een extra aanleiding om eens goed naar de dijk te kijken en te oefenen met maatregelen die daartegen te nemen zijn. Ook is in 2010 het Masterplan voor het centrum en de vissershaven van Bruinisse (Soeters & Van Eldonk Architecten) vastgesteld door de gemeente Schouwen-Duiveland. Hierin wordt een visie gepresenteerd op een deel van het havenfront van Bruinisse. De reparatiehaven is hierin niet betrokken. In het kader van dit project wordt het gehele havengebied ten noorden van Bruinisse als een samenhangend geheel benaderd. Knelpunten en mogelijkheden De lage ligging van het havenplateau heeft ook invloed op een andere functie dan de aanwezige bedrijvigheid; het havenplateau wordt tevens als parkeerplaats gebruikt. Door het gevaar van overstroming is het niet de meest optimale locatie hiervoor. Daarnaast zorgt de ligging van de bestaande dijk ervoor dat de visuele en ruimtelijke relatie tussen dorp en haven onvoldoende is. Dit is ook in het Masterplan als knelpunt aangeduid. Bovendien wordt de huidige entree van het dorp als weinig aantrekkelijk ervaren doordat het havenplateau er geen wezenlijk onderdeel van uitmaakt. Dijkversterking kan op termijn problemen opleveren doordat er niet veel ruimte is. Bij de voorspelde klimaatscenario s zullen delen van Bruinisse als gevolg van het nemen van reguliere maatregelen moeten verdwijnen. In het Masterplan worden diverse voorstellen gedaan om de aansluiting tussen dorp en haven te verbeteren. Deze zijn echter nog niet concreet uitgewerkt. Dat proberen we in dit rapport te doen, op basis van de aanleiding vanuit waterveiligheid bij een stijgende zeespiegel. Rol CPA: meer dan alleen veiligheid Aanpassen aan het klimaat betekent meer dan het land beschermen tegen water. Als we nu kennis combineren, is het mogelijk om niet alleen veiligheid te creëren, maar ook een aantrekkelijk havenfront voor Bruinisse. Vanuit CPA is vanuit de huidige knelpunten nagedacht wat klimaatverandering gaat betekenen voor het dorp Bruinisse en welke kansen en oplossingen hier aanwezig zijn. Zo kan een oplossing worden ontworpen die niet alleen beschermt maar ook kwaliteit toevoegt. Het integrale denkproces vond plaats tijdens drie workshops; één in Scharendijke (13 april 2010), en twee in Bruinisse (8 december 2010 en 25 januari 2011). De resultaten zijn vervolgens uitgewerkt door Deltares en Bosch Slabbers Landschapsarchitecten. 7

8 eindbeeld keuze 3 eindbeeld andere koers eindbeeld keuze 2 eindbeeld andere koers eindbeeld keuze 1 eindbeeld niets doen NU KEUZE 1 KEUZE 2 KEUZE 3 Schema strategie voor een Bruinisse dat beschermd is tegen een hogere zeespiegel en met een grote ruimtelijke kwaliteit. Nu een eerste stap zetten betekent niet dat andere wegen ontoegankelijk worden. Elk moment dat er nieuwe kennis beschikbaar komt, kunnen de keuzes heroverwogen worden. 8

9 STRATEGIE - DE KEUZEBOOM In Bruinisse zijn we gaan nadenken over het havenplateau omdat we klimaatverandering zien aankomen en we willen de dijk en het dorp meer met elkaar verbinden.omdat het aanpassen aan deze veranderende omstandigheden niet in eens gaat, willen we zorgen dat we goede keuzes maken. Daarvoor hebben we een strategie nodig. Er is voor gekozen om een aantal mogelijke toekomstbeelden te schetsen. Dit zijn een aantal schetsen die weergeven hoe Bruinisse er uit zou kunnen zien als we bepaalde keuzes maken en rekening houden met ontwikkelingen. Bij ieder van die stappen hoort een keuzemoment. We proberen ons voor te stellen hoe het op dat keuzemoment is om die keuze te maken: wat voor informatie hebben we? Welke technieken hebben we achter de hand? Wat zijn de ontwikkelingen in het dorp? Zowel de verwachtingen over de zeespiegelstijging als de maatschappelijke wensen kunnen veranderen. Dan kan er op zo n keuzemoment voor een andere koers worden gekozen. De in dit pilotproject geschetste eerste stap laat nog vele opties open voor verschillende koersen in de toekomst. Eén van deze koersen is uitgewerkt tot een aantrekkelijk en veilig Bruinisse in DE STRATEGIE TOEGEPAST OP ZEESPIEGELSTIJGING Een voorbeeld van onzekerheden die spelen in verband met de klimaatverandering is het aantal centimeters dat de zeespiegel zal stijgen. We kunnen onderbouwen dat deze centimeters bovenop het huidige zeespiegelniveau gaan komen, maar we weten niet precies over welke periode en hoeveel cm precies. We kunnen keuzes maken hoe we ons daar op aan gaan passen. Als we nu een keuze maken om ons aan te passen op een stijging van 15 cm, dan is het een fijne gedachte om te weten dat we ons nog kunnen aanpassen, mocht blijken dat - als we na tien jaar meten dat het waarschijnlijk toch 20 cm is -we ons daar nog op kunnen aanpassen. Keuzeboom Een visuele representatie van deze strategie is hiernaast te zien. Deze keuzeboom laat zien dat de eerste keuze die we maken bijna alle eindbeelden nog mogelijk maakt en daarmee eigenlijk niets uitsluit. Bij elke stap die we hebben uitgewerkt wordt de invloed ervan op de keuzes weergegeven. Zo wordt duidelijk welke invloed de keuze heeft op het maken van keuzes in de verdere toekomst. 9

10 10

11 HET PROCES Techniek en stedebouw en de mensen van Bru De aanpak is niet alleen een strategie voor het ontwerpproces, maar is er ook gezocht naar een manier om het dorp bij de planvorming te betrekken. Workshops - bewoners en ondernemers betrekken Bosch Slabbers en Deltares hebben in een workshop in Bruinisse ideeën uitgewisseld met dorpsbewoners, ondernemers en gemeentevertegenwoordigers over de toekomst van het havenplateau. Daarbij kwam een aantal opties naar voren om het plateau aan te pakken en de overstromingsveiligheid te waarborgen. Integraal ontwerp Er is in deze pilot geprobeerd een mix te maken van technische mogelijkheden en stedenbouwkundige potenties, zodat deze elkaar versterken en aanvullen in plaats van tegenwerken. Dit is gedaan door waterbouwkundige expertise en stedenbouwkundige / landschappelijke expertise samen aan een tekentafel te brengen.dit is in onderstaand schema verbeeld. De in het schema genoemde uitgangspunten vanuit waterveiligheid en vanuit het dorp, worden in de volgende hoofdstukken toegelicht. BRUINISSE WATERFRONT OPGAVE VANUIT WATER OPGAVE VANUIT DORP BESCHERMING TEGEN HOGERE WATERSTANDEN BESCHERMING TEGEN GOLVEN VERGROTEN IDENTITEIT DORP ONTWIKKELEN VAN HAVENFRONT VAN VERKEERSRUIMTE NAAR VERBLIJFSRUIMTE BETERE VERBINDING DORP EN WATER BETERE VERBINDING DORP EN RECREATIEDORP BETERE VERBINDING DORP EN WEG schetsvarianten uit de workshops 11

12 DORP Bruinisse 1960 Bruinisse 1970 Bruinisse 2010 DIJK gemiddelde kruinbreedte ca. 5 meter binnentalud gemiddelde helling 1:3 tot 1:2 maatgevend hoogwater buitentalud gemiddelde helling 1:3 maaiveld / polderniveau 12 Maatgevend Hoog Water (MHW): Dit is het maximaal verwachte waterniveau waar de waterkering aan blootgesteld zal worden. Kruinhoogte: Dit is de daadwerkelijke hoogte van de dijk. Als het waterniveau boven deze hoogte komt, dan loopt de dijk over. Dijktafelhoogte: Minimaal vereiste kruinhoogte. De daadwerkelijke kruinhoogte kan dus hoger zijn. Aanleghoogte: Dit is de hoogte waar de dijk op aangelegd wordt. Nadat de dijk ingeklonken is (dat gebeurt altijd bij dijken) is het nieuwe niveau de beoogde kruinhoogte.

13 ANALYSE BRUINISSE EN HAVENPLATEAU Historische ontwikkeling van Bruinisse Er zijn een paar markante tijdstippen in de geschiedenis van Bruinisse aan te wijzen die grote impact hebben gehad op de stedenbouwkundige opzet van het dorp. Deze hebben sterk te maken met de bescherming tegen het water. Bruinisse is een voorstraatdorp, een typische, in Zeeland veel voorkomende dorpsvorm, met een hoofdstraat dwars op de dijk. In 1468 is het dorp ontstaan en daarna gegroeid langs de voorstraat, de Oudestraat. De vissershaven lag aan de buitenzijde van de dijk. De voorstraat is gelegen tussen de haven en de ringgracht met de kerk. Visserij is altijd een van de belangrijkste middelen van bestaan geweest in Bruinisse. Dit komt dan ook tot uiting in de opbouw van het dorp; de bebouwing is op het water georiënteerd. Voor de (lage) dijk bevonden zich de haven en de oesterputten. Op de dijk bevonden zich het veerhuis en de meestoven, drooggebouwen voor de verwerking van de op het eiland geteelde meekrap tot rode kleurstof. Vanaf de negentiende eeuw breidde het dorp zich uit, eerst aan de oost- en westzijde en later aan de zuidzijde. In 1900 is aan de zuidoostzijde de Veerhaven Zijpe aangelegd. De kern van het dorp ligt nog steeds tussen de kerk en de dijk. Hier tussenin en in het verlengde van de voorstraat, liggen de belangrijkste voorzieningen van het dorp. Dijk Op 12 februari 1944 is Bruinisse onder water gezet en op 5 januari 1945 getroffen door een bombardement. In februari 1953 is Bruinisse getroffen door de watersnoodramp. Deze breuken verklaren verschillende knelpunten in de ruimtelijke ontwikkeling van het dorp. Allereerst de aanleg van een grote dijk tussen het havenplateau en de Oudestraat die het dorp van het water heeft afgesloten. Ook verdwenen de gebouwen van de dijk en kwam het veerhuis achter de dijk te staan. Hierdoor is de historische lijn tussen de kerk en het water doorbroken en het zicht op de haven verdwenen. In de luchtfoto van 1960 is de dijk nog niet verlegd, op de luchtfoto van 1970 is een kronkel in de dijk te zien waar de dijk verlegd is bij de dijkverzwaring. Dam In het kader van de Deltawerken werd in 1965 de Grevelingendam aangelegd. Waar de dam het eiland Schouwen-Duiveland en Bruinisse met het vaste land verbindt zorgt de weg (N59) tegelijkertijd voor een scheiding tussen de gebieden die ten westen en ten oosten van de dam liggen en heeft de doorgaande routes in de polder doorbroken. In de luchtfoto s is de impact van deze ingreep overduidelijk. De recreatie-en woonbebouwing ten westen van de N59, die vanaf de jaren 70 werd ontwikkeld, hoort bij Bruinisse maar ligt gevoelsmatig buiten het dorp. De recreatieparken zijn ingericht op het waterpeil en rustige karakter van de Grevelingen. De oude vissershaven en het havenplateau zelf ademen het meer ruwe karakter van de Oosterschelde. Hierdoor zijn er twee delen van Bruinisse ontstaan met ieder een eigen identiteit en sfeer. Waar de historische kern is opgehangen aan de Oudestraat, genereert de aanleg van de N59 een recreatief Bruinisse. 13

14 Grevelingendam strekdam Oosterschelde Vissershaven havenplateau Reparatiehaven Voorstraat (Oudestraat) Belangrijke plekken en namen in Bruinisse 14

15 HUIDIG BELEID IS UITGANGSPUNT Het Masterplan heeft tot doel om de relatie tussen Bruinisse en het water te verbeteren. Bruinisse heeft een sterke binding met het water. Er zijn twee jachthavens in de Grevelingen, waarvan één grote en het dorp heeft een omvangrijke vissersvloot die nog altijd actief is. De forse dijkverzwaringen van na de Watersnoodramp hebben tot gevolg gehad dat het dorp achter de dijk is komen te liggen en de visuele relatie met het water verdwenen is. Overal in Bruinisse hoor of ruik je het water of de bedrijvigheid die er mee te maken heeft maar het water zie je nergens. De waterkant is vooral van de vissers en de booteigenaren geworden. In het Masterplan wordt ingezet op een herstructurering van het Havenplateau. Er wordt een authentieke sfeer gecreëerd door de bouw van houten, loodsachtige gebouwen rond een nieuw waterplein in het verlengde van de Oudestraat. Aan het eind van de Oudestraat zie je straks een torentje en steken de daken van de houten loodsen boven de dijk uit. Op het Havenplateau zijn terrassen en kun je vis kopen en proeven, passanten kunnen er hun boot aanleggen of meevaren op een van de vissersboten die er liggen. De Vissershaven wordt een dynamische plek aan het water; een plek waar iedereen het water kan voelen, ruiken en proeven. Zicht vanuit de Oudestraat richting de haven. Niet alleen de dijk blokkeert het zicht, maar vooral de aanwezige, gedateerde bebouwing onttrekt de haven aan het zicht. 15

16 HUIDIGE SITUATIE DIJK (BIJ MAATGEVEND HOOGWATER) PROFIEL 1 HAVENPLATEAU TER HOOGTE VAN NOORDDIJK 2 PROFIEL 2 HAVENPLATEAU TER HOOGTE VAN REPARATIEHAVEN 3 PROFIEL 3 DIJKPROFIEL TER HOOGTE VAN DIJKSTRAAT 16

17

18 rommelig beeld vanaf dam zicht op Oosterschelde bootjes kijken rondje lopen zicht op Oosterschelde haven naast dorp geen verblijfskwaliteit plateau te laag gedateerde loodsen onduidelijke entree zicht op Oosterschelde voetgangerszone onduidelijk relatie dorp en haven ontbreekt gevaarlijk punt zicht op Oosterschelde gevaarlijk punt kerk aan de dijk contact met haven en dijk Voorstraat Kwaliteiten en knelpunten in huidige situatie Bruinisse, door bewoners en ondernemers benoemd in de workshop. Kort samengevat: het zicht op de Oosterschelde is een grote kwaliteit. Op en rond het havenplateau zijn vele gedateerde (bedrijfs)gebouwen aanwezig, die door het belemmeren van dit zicht als extra storend worden ervaren. 18

19

20 Faalmechanismen van een dijk Overloop. Wanneer het waterpeil hoger wordt dan de kruinhoogte van de dijk, loopt de dijk over. Overslag: als er een storm is, dan zal die storm golven opwekken. Deze golven kunnen tegen of over de dijk slaan. Wanneer de golven er overheen slaan, dan wordt het binnentalud (rechter kant van de dijk) blootgesteld aan water. Daar kan de bekleding aan die kant van de dijk maar in beperkte mate tegen. Stabiliteit van de dijk: door een hoge waterstand aan de linkerkant en indringing van het water in de dijk kan de dijk instabiel worden en in een cirkelvorm afschuiven. Dit kan dus voorkomen als het water hoog staat. Sluitingsregime Oosterschelde De Oosterscheldekering is de eerste lijn van verdediging tegen hoge waterstanden op de Noordzee. Deze wordt gesloten bij een waterstand van NAP +3,50m. De kering is ontworpen om waterstanden boven deze 3,50m te keren. Het sluiten van kering zelf heeft een risico van falen; dat wil zeggen: er is een zeer kleine statistische kans dat de kering niet sluit. Dit is nog nooit voorgekomen. Uiteraard wordt er veel onderhoud gepleegd om deze faalkans nagenoeg uit te sluiten. Elke keer als de kering moet sluiten is dus het risco aanwezig dat de kering niet zal sluiten. Als de zeespiegel stijgt zal de kering vaker dicht moeten. De kans van voorkomen van dit niet sluiten van de kering neemt hierbij dus toe. Piping. Dit betekent dat er door de hoge waterstand (aan de linker zijde) een grote druk komt te staan in de diepere zandlaag die onder de dijk ligt. Als deze druk te groot wordt, dan bestaat de kans dat er water onder de dijk door gaat lopen. Dit kan de stabiliteit van de dijk ondermijnen. 20

21 ANALYSE WATERKERINGEN Klimaatscenario s Als gevolg van klimaatverandering verwachten wetenschappers dat de zeespiegel over een periode van 100 jaar aanzienlijk zal stijgen. Als deze scenario s werkelijkheid worden, heeft dat direct effect op de dijk bij Bruinisse en de Oosterscheldekering. Voor Schouwen-Duiveland betekent dat dat de Maatgevende Hoogwaterstanden (MHW) hoger zullen worden. Deze MHW is in principe van toepassing op de Noordzee. Omdat de Oosterschelde beschermd wordt door de Oosterscheldekering, hoeven we nu nog geen rekening te houden met de MHW standen van de Oosterschelde. In plaats daarvan houden we voorlopig rekening met een maatgevende hoogwaterstand van NAP +3,70m. De scenario s zijn als volgt opgesteld. Er is een middenscenario en een maximum scenario. Het middenscenario houdt rekening met een zeespiegelstijging van 30 cm over 50 jaar en een zeespiegelstijging van 45 cm over 100 jaar. Het maximumscenario houdt in dat er over 50 jaar zo n 60 cm zeespiegelstijging zal zijn en over 100 jaar 85 cm. De tweede Deltacommissie heeft daar nog een schepje bovenop gedaan en wil de optie voor een maximum scenario voor over 100 jaar open houden op 1 meter 30. Per scenario zijn op pagina 22 de gevolgen voor de dijk bij het havenplateau zijn in beeld gebracht. Het maximumscenario van de Deltacommissie is in deze analyse niet beschouwd. 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0, KNMI 2006 Deltacommissie Gevolgen voor de dijk De dijk beschermt niet alleen Bruinisse, maar zorgt er ook voor dat geheel Schouwen-Duiveland beschermd blijft. De waterkering moet er voor zorgen dat Schouwen-Duiveland beschermd is tegen een storm met een kans van eens in de 4000 jaar. Dat kan de dijk nu uitstekend. De dijk ligt er uiteraard om bescherming te bieden tegen het water. Maar die bescherming is tegen meer dan alleen maar hoog water. Hoe zit dat? Er zijn vier belangrijke gebeurtenissen waar de dijk tegen bestand moet zijn. We noemen dat de faalmechanismen van de dijk. We schetsen ze hiernaast in een notendop. De dijk dient beschermt te worden tegen de volgende faalmechanismen: overloop, overslag, afschuiven en piping. 21

22 Gevolgen van de klimaatverandering voor de huidige dijk; de pijn in de dijk KH 5,80m +NAP DTH 5,10m +NAP MHW 3,70m + NAP MV 1,00m +NAP 2010 Huidige situatie. De dijk voldoet. DTH 5,75m +NAP KH 5,60m +NAP MHW 4,15m +NAP MV 1,00m +NAP KH 5,60m +NAP DTH 5,45m +NAP MHW 4,00m + NAP MV 1,00m +NAP 2050 midden scenario De dijk is 20 cm gedaald. De zeespiegel is 30 cm gestegen. De golfoploop neemt toe van 140 cm naar 145 cm. De dijk is net hoog genoeg om de golven te kunnen weerstaan maximale scenario De dijk is 20 cm gedaald. De zeespiegel is 45 cm gestegen. De golfoploop neemt toe van 140 naar 160 cm. De dijk is nu te laag om overslag te voorkomen. DTH 5,70m +NAP KH 5,40m +NAP MHW 4,30m +NAP MV 1,00m +NAP 2100 midden scenario De dijk is 40 cm gedaald. De zeespiegel is 60 cm gestegen. De golfoploop wordt 145 cm. De dijk is te laag en te veel onderhevig aan overslag, maar ook de stabiliteit van de dijk is onder deze omstandigheden een probleem. 22 MHW = Maatgevend hoogwater. DTH = Dijktafelhoogte. KH = Kruinhoogte. MV = Maaiveld DTH 6,15m +NAP KH 5,40m +NAP MHW 4,55m +NAP MV 1,00m +NAP 2100 maximale scenario De dijk is 40 cm gedaald. De zeespiegel is 85 cm gestegen, de golfoploop wordt 160 cm. De dijk is onder deze omstandigheden veel te laag. Zowel overslag als stabiliteit zijn een probleem.

23 Gevolgen klimaatverandering voor de Oosterscheldekering aantal sluitingen van de Oosterscheldekering per jaar De pijn in dijk en Oosterscheldekering Voor deze studie hebben we een voorspelling nodig over de veranderende omstandigheden in het watersysteem. Dat is betrekkelijk eenvoudig, want we beschouwen dan alleen de stijging van het water en de daling van de dijk in de tijd. Alhoewel we getallen kunnen verbinden aan deze voorspellingen, moeten we er altijd bij zeggen dat er een onzekerheid zit in de voorspellingen. We gaan voor onze studie uit van een aantal aannemelijke voorspellingen. Voordat we kijken wat voor maatregelen we kunnen nemen, stellen we eerst vast hoe de huidige dijk de scenario s overleeft. We noemen dit even de pijn in de dijk. We hebben tevens rekening te houden met de Oosterscheldekering. Met een stijgende zeespiegel zal ook deze vaker dicht moeten extreem scenario 2100 middenscenario In het maximale scenario voor 2100, zal de kering 45 maal per jaar moeten sluiten. De Oosterscheldekering kan op deze wijze niet functioneren. Als er dan voor zou worden gekozen om de Oosterschelde in open verbinding met de zee te laten, verdwijnt haar dempende werking op de waterstand bij Bruinisse. Dan wordt het maatgevend hoogwater in het maximale scenario circa 6,00 meter + NAP. Dan is huidige de dijk echt te laag extreem scenario 23

24 Betreft over de mate waarin de waterkering bescherming biedt tegen overstromingen. Een normaal ontwerp voldoet aan de geldende basiseisen. Een robuust ontwerp gaat qua veiligheidniveau boven de basiseisen uit. Betreft de mate waarin de waterkering beheer en beheersbaar is. Dit behelst de inspectie van de waterkering en het onderhoud. Als dit zonder extra maatregelen is te doen is dat standaard. Als daar aanpassingen en extra inspanningen voor nodig zijn vraagt dat om maatwerk. Betreft de vorm en het constructieve ontwerp van de waterkering. Soms moet een waterkering door veranderende omstandigheden, worden aangepast. Als dat zonder al te veel moeite kan, is de waterkering aanpasbaar. Als de vorm en constructie van de waterkering gebonden is aan bepaalde afmetingen wordt de waterkering als gefixeerd beschouwd. Dijken hebben qua verschijningsvorm vaak een groot ruimtebeslag. Daarentegen hebben harde bouwconstructies vaak beperkte dimensies, waarbij de score richting compact gaat. Behalve de directe fysieke impact op de omgeving heeft het ruimtebeslag van de waterkering ook invloed op de ontwikkelbare ruimte aan weerszijden ervan. Als deze ruimte groot gaat de score richting uitgebreid. Vanuit de omgeving bezien is de kering ook op te vatten als een obstakel of barrière tussen twee gebieden. Als de waterkering een harde scheiding tussen twee gebieden vormt, gaat de score richting grenslijn. Als de waterkering geen enkele hindernis vormt en bijna onmerkbaar worden gepasseerd gaat de score richting geïntegreerd. Als de kering alleen fungeert als waterkering gaat de score richting monofunctioneel. Als er op de waterkering ook andere functies zijn of mogelijk worden gemaakt gaat de score richting multifunctioneel. Denk daarbij aan parken, wegen, sportvoorzieningen en soms zelfs bebouwing. 24

25 HET PLAN COMBINEREN VAN WATERVEILIGHEID EN GROTERE RUIMTELIJKE KWALITEIT De veranderingen in het klimaat zullen pas over langere termijn merkbaar zijn. De precieze veranderingen zijn moeilijk in te schatten. Dit is een onzekere basis voor het doen van ingrepen die zowel ruimtelijk als financieel een grote impact zullen hebben. Daarom dient in ieder geval de mogelijkheid open gehouden te worden voor versterking van de waterkering in de toekomst. Dat geldt ook voor het havenplateau van Bruinisse. heeft zes schuiven die samen kunnen weergeven hoe de dijk gezien wordt. Daarmee is duidelijk wat het (gezamenlijke) uitgangspunt is voor een gesprek. Er is geen goed of fout, er is alleen een eigen interpretatie. Voor een compacte uitleg/ handleiding van de Dyqualizer, zie afbeelding hiernaast. De schuiven zijn hierin ieder kort toegelicht, met tussen haakjes de twee uitersten per schuif. Door het voornemen om het havenplateau een nieuwe inrichting te geven, moet dus nu al worden nagedacht over mogelijke toekomstige ingrepen om de waterveiligheid te waarborgen. Het streven naar ruimtelijke kwaliteit hangt direct samen met deze opgave. Hiervoor hebben Deltares en De Urbanisten een tool ontwikkeld die de koppeling tussen deze twee opgaven bespreekbaar maakt; de Dyqualizer. De getunede dijk De Dyqualizer, of ook wel Diekwelizer, is bedoeld om een gezamenlijke visie op de dijk te krijgen. Dit doen we om, voordat we het over de dijk of verbeteringen daaraan gaan hebben, een realistisch beeld van de dijk krijgen. Zoals je een muziekweergave kunt finetunen met een equalizer, kun je de dijk tunen met de Dyqualizer. De Dyqualizer Diekwelizer Bruinisse Nevenstaande afbeelding geeft weer hoe de Diekwelizer in de workshop door de deelnemers getuned is. Waarbij aangetekend werd dat lang niet iedereen de dijk als een strakke barrière ziet. De dijk is een waardevol onderdeel van het dorp waar mensen op wandelen om van het uitzicht (horizon en zicht op het dorp) te genieten. 25

26 OPGAVE VANUIT WATER OPGAVE VANUIT DORP Bruinisse: de waterkering als deel van het dorp 26

27 Het gebruik van de Diekwelizer heeft letterlijk de volgende schuifstanden opgeleverd. Wat in weergave van de Diekwelizer te zien is, is de gemiddelde stand van de schuiven die door de aanwezigen van de workshop overeengekomen is. Daarmee is dat dé Diekwelizerstand van de dijk in Bruinisse. Deze oefening heeft gezorgd voor een meer complete kijk op de dijk. Duidelijk is dat de dijk niet alleen als een veiligheidsobject, maar ook als een ruimtelijk object wordt beschouwd, dat een plaats inneemt in de omgeving. Technisch ontwerp - Dit gaat over de veiligheid tegen overstromen. De dijk bij Bruinisse is technisch volledig op orde. Ondanks dat niet iedereen op de hoogte is van de technische specifi caties van de dijk, wordt de dijk toch als meer dan normaal bepaald. De verschillende aanwezige experts onderkennen deze constatering. Beheersbaarheid - Voor de inspectie en het onderhoud van de dijk lijken weinig obstakels aanwezig. De dijk wordt ingeschat als goed toegankelijk en goed visueel inspecteerbaar. Men verwacht niet dat de beheersbaarheid veel aanpaste maatregelen nodig heeft. Daarom wordt de gemiddelde score meer richting standaard gezet. Uitbreidbaarheid - Het is duidelijk dat bijna alle aanwezigen de uitbreidbaarheid van de dijk als laag inschatten. De dijk is min of meer gefi xeerd. Volgens sommigen is er niet veel meer te veranderen aan bijvoorbeeld de ligging of de grootte zonder daarmee ingrijpende maatregelen te nemen. Ruimtebeslag - De meningen over het ruimtebeslag lopen uiteen. De een vindt dat de dijk een redelijk beperkte omvang heeft. De ander dat de omvang van de dijk, zo naast de bebouwing, best omvangrijk is. Toch komt men overeen dat de dijk toch meer compact is dan uitgebreid. Barrièrewerking - De barrière die de dijk oplegt wordt door bijna alle aanwezigen omschreven als een scherpe scheiding tussen haven en dorp. Wat bij velen naar voren kwam is dat deze grenslijn geen enkel bezwaar is. De dijk wordt vaak als spannend element gezien. Functies - De verschillende functies die zich op dijk bevinden, de weg, de aansluiting naar het havenplateau, het praethuys, het gebruik als wandelroute, het mosselmonument, leiden tot gemeenschappelijke oordeel dat de dijk zeer multifunctioneel is. Tevens werd aan de deelnemers gevraagd om na te denken over de Diekwelizer standen als ze hun eigen gewenste standen voor de toekomst zouden invullen. Tijdens het gezamenlijk invullen van de Diekwelizer standen kwam langzaam naar voren dat veel van de schuiven erg veel invloed op elkaar hebben. De conclusie over het invullen van een toekomstige dijk is dat er een goede samenwerking dient te zijn met alle betrokken partijen. 27

28 Basisoplossingen dijkversterking Hier zien we de gangbare opties. Buiten een standaard verhoging van het dijkprofi el beschikken we over een aantal dijktypologieën die in Nederland vaak worden toegepast. In Bruinisse zijn de standaard dijk en een keermuur al toegepast. Dit zijn opties voor typologieën, dus dijktypen van waaruit we kunnen variëren in het ontwerp. (beeld: De Urbanisten, Deltares) 28

29 Opties dijkversterking Als een dijk versterkt moet worden, is er in principe een aantal basis oplossingen die men kan overwegen. Vaak wordt, uit macht der gewoonte, eerst een standaard verhoging van de dijk beschouwd. Dat betekent dat de dijk omhoog gaat en breder wordt. Dat kan in veel gevallen een goede keuze zijn. Maar we hebben op pagina 6 al gezien, dat deze maatregel best ingrijpend is. Een deel van het dorp moet worden opgeofferd aan de dijk. Er zijn meerdere alternatieven voorhanden, deze zijn op de pagina hiernaast weergegeven. Hier kunnen we in zoeken naar een oplossing die niet alleen de veiligheid garandeert, maar ook opties biedt om de ruimtelijke kwaliteit te verbeteren. De standaardoplossing en één van deze alternatieven - de keerwand - zijn hieronder toegepast op Bruinisse. Het principe van de keerwand is eenvoudig en levert een hoop op: zelfde veiligheid, meer ruimte, meer flexibiliteit. De standaard oplossing: verhoging bestaande dijk Dit is de meest gebruikelijke en eenvoudige optie maar levert wel grote ruimtelijke problemen op. Bij een verhoging van 1,5 meter wordt het dijklichaam zo hoog en breed dat de bestaande weg (de Noorddijk) 3 meter smaller wordt en het dijklichaam ook meer licht wegneemt voor de woningen. Daarnaast is ophoging van het havenplateau of een verhoging van de kademuur noodzakelijk om de bestaande bedrijfsgebouwen droog te houden. Uitkomst technische en ruimtelijke studies: keerwand in de bestaande dijk Dit is een optie die zowel ruimtelijk als waterkerend een oplossing biedt voor de huidige problemen. Door de twee keerwanden blijft het havenplateau droog bij hoogwater, komt er meer ruimte op het havenplateau en een zone voor voetgangers op de dijk. Tevens fungeren de keerwanden als golfbreker. De dijk blijft op de oude hoogte. 29

30 1.00 meter meter ophoging 1.00 meter meter ophoging Twee opties voor de aanpak van dijkversterking bij het havenplateau uitgewerkt traditionele dijkversterking twee opeenvolgende keerwanden 30 locatie doorsnedes

31 HET VERHAAL VAN DE DIJK EN HET DORP We presenteren in dit rapport een aantal mogelijkheden voor de dijk op dit cruciale punt in Bruinisse. Het is niet zo dat het dan ook precies zo gaat worden. Hoe de dijk er in de toekomst uit zou kunnen zien, kunnen we op dit moment slechts laten zien door het inzichtelijk maken van de keuzes die mogelijk zijn. Op belangrijke momenten in de ontwikkeling van klimaatverandering wordt steeds een keuze gemaakt. Daarbij is steeds de insteek dat de gemaakte keuze een eventuele toekomstige koerswijziging niet uitsluit. Op de volgende pagina s staat in drie stappen een mogelijke koers voor het havenplateau van Bruinisse verbeeld; het verhaal van de dijk en het dorp. De in dit pilotproject geschetste eerste stap laat nog vele opties open voor verschillende koersen in de toekomst. Eén van deze koersen is uitgewerkt tot een aantrekkelijk en veilig Bruinisse in Van de op pagina 28/29 uitgewerkte modellen uit de workshops, is het model ringdijk voor deze pilot verder uitgewerkt. Hierbij is in het bijzonder gezocht naar een te nemen eerste stap die een oplossing biedt voor op dit moment aanwezige problemen, en niet per se vervolstappen nodig heeft. Als blijkt dat de hier geschetste vervolgstappen in de toekomst niet gezet worden, is in stap 1 al voor een oplossing gekozen die zowel ruimtelijke kwaliteit als waterveiligheid oplevert. 31

32 Het verhaal van de dijk en het dorp in het klein nu De dijk zoals hij er nu bij ligt is veilig, maar het havenplateau heeft een beperkte binding met het dorp. stap 1 De keerwand aan de dijk (oranje blokje links) maakt uitzicht op het plateau mogelijk. Het dorp heeft meer verbinding met het water. De kleine keerwand (oranje blokje rechts)zorgt voor minder vaak natte voeten op het havenplateau. De stippellijn duidt de vorige doorsnede aan. stap 2 Het gehele plateau is hoger en beter beschermd tegen hoogwater. De keerwand wordt uitgebreid en de verbinding met het dorp wordt nog groter. De trap vormt een aantrekkelijke nieuwe verblijfsplek en verbinding tussen dorp en havenplateau. stap 3 Als klimaatverandering zorgt voor zeer hoge waterstanden en breidt het dorp zich richting de Oosterschelde uit door middel van een dijkverlegging. De vrijgekomen ruimte staat in dienst van de veiligheid èn het dorp. Functies die passen bij de eigenheid van Bruinisse kunnen een plek vinden in en rond de vernieuwde haven. 32

33 locatie doorsnedes 33

34 het havenplateau en een deel van de dijk krijgt keerwanden zodat meer verblijfsruimte en een heldere nieuwe entree ontstaat de Oudestraat wordt beter verbonden met het plateau door de wegenstructuur op/langs de dijk aan te passen, voetgangers krijgen meer plek 34

35 STAP 1 NU eindbeeld keuze 1 eindbeeld niets doen dat geval een update krijgen in de vorm van een dijkversterking. Dat vraagt om een van de dijkvarianten op pagina 30. In deze keuze gaan we er vanuit dat we het dorp alvast meer met de dijk en het havenplateau willen verbinden. Daarom maken we gebruik van de techniek van de keerwand. Deze spaart ruimte en zorgt voor minder golf oploop. Daardoor hoeft de dijk niet omhoog en wordt dus ook niet breder. Dit geeft ook een mogelijkheid om, wanneer er door het aflopen van erfpacht ruimte vrijkomt in 2024, een uitbreiding van de dijk richting het plateau te maken. Tevens is de dijk meer dan hoog genoeg om overloop te voorkomen. KEUZE 1 De keerwand aan de dijk maakt een uitzicht op het plateau mogelijk. Het dorp heeft meer verbinding met het water. De kleine keerwand zorgt voor minder vaak natte voeten op het havenplateau. In stap 1 houden we rekening met de voorspelde zeespiegelstijging en de daarbij behorende veranderende omstandigheden op de Oosterschelde. De overstromingsveiligheid moet in Het dorp krijgt hierdoor een representatieve entree. Men bereikt Bruinisse via het havenplateau, waar tevens veilige parkeermogelijkheid ontstaat. Bovenlangs de dijk ontstaat een doorgaande oost-west looproute met een verbrede voetgangerszone ter hoogte van de Oudestraat. Hierdoor ontstaat een logische visuele en functionele verbinding tussen de Oudestraat en het havenplateau. Het havenplateau wordt tegen natte voeten beschermd door een kleine keermuur. Dit laat nog de mogelijkheid open om op een later moment het gehele plateau op te hogen. 35

36 36 Keerwanden sluiten qua beeld aan op reeds aanwezige keerwand, zorgen voor veiligheid en scheppen ruimte. In bruin de huidige doorsnede van de dijk.

37 De keermuur De keermuur kan uitgevoerd worden in meerdere materialen. Een optie is de keermuur op dezelfde manier vorm te geven als de reeds bestaande stalen damwand. Dan wordt van de beeldtaal van het havenplateau een geheel gemaakt. Er zou ook gekozen kunnen worden voor een versie in een andere kleur of van een ander materiaal, zoals beton. Deze opties zullen waarschijnlijk duurder uitvallen dan de stalen versie. 37

38 Na 2024 vertrekken enkele bedrijven: een brede luie trap verbindt havenplateau en Voorstraat en richt vizier op het water De Oudestraat wordt beter verbonden met het plateau door de brede trap 38

39 STAP 2 NU 2025 KEUZE 1 KEUZE 2 eindbeeld keuze 2 eindbeeld andere koers eindbeeld keuze Het gehele plateau is hoger en veiliger tegen hoogwater. De keerwand wordt uitgebreid en de verbinding met het dorp wordt sterker. Dit is tevens een maatregel die extra veiligheid en comfort voor de bedrijven oplevert. In dit geval houden we rekening met het doorzetten van de klimaatverandering. Hierdoor is het nogmaals nodig om een ingreep te doen in de vorm van de dijk. Door het vrijkomen van een deel van het havenplateau is het mogelijk de dijk richting het plateau te bouwen (en wederom niet richting de Oudestraat). In dit geval is de voorzijde van de dijk tegelijkertijd een grote trap die toegang geeft tot het plateau. De verbinding dorp-dijk-oosterschelde wordt nu nog duidelijker. De trapvorm die de dijk nu heeft, heeft een sterke golfverlagende werking en kan dus lang mee. De doorlopende lijn van het dorp eindigt zo op uitnodigende wijze uit bij de haven. Er ontstaat een collectieve verblijfsplek aan het water en tevens is de waterveiligheid op niveau. De ophoging van het plateau zorgt niet alleen voor minder natte voeten, maar ook voor het verder tegengaan van golf oploop. Wanneer het maaiveld mee wordt opgehoogd kan het het gebied aan het water meer identiteit krijgen door het aanbrengen van grafische patronen op de nieuwe verharding. Indien de optie van ophogen van het havenplateau niet wordt uitgevoerd, kan een deel van de nu aanwezige bedrijven gewoon voortbestaan op de huidige locatie en in de huidige vorm. Eventueel kunnen zij maatregelen nemen in hun eerste verdieping waardoor de overlast bij overstroming minder wordt. Ook kan bij nieuw vestiging van bedrijven vast worden voorgesorteerd op een eventuele toekomstige ophoging van het plateau. Door het uitplaatsen of verdwijnen van bedrijven kan de eerste keuze gemaakt worden om in de richting van een meer uitgebreide ontwikkeling van het havenplateau te gaan. Uiteraard blijven de opties daarbij open en kan men in de loop der jaren een beredeneerde keuze maken aan de hand van de dan gemeten klimaatverandering. Daarnaast kunnen ook veranderende wensen en eisen vanuit de ontwikkeling van het dorp hierbij een bepalende rol spelen. 39

40 40

41 De trap zorgt voor verbinding en verblijfskwaliteit op beide niveaus. In bruin de huidige doorsnede van de dijk. 41

42 Impressie havenplateau

43 43

44 44 De zeespiegelstijging wordt aangegrepen om het dorp uit te breiden; de nieuwe waterkering wordt tegelijk het nieuwe waterfront.

45 STAP 3 eindbeeld keuze 3 eindbeeld andere koers niet kunnen voorspellen. Zaken als: Wat voor bedrijvigheid is er in Bruinisse? Hoe zit het dan met het toerisme? Daar kunnen we nu nog weinig over zeggen. Wèl kunnen we zeggen wat voor mogelijkheden er ontstaan als we de uitdaging van klimaatscenario s en hogere waterstanden vertalen in ruimtelijke voorstellingen van de dijk. NU KEUZE 1 KEUZE 2 KEUZE eindbeeld keuze 2 Wanneer de meer extreme klimaatscenario s doorzetten kan men de keuze maken om het dijktraject ter plaatse van het havenplateau te verleggen. In dit model wordt de strekdam ten noorden van de sluis opgewaardeerd tot een nieuw havenplateau. Deze wordt verbonden met het oude havenplateau door een waterkering op dijkhoogte zodat deze aansluit op de dijk en het dorp. Hiermee wordt een nieuwe toekomstbestendige waterkering gemaakt die het dorp een nieuwe voorkant aan de Oosterschelde geeft. Door de overdimensionering van de waterkering kunnen woningen en/of bedrijven er een plek vinden. De uiteindelijke invulling die deze keuze kan krijgen (wonen, werken, recreëren, natuur, etc.), is natuurlijk afhankelijk van zaken die we nu nog Deze oplossing lijkt het meeste op de klimaatdijk uit de opties voor dijkversterking (pagina 30). Deze optie laat nog steeds de huizen en kerk aan de Noorddijk in stand. In geval van hoog water in de Oosterschelde is de havenkom afsluitbaar. Hierdoor kan het terrein rondom de oude vissershaven op het huidige niveau blijven en is op deze locatie geen dijkverhoging nodig. Er ontstaat een route vanaf de Oudestraat naar het water. De strekdam ten noorden van de sluis biedt ruimte aan allerlei functies die, door de afstand tot de bebouwde kom, geen hinder op zullen leveren voor het dorp. De voor het dorp zo karakteristieke bedrijvigheid als mosselen, oesterteelt en scheepswerven kunnen hier een plek vinden. Deze ruimtelijke benutting heeft dan een groot deel van de ambitie van Bruinisse waargemaakt dat de visuele relatie met het water wordt versterkt en dat het dorp werkt. Het beeld van het dorp vanaf de Grevelingendam wordt weer dat van een dorp met levendige water gekoppelde bedrijvigheid. De tijd zal leren of ook daadwerkelijk deze functies een plek zullen vinden op en rond het klimaatbestendige havenplateau van Bruinisse. 45

46 profi el 1 Bruinisse verhoogd plateau afsluitbare doorgang afsluitbare havenkom rondje voorstraat functies weg functies rondje voorstraat profi el 2 steiger weg functies mogelijkheden teelten profi el 3 46

47 watergerelateerde functies De Oudestraat wordt buitendijks doorgezet. Het dorp wordt op natuurlijke en gepaste wijze verbonden met het water 47

48 Verkenning mogelijke functies op het nieuwe havenplateau huidige mosselpercelen zichtpunt rondje voorstraat + aanleg bruine vloot teeltmogelijkheden teeltmogelijkheden toegangsweg bedrijven bedrijven bedrijven werken afsluitbare havenkom (geen sluis) wonen werken grotere havenkom wonen werken 48

49 hindercirkels bedrijven op bestaande locaties ruimte voor bedrijvigheid passend bij karakter dorp hindercirkel 100 m: mogelijkheden voor - vis conserveren/ mossel oester en schelpteelt - werf voor kunststof schepen - mix wonen en/of werken op plateau hindercirkel 200 m: mogelijkheden voor - werf voor metalen boten < 25 m - geen woningen meer mogelijk - wel publieke functies mogelijk 49

50 Impressie havenplateau 2075

51

52