BRIEFRAPPORT. drs. S.L. Hagens. drs. M.H. Broekman Centrum Inspectieonderzoek Milieucalamiteiten en Drinkwater, IMD

Transcriptie

1 BRIEFRAPPORT LUCHTEMISSIE VAN SCHADELIJKE STOFFEN BIJ ZEESCHEPEN Opdrachtgever(s) VROM-Inspectie Regio Zuid-West drs. S.L. Hagens CC Auteur(s) drs. M.H. Broekman Centrum Inspectieonderzoek Milieucalamiteiten en Drinkwater, IMD Versie rapport 3 Status rapport definitief Datum 5 juni 2007 Rapportnummer /2007 Dit rapport bestaat uit 60 pagina s (inclusief deze pagina) IMD vraagnummer 2521 Projectnummer M/609121/06/SB - S-gehalte brandstoffen zeeschepen Paraaf afdelingshoofd d.d.

2 INHOUDSOPGAVE 1. INLEIDING 4 2. PROJECTAANPAK 4 3. RESULTATEN Monsterneming Beoordeling van de spreiding van de rookgas metingen Chemische analyse van de brandstoffen Chemische analyse van de geemitteerde stoffen in de rookgassen Schepen aan de wal CONCLUSIES 21 Bijlagen 25

3 Begrippen en afkortingen VROM: RIVM: HPLC-UV/FLU GC-MS XRF ICP BAGA ASTM PAK PCB Dioxinen Dioxineachtige PCB Indicator PCB EOX: KLPD: Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu High Pressure Liquid Chromatography UltraViolet and FLUorescense detection Gaschromatography coupled on Mass Spectrometry detection X-Ray Fluorescense spectrometry Inductive Coupled Plasma Besluit Aanwijzing Gevaarlijke Afvalstoffen American Society for Testing Materials Polycyclische Aromatische Koolwaterstoffen Poly Chloor Bifenylen Betreft 17 congoneren van PolyChloorDibenzoDioxinen (PCDD) en PolyChloorDibenzoFuranen (PCDF) PCB waarvan de ruimtelijke structuur vlak is en om die reden dioxineachtige eigenschappen hebben. betreft zeven PCB die een goede representante zijn van in totaal 209 congoneren, dit zijn PCB 28, PCB 52, PCB 101, PCB 118, PCB 138, PCB 153, PCB 180 Extraheerbaar organische gebonden halogenen (chloor, fluor, jood, broom) Korps Landelijke Politie Diensten

4 1. INLEIDING In 2005 is door de VROM-Inspectie geprioriteerd op het verrichten van onderzoek naar de atmosferische emissie van zeeschepen in Nederland. In de zeescheepvaart gebruikt men als brandstof voornamelijk gasolie of zware stookolie. De Engelse naamgeving is Marine Diesel Oil (MDO) of Marine Gas Oil (MGO) en Heavy Fuel Oil (HFO). Bij de VROM-Inspectie is bekend, dat brandstoffen van zeeschepen regelmatig worden bijgemengd met niet definieerbare afvalstromen. Het is onduidelijk wat dit betekent voor de te verwachten uitstoot van schadelijke stoffen in termen van aard en omvang. De VROM-Inspectie wil op basis van een vervolgonderzoek weten wat de aard van de luchtemissie van zeeschepen is tijdens de vaart over de belangrijkste binnengaatse scheepvaartroutes. Verder wil de VROM-Inspectie de relatie onderzoeken van de geëmitteerde stoffen en de chemische samenstelling van de brandstoffen. Hiervoor heeft de VROM-Inspectie ondersteuning gezocht bij het centrum voor Inspectieonderzoek, Milieucalamiteiten en Drinkwater (IMD) van het RIVM voor het nemen van monsters van brandstoffen en de geëmitteerde luchtstof en de chemische analyse van de samenstelling hiervan. In 2005 heeft het RIVM in opdracht van de VROM inspectie voor het eerst metingen verricht van de emissie van schadelijke stoffen van zeeschepen. In dit onderzoek is op totaal 10 schepen onderzoek gedaan naar luchtemissie van stofdeeltjes en hieraan gebonden schadelijke stoffen zoals PAK, dioxinen, chloorhoudende koolwaterstoffen, PCB, metalen, zwavel, broom, fosfor en chloor. Gasvormige componenten zijn vanwege de ongeschiktheid van de beschikbare meetmethoden niet gemeten. Doel Het RIVM beoogt in opdracht van de VROM-Inspectie vast te stellen, wat de aard is van de luchtemissie van schadelijke stofgebonden contaminanten van varende zeeschepen op twee binnengaatse vaarroutes. Verder onderzoekt het RIVM de chemische samenstelling van de scheepsbrandstoffen en de relatie met de gemeten atmosferische emissie. De metingen in 2006 zijn een vervolg van de pilot metingen in 2005 en betreffen een omvangrijker onderzoek. 2. PROJECTAANPAK Het project is in januari 2006 gestart met een overleg met de opdrachtgever over de achtergrond, de probleemstelling, de vraagstelling en de doelstelling. In de navolgende maanden is in de voorbereidingsfase een inhoudelijke en beheersmatige afbakening gemaakt. De inhoudelijke afbakening is gedefinieerd op grond van de ervaringen en de uitkomsten van de RIVM metingen in Op 25 april 2006 zijn de definitieve afspraken voor de uitvoering van het veld - en laboratoriumonderzoek vastgelegd in een RIVM offerte 1 en voor akkoordondertekening naar de VROM inspectie toegestuurd. Rookgassen 1 RIVM offerte met kenmerk IMD mhb, dd 25 april 2006

5 Door monsternemers van het RIVM en medewerkers van de KLPD en de VROM-Inspectie zijn op veertien dagen 2 monsters genomen van de geëmitteerde luchtstof uit de rookgasschoorsteen van varende zeeschepen. Voor dit doel heeft het RIVM een speciale metalen (telescoop) buis laten maken. Door de buis ofwel het capillair is een siliconen slang geleid. Aan het bovenuiteinde is een filterkop 3 gekoppeld die voorzien is van een (voorgewogen) kwartsfilter. De slang is hieraan luchtdicht bevestigd. Het bovenuiteinde van de buis is tijdens de monsterneming in het rookgas gepositioneerd. Aan het onderuiteinde van de telescoopbuis is de slang gekoppeld aan een luchtpompje. Dit pompje zuigt tijdens de monsterneming voor een periode van 5 minuten bij een debiet van 8 liter per minuut met een constante snelheid rookgassen over het filter. De monsterneming gebeurt niet isokinetisch. Isokinetische monsterneming is gangbaar bij het meten van de luchtemissie van afgassen van inrichtingen in het kader van de toetsing van de emissiegrenswaarden in de NeR. Dit betekent dat de gemeten luchtconcentraties geen emissieconcentraties zijn volgens de definitie in de NeR en dat de emissievracht niet gekwantificeerd kan worden op basis van de gemeten luchtconcentraties. Na de monsterneming zijn de filters direct verpakt en gecodeerd voor de chemische analyse van diverse stoffen (zie tabel 1). Het analytisch onderzoek van de filters is door het RIVM en ALWEST uitgevoerd. Scheepsbrandstoffen Aan boord van de varende zeeschepen zijn door de medewerkers van de VROM-Inspectie en de KLPD in drievoud A-, B- en C-monsters genomen van de brandstof. De monsters zijn in glazen potten gedaan voorzien van schroefdop met teflon inleg. De VROM-Inspectie heeft de monsters verzameld en voor analytisch onderzoek aan BSI Inspectorate Netherlands, SGS Nederland BV (beide A-monsters) en het RIVM (B-monsters) overgedragen. Een overzicht van de te onderzoeken stoffen, de monsterneming en analysemethoden en het uitvoerend analytische laboratorium is in tabel 1 weergegeven. Tabel 1: Overzicht van de onderzochte chemische en fysische parameters in de rookgassen en de brandstoffen en een overzicht van de bemonstering - en analysemethode Contaminant Analysemethode Analyse laboratorium Rookgassen 1 Totaal stof (TSP) Verschilweging van het filter RIVM 2 Stofgebonden metalen XRF RIVM 3 Stofgebonden totaal chloor, XRF RIVM broom, fosfor en zwavel 4 Stofgebonden PAK Extractie en HPLC-UV/FLU RIVM 5 Stofgebonden dioxinen, furanen, dioxineachtige PCB Extractie en GC-MS ALWEST 6 Stofgebonden indicator PCB Extractie en GC-MS ALWEST 2 15 mei; 7 en 8 juni; 30 en 31 augustus; 20 tot en met 22 september; 23 en 24 oktober; 8, 9, 14 en 15 november 3 Voor het vervolgonderzoek zijn de telescoopbuizen voorzien van twee filterkoppen, waardoor tegelijkertijd twee filters elk door een pompje onafhankelijk bezogen kunnen worden.

6 7 Stofgebonden halogeengebonden koolwaterstoffen Extractie en GC-MS ALWEST Scheepsbrandstoffen 8 PAK 1 GC-MS RIVM 9 Elementen XRF RIVM 10 Dichtheid D 4052 BSI / SGS 11 Vlampunt D 93 BSI / SGS 12 Zuurgetal D 664 BSI / SGS 13 Viscositeit D 445 BSI / SGS 14 Zwavel ASTM D 4294 of 2622 BSI / SGS 15 fosfor ICP BSI / SGS 16 Metalen ICP BSI / SGS 17 EOX BAGA of UP 779 BSI / SGS 1) Het RIVM heeft in het voorjaar van 2005 in opdracht van de VROM-Inspectie een gevalideerde analysemethode voor de gehaltebepaling van 16 EPA PAK in olie ontwikkeld. Deze methode is voor dit onderzoek gebruikt. Opmerking: De verrichtingen bij 1 tot en met 4 en 8 en 9 zijn door het RIVM uitgevoerd. De overige verrichtingen bij 5 tot en met 7 zijn door het RIVM uitbesteed aan Al West (voormalig TAUW laboratorium). De verrichtingen bij 10 tot en met 17 zijn door de VROM-Inspectie uitbesteed aan BSI Inspection Netherlands BV en SGS Nederland BV. De monsterneming van de rookgassen is uitgevoerd door actieve aanzuiging van de rookgassen over een kwartsfilter. De scheepsbrandstoffen zijn in alle gevallen bemonsterd uit de dagtank via een kraan. De metingen waren gepland op twee belangrijke vaarroutes in Nederland, te weten de Westerschelde tussen Vlissingen en Antwerpen en het Noordzeekanaal bij IJmuiden. In het projectplan is afgesproken dat het gehele onderzoek in drie fasen zou worden uitgevoerd. De eerste fase had tot doel om op maximaal twee dagen en maximaal acht zeeschepen de spreiding in de rookgas analyse te onderzoeken. Per schip zijn twee monsternemingen met elk een setje van twee filters uitgevoerd. De verzamelde filters zijn allen afzonderlijk door het RIVM en ALWEST chemisch geanalyseerd. De filters zijn ten eerste teruggewogen voor de bepaling van de massa van het opgevangen rookgasstof. Vervolgens zijn de filters geanalyseerd met de XRF analyzer van het RIVM. Dit is een non-destructieve analyse voor de bepaling van de totaalgehalten van elementen. Daarna zijn de filters door het RIVM en ALWEST op verschillende organische componenten geanalyseerd (zie tabel 1). Op voorwaarde dat de spreiding van de metingen binnen een geaccepteerde tolerantie liggen adviseert het RIVM over het vervolg van het project. Het gaat om vervolg van de metingen in bij voorkeur twee geschikte perioden waarin de zeeschepen kunnen worden onderzocht. Hiervoor zijn goede afspraken gemaakt in samenwerking met de KLPD en overige scheepvaartautoriteiten. In deze perioden is gepland het beoogde aantal van circa 24 meetdagen (en 2 schepen per dag) te realiseren.

7 3. RESULTATEN 3.1 MONSTERNEMING In onderstaand tabel zijn de gegevens vermeld van de zeeschepen, de locaties en de data waarop de monsternemingen van de rookgassen en de scheepsbrandstoffen zijn uitgevoerd. Tabel 2; Overzicht van de bemonsterde zeeschepen tijdens de vaart resulterend in 80 setjes van elk 2 luchststoffilters en 40 A-,B- en C brandstoffen Locatie datum IMD code type brandstof Locatie: Vlissingen aan de Westerschelde VI code 7 juni IMD t/m 004 HFO A t/m C 7 juni IMD t/m 010 Gasolie VI 0706ZW001 A t/m C 7 juni IMD t/m 016 HFO A t/m C 8 juni IMD t/m 020 HFO A t/m C 8 juni IMD t/m 024 HFO VI 0806ZW002 A t/m C 8 juni IMD t/m 028 Gasolie VI 0806ZW004 A t/m B 8 juni IMD t/m 032 HFO VI 0806ZW005 A t/m C 30 aug IMD t/m 004 HFO VI 3008ZW001 A t/m C 30 aug IMD t/m 012 HFO VI 3008ZW002 A t/m C 31 aug IMD t/m 004 HFO VI 3108ZW001 A t/m C 31 aug IMD t/m 008 HFO VI 3108ZW003 A t/m C 31 aug IMD t/m 012 HFO VI 3108ZW004 A t/m C 20 sept IMD t/m 004 HFO VI 2009ZW001 A t/m C 20 sept IMD t/m 008 HFO VI 2009ZW002 A t/m C 20 sept IMD t/m 012 Dieselolie VI 2009ZW003 A t/m C 20 sept IMD t/m 020 HFO VI 2009ZW004 A t/m C 21 sept IMD t/m 008 HFO VI 2109ZW001 A t/m C 21 sept IMD t/m 012 IFO VI 2109ZW002 A t/m C 21 sept IMD t/m 018 en 003 Dieselolie VI 2109ZW003 A t/m C t/m sept IMD t/m 004 HFO VI 2209ZW001 A t/m C 22 sept IMD t/m 008 HFO VI 2209ZW002 A t/m C 22 sept IMD t/m 016 HFO VI 2209ZW003 A t/m C 22 sept IMD t/m 023 Gasolie VI 2209ZW004 A t/m C 23 okt IMD t/m 004 Gasolie VI 2309ZW001 A t/m C 23 okt IMD t/m 008 Gasolie VI 2309ZW002 A t/m C 23 okt IMD t/m 012 Gasolie VI 2309ZW003 A t/m C 23 okt IMD t/m 016 Gasolie VI 2309ZW004 A t/m C 23 okt IMD t/m 020 HFO VI 2310ZW005 A t/m C 24 okt IMD t/m 004 Gasolie VI 2410ZW001 A t/m C 24 okt IMD t/m 008 HFO VI 2410ZW002 A t/m C

8 Locatie: IJmuiden aan Noordzee Kanaal 8 nov IMD t/m 008 Gasolie VI 0811ZW001 A t/m C 8 nov IMD t/m 036 HFO VI 0811ZW002 A t/m C kade 8 nov IMD t/m 012 HFO VI 0811ZW003 A t/m C kade 9 nov IMD t/m 012 Gasolie VI 0911ZW001 A t/m C kade 9 nov IMD t/m 024 HFO VI 0911ZW002 A t/m C 9 nov IMD t/m 020 HFO VI 0911ZW003 A t/m C 14 nov IMD t/m 004 Gasolie VI 1411ZW001 A t/m C 14 nov IMD t/m 008 HFO VI 1411ZW002 A t/m C 15 nov IMD t/m 012 Gasolie VI 1511ZW001 A t/m C kade 15 nov IMD t/m 016 Gasolie VI 1511ZW002 A t/m C Van de veertien geplande dagen is de eerste meetdag op 15 mei door technische problemen met de aanzuigpomp mislukt. Op de overige dagen zijn de monsternemingen succesvol verlopen. Dit impliceert dat het onderzoek naar de spreiding van de metingen van de rookgassen op de eerste twee meetdagen acceptabel was om door te gaan. In paragraaf 3.2 gaan we nader in op de spreiding van de metingen. Op voorhand is geschat, dat er twee schepen op een dag bemonsterd kunnen worden. Dit is in de praktijk gunstiger gebleken. Op dertien dagen zijn gemiddeld 3 schepen per dag bemonsterd. Het aantal te bemonsteren schepen is uiteraard afhankelijk van het aanbod, maar blijkt ook afhankelijk van de toegenomen ervarenheid in de handelingen en de procedures. Er zijn van in totaal 40 schepen de brandstoffen en de luchtemissie van schadelijke stoffen bemonsterd. Het RIVM heeft in totaal 160 luchtstoffilters verzameld, waarvan 80 filters door het RIVM chemisch zijn geanalyseerd en 80 filters door AlWest. De uitkomsten van de chemische analyse van de filters staan in tabel 10 weergegeven en in paragraaf 3.4 toegelicht. De VROM-Inspectie heeft het RIVM 40 B-monsters van de scheepsbrandstoffen overgedragen voor een chemische analyse van de PAK en de elementen. De resultaten staan in paragraaf 3.3 toegelicht. 3.2 BEOORDELING VAN DE SPREIDING VAN DE ROOKGAS METINGEN In het voorjaar zijn op 6 en 7 juni de eerste succesvolle meetdagen gerealiseerd. In totaal zijn op deze dagen 7 zeeschepen onderzocht door een tweevoudige monsterneming van de rookgassen. Voor de analyse van TSP en stofgebonden elementen zijn vier filters elk afzonderlijk onderzocht (n=4). Voor de organische componenten zoals PAK, dioxinen, dioxineachtige PCB, indicator PCB en organohalogeenverbindingen zijn steeds twee filters afzonderlijk onderzocht (n=2). Per schip zijn op deze wijze de statistische kenmerken zoals gemiddelde en relatieve spreiding van de meetwaarden per stof berekend en in onderstaande tabellen 3 tot en met 5 gepresenteerd.

9 Tabel 3; Gemiddelde (milligram per kubieke meter) en relatieve standaarddeviatie(%) van TSP in rookgassen op basis van de analyse van 4 filters per schip( n=4) IMD codering van de schepen Gemiddelde mg/m 3 Relatieve spreiding (%) IMD t/m 04 95,3 17,7 IMD t/m 10 13,9 20,0 IMD t/m 16 98,5 8,1 IMD t/m 20 58,8 44,7 IMD t/m 24 54,5 9,3 IMD t/m 28 11,3 53,4 a IMD t/m ,9 34,5 Bepalingsgrens is 0,2 milligram per kubieke meter a) bij de eerste monsterneming op het schip zijn technische problemen gerezen, waardoor te weinig rookgassen op 1 van de 2 filters is bemonsterd met code IMD De emissieconcentratie van TSP ligt in een gebied tussen 11 en 133 milligram per kubieke meter. In het onderzoek van 2005 (RIVM briefrapport IMD, 24 april 2006) lagen de meetwaarden tussen 3 en 315 milligram per kubieke meter. De relatieve spreiding van de monsterneming is voor twee van de zeven schepen groter dan 35 %. Hiervan is één van de twee monsternemingen door technische problemen te verklaren. Het RIVM concludeert dat de spreiding daarom acceptabel is. Tabel 4; Gemiddelde (microgram per kubieke meter) en relatieve standaarddeviatie(%) van 10 VROM PAK in rookgassen( n=2) Gemiddelde µg/m 3 Relatieve spreiding (%) IMD en 03 3,42 29,2 IMD en 19 0,66 4,5 IMD en 27 0,66 16,2 IMD en 31 2,11 51,8 Bepalingsgrens is 0,36 microgram per kubieke meter De emissieconcentratie van PAK (10 van VROM) ligt tussen 0,66 en 3,42 microgram per kubieke meter. In 2005 lagen de meetwaarden tussen 0,4 en 14 microgram per kubieke meter. De relatieve spreiding van de monsterneming is voor drie van de vier onderzochte schepen kleiner dan 35%. Dit is acceptabel Tabel 5; Gemiddelde (microgram per kubieke meter) en relatieve standaarddeviatie(%) van het totaalgehalte van elementen in rookgassen ( n=4) IMD codering component Gemiddelde µg/m 3 IMD t/m 04 Zwavel Chloor Calcium Vanadium IJzer Nikkel Zink Tin Aluminium Lood Titanium Rel.spreiding (%)

10 IMD codering component Gemiddelde µg/m 3 IMD t/m 10 IMD t/m 16 Zwavel Chloor Calcium Vanadium IJzer Nikkel Zink Tin Aluminium Lood Titanium Zwavel Chloor Calcium Vanadium IJzer Nikkel Zink Tin Aluminium Lood Titanium < < Rel. spreiding (%) IMD t/m 20 IMD t/m 24 IMD a 25 t/m 28 IMD t/m 32 Zwavel Chloor Calcium Vanadium IJzer Nikkel Zink Tin Aluminium lood titanium Zwavel Chloor Calcium Vanadium IJzer Nikkel Zink Tin Aluminium Lood Titanium Zwavel Chloor Calcium Vanadium ijzer nikkel zink tin aluminium Lood Titanium Zwavel Chloor Calcium < < < <

11 IDM codering Bepalingsgrens Component Vanadium IJzer Nikkel Zink Tin Aluminium Lood Titanium Zwavel Chloor Calcium Vanadium IJzer Nikkel Zink Tin Aluminium Lood Titanium gemiddelde < 36 < 26 < 140 < 92 < 70 < 76 < 32 < 352 < 106 < 24 < 16 rel speiding (%) a) bij de eerste monsterneming op het schip zijn technische problemen gerezen, waardoor te weinig rookgassen op 1 van de 2 filters is bemonsterd met code IMD De metingen liggen op het niveau van de bepalingsgrens. Dit verklaart de hoge relatieve standdeviatie. Uit het overzicht van tabel 5 blijken grotendeels dezelfde elementen te zijn gemeten als in het onderzoek van De relatieve spreiding blijkt in meerderheid 35% of lager te zijn. In enkele gevallen zijn duidelijk hogere spreidingen gemeten. Van de 77 schip-element metingen zijn er 9 met een relatieve spreiding hoger dan 35%. Dit is acceptabel. Voor een goed begrip benoemen we hier de actoren die in theorie aan het totaal van de spreiding in de meetwaarden bijdragen: a) de reproduceerbaarheid van de meetmethode (zoals de monsterneming de voorbehandeling en chemische analyse van de monsters en de data analyse), b) de samenstelling van de rookpluim, c) de manoeuvres van het schip en d) de weersomstandigheden (wind, luchtvochtigheid en temperatuur). Er zijn, ondanks een verlaging van de bepalingsgrens met een factor 2, geen emissieconcentraties van stofgebonden dioxinen, indicator PCB en overige chloorhoudende koolwaterstoffen boven de bepalingsgrens gemeten. Door het RIVM is totaal chloor gemeten met een factor 4 boven de bepalingsgrens. In het onderzoek van 2005 komt hetzelfde beeld naar voren. Het chloor signaal kan verklaard worden door de aanwezigheid van organochloor verbindingen waarbij de bepalingsgrens nog niet voldoende laag was. Een andere uitleg kan zijn dat het totale chloor gemeten is door het zeezout dat in totaal en fijnstof gebonden kan zijn en op de filter is bemonsterd. Verder kan waterdamp met daarin zeezout tijdens de monsterneming op de filter zijn neergeslaan als zoutkristallen. Uit onze blanco metingen blijkt dat het chloorsignaal even hoog is, zodat er aanwijzingen zijn dat het gemeten chloor niet uit de rookgassen komt maar van andere bronnen. Deze metingen zijn in dat opzicht ook consistent met de uitkomsten van de metingen aan chloorhoudende organische koolwaterstoffen. Deze stoffen zijn zoals eerder is gemeld niet in de rookgassen aangetoond.

12 Conclusie eerste fase van het project Op basis van de metingen van de eerste fase concludeert het RIVM dat de aard en de omvang van de geëmitteerde schadelijke stoffen in de rookgassen van varende zeeschepen niet veel afwijken van de metingen van het eerste onderzoek in Het onderzoek naar de spreiding van de meetwaarden toont aan dat deze kwalitatief acceptabel is. De relatieve spreiding is grotendeels lager dan 35%. Dit wil zeggen dat de methode van monsterneming, de monstervoorbehandeling en de chemische analyse voldoende betrouwbaar is en voor het doel van het onderzoek geschikt is. 3.3 CHEMISCHE ANALYSE VAN DE BRANDSTOFFEN Op grond van de conclusie in de eerste fase van het project heeft de VROM inspectie besloten de volgende fase van het project uit te voeren. In deze paragraaf behandelen we de analyse van de scheepsbrandstoffen. In het onderzoek is van elk zeeschip een monster van de brandstof genomen. Het gaat om de brandstof waarop het schip tijdens de luchtmetingen voer. De VROM inspectie heeft steeds een A-, B- en C- monster genomen van de brandstof. De A-monsters zijn in opdracht van de VROM inspectie door BSI inspectorate en SGS Nederland BV geanalyseerd op een standaardpakket van fysische en chemische parameters. De analyseresultaten zijn door de VROM inspectie aan het RIVM beschikbaar gesteld voor de interpretatie en zijn te vinden in de bijlagen van dit rapport. Het RIVM heeft de B-monsters geanalyseerd op het gehalte aan PAK en elementen. Voor de PAK analyse heeft het RIVM een nieuwe analysemethode ontwikkeld in Deze methode bestaat in het kort uit het oplossen van circa 1 gram nauwkeurig afgewogen hoeveelheid oliemonster in dichloormethaan. De oplossing in dichloormethaan wordt na clean-up over een gelpermeatiekolom gescheiden van de oliematrix. Na indampen en oplossen van het residu in iso-hexaan worden de meetoplossingen op PAK geanalyseerd met GC-MS. Fysische en chemische parameters (BSI en SGS) Door BSI inspectorate en SGS zijn elk 20 scheepsbrandstoffen geanalyseerd op fysische parameters zoals; viscositeit, vlampunt, dichtheid en chemische parameters zoals EOX, elementen en (totaal)zuurgetal. Beide laboratoria onderscheiden de stookolie van de gasolie monsters op grond van dichtheid, het zwavelgehalte en het vlampunt. De dichtheid ligt voor stookolie tussen 0,96 en 0,99 kilogram per liter en voor gasolie tussen 0,83 en 0,90 kilogram per liter. De minimum en maximum zwavelgehalten bedragen voor stookolie 1,1 tot 3,5 massaprocenten en voor gasolie 0,05 tot 0,25 massaprocenten (zie ook tabel 8 en 9). Het vlampunt ligt voor stookolie tussen 74 en >110 C en voor gasolie tussen 50 en 91 C. De samenstelling van de elementen komen in aard goed overeen met de samenstelling die het RIVM met de XRF analyser heeft gemeten. De gehalten die met de XRF zijn gemeten liggen per element wel hoger. Dit kan worden verklaard door het gebruik van verschillende analysemethoden. De oliemonsters zijn voor een ICP-MS analyse gedestrueerd, waardoor niet alle speciaties van een element meetbaar zijn. Bij een XRF analyse meten we alle speciaties van een element, zodat we kunnen spreken van totaalgehalten per element. PAK analyse in brandstoffen In tabel 6 is een samenvattend overzicht gegeven van de PAK gehalten in brandstoffen. In de bijlagen zijn de PAK totaalgehalten van de 16 EPA PAK en die van de 10 van VROM van alle brandstoffen afzonderlijk weergegeven. Tevens is het patroon per brandstof grafisch weergegeven in de bijlage.

13 Om de zware stookolie en de gasolie te vergelijken zijn ook de verhoudingen van de lichte en de zware PAK per monster bepaald. De verhouding is berekend door de fractie lichte PAK te delen door de fractie zware PAK. Dit levert een dimensieloos getal op. De fractie lichte PAK is de som van de gehalten van naftaleen, acenafteen, fluoreen, fenanthreen, anthraceen, fluorantheen, pyreen. De fractie zware PAK is de som van de gehalten van chryseen, benzo(b)fluorantheen, benzo(k)fluorantheen, benzo(a)pyreen, indeno (123cd)pyreen, dibenzo (ah)anthraceen en benzo(ghi)peryleen. De verwachting is dat zware stookolie een groter aandeel zware PAK bevat dan de gasolie. In die gevallen waarbij voor een individuele PAK component de bepalingsgrens is gemeten is deze voor de berekeningen gelijkgesteld aan de bepalingsgrens. Dus voor een waarde < 0,1 is gerekend met 0,1. Tabel 6; Samenvattend overzicht van PAK gehalten in brandstoffen opgegeven in milligram per kilogram (mg/kg) STOOKOLIE (n=23) GASOLIE (n=11) gem stdev min max gem stdev min max Naftaleen * Acenaftyleen Acenafteen Fluoreen Fenanthreen * Anthraceen * Fluorantheen * Pyreen Benzo(a)anthraceen * Chryseen * Benzo(b)fluorantheen Benzo(k)fluorantheen * Benzo(a)pyreen * Indeno(123cd)pyreen * Dibenzo(ah)anthraceen Benzo(ghi)peryleen * eerste acht PAK tweede acht PAK verhouding licht/zwaar EPA PAK VROM PAK * In de tabel zijn niet de 4 brandstoffen betrokken van schepen die aan de wal lagen en van 2 dieselbrandstoffen (MDO). Van het totaal van 40 verminderd met 6 komen we uit op 34 in de tabel benoemde brandstoffen Zoals verwacht bevatten de brandstoffen aantoonbare hoeveelheden PAK. Het totaalgehalte van de 16 EPA PAK in stookolie is gemiddeld 2963 mg/kg met een minimum van 366 mg/kg en een maximum van mg/kg. Een zelfde beeld is te zien voor de gasolie. Het gemiddelde totaalgehalte van de 16 EPA PAK is 2960 mg/kg met een minimum van 614 mg/kg en een maximum van mg/kg. Als we kijken naar de verhouding van de fractie lichte PAK en de fractie zware PAK blijkt dat er een duidelijk verschil in stookolie en gasolie is waar te nemen. Voor stookolie is de gemiddelde verhouding licht/zwaar 10, terwijl dit voor gasolie 366 is. Hieruit is te concluderen dat de stookolie monsters relatief grotere fracties zware PAK bevatten dan de gasolie monsters. Dit is wat we ook verwachten. XRF analyse van de elementensamenstelling van de brandstoffen In tabel 7 is een samenvatting gegeven van de totaalgehalten van de elementen in gasolie en stookolie opgegeven in milligram per kilogram. In de bijlagen zijn de elementgehalten per brandstofmonster in massaprocenten opgegeven. Elementen die boven de bepalingsgrens van de

14 meetmethode zijn gemeten, zijn in de tabellen vermeld. De analyse heeft het RIVM uitgevoerd met een XRF analyzer. De XRF meting van het totaalgehalte zwavel is uitgebreid gevalideerd in 2005 en De meetwaarden zijn voldoende nauwkeurig om grenswaarden te beoordelen of vergelijkingen te maken met meetwaarden van zwavelanalyses van andere laboratoria. De zwavelgehalten zijn daarom in massaprocenten opgegeven. De overige element XRF analyses zijn niet gevalideerd, zodat deze meetwaarden minder nauwkeurig zijn. De gemeten gehalten geven vooral een goede indicatie van de aard van de samenstelling en de niveaus in de brandstoffen. Tabel 7; Samenvattend overzicht van totaalgehalten van elementen in brandstoffen opgegeven in milligram per kilogram (mg/kg) en van zwavelgehalte opgegeven in massaprocenten (m/m %) GASOLIE (n=11) STOOKOLIE (n=23) gem stdev min max gem stdev min max Mg Al Si P S (%) Cl Ca * As * Ti V Cr Fe Ni Zn Nb Sn Sb Te I Cs In de tabel zijn niet de 4 brandstoffen betrokken van schepen die aan de wal lagen en van 2 dieselbrandstoffen (MDO). Van het totaal van 40 verminderd met 6 komen we uit op 34 in de tabel benoemde brandstoffen * Calcium en Arseen zijn voornamelijk op het niveau van de bepalingsgrens gemeten, maar zijn in de tabel opgenomen voor een vergelijking met de metingen van BSI en SGS. Uit een vergelijking van de totaalgehalten blijkt dat de gemiddelde meetwaarde van zwavel in stookolie met 2,13 massaprocent significant hoger ligt dan die van gasolie met een gemiddelde meetwaarde van 0,15 massaprocent. Dit beeld komt ook tot uitdrukking voor het minimum en maximum gemeten zwavelgehalte in beide brandstof soorten. In de tabellen 8 en 9 is een nadere toelichting gegeven van de zwavel analyses. Uit de meting van de overige elementen blijkt dat het gehalte van magnesium, aluminium, silicium, fosfor, chloor, vanadium, ijzer, nikkel en zink eveneens significant hoger is in stookolie. Voor magnesium meten we gemiddeld een totaalgehalte van 1152 mg/kg in de stookoliemonsters en 164 mg/kg in de gasoliemonsters. Voor aluminium bedragen de gemiddelden 139 mg/kg en 39 mg/kg, voor silicium 283 mg/kg en 23 mg/kg, voor fosfor 110 mg/kg en 9 mg/kg, voor chloor 21 mg/kg en 6 mg/kg, voor vanadium 87 mg/kg en 6 mg/kg, voor ijzer 22 mg/kg en 6 mg/kg, voor nikkel 28 mg/kg en 0,9 mg/kg en voor zink 1,5 mg/kg en 0,4 mg/kg. De gehalten van de overige elementen blijken in beide brandstofsoorten nauwelijks te verschillen. In de tabel zijn als maat voor de variatie van de

15 elementgehalten van stookolie en gasolie ook de standaard deviaties rond de gemiddelde meetwaarden per element en brandstof soort berekend. De aangetoonde variatie in de elementgehalten geeft een vrij normaal beeld. Zoals eerder is vermeld is de elementsamenstelling in aard vergelijkbaar met de analyses uitgevoerd door BSI en SGS. Een totaaloverzicht van de resultaten is in de bijlage gevoegd. Zwavelgehalte in scheepsbrandstoffen In tabel 8, 9 en 10 zijn de totaalgehalten van zwavel in massaprocenten weergegeven van alle onderzochte brandstoffen. De tabellen 8 en 9 bevatten de uitslagen van de brandstoffen die tijdens de vaart zijn genomen. In tabel 10 staan de zwavelgehalten van twee dieselolie brandstoffen en de brandstoffen van schepen die aan de wal lagen. De zwavelgehalten zijn bepaald door het RIVM, BSI en SGS en zijn in de tabellen vermeld. Deze laboratoria hebben gevalideerde meetmethoden gebruikt, waarbij een XRF analysetechniek is toegepast. In de laatste kolom van de tabellen is de procentuele verhouding van de RIVM en BSI (of SGS) zwavelgehalten berekend. Een waarde van 100% betekent dat de laboratoria exact dezelfde meetwaarde hebben gerapporteerd. Een waarde kleiner dan 100% impliceert dat het RIVM een lagere meetwaarde heeft gerapporteerd. Tabel 8; Zwavel XRF analyses van de stookoliemonsters van varende zeeschepen uitgevoerd door RIVM en BSI opgegeven in (m/m %) VI monstercodering Omschrijving RIVM BSI+ SGS RIVM / BSI+SG S *100% B zwart en visceus C zwart en visceus B zwart en visceus C zwart en visceus B zwart en visceus VI 0806ZW002B zwart en visceus 3.06 VI 0806ZW002C zwart en visceus VI 0806ZW005B zwart en visceus 2.35 VI 0806ZW005C zwart en visceus VI 3008ZW001B zwart en visceus VI 3008ZW002B zwart en visceus VI 3108ZW001B zwart en visceus VI 3108ZW003B zwart en visceus VI 3108ZW004B zwart en visceus VI 2009ZW001B zwart en visceus VI 2009ZW002B zwart en visceus VI 2009ZW004B zwart en visceus VI 2109ZW001B zwart en visceus VI 2109ZW002B zwart en visceus VI 2209ZW001B zwart en visceus VI 2209ZW002B zwart en visceus VI 2209ZW003B zwart en visceus VI 2310ZW005B zwart en visceus VI 2410ZW002B zwart en visceus VI 0811ZW002B zwart en visceus VI 0911ZW003B zwart en visceus VI 1411ZW002B zwart en visceus Opmerking het gaat om 23 verschillende stookolie brandstoffen, waarbij er door het RIVM vier brandstoffen in tweevoud zijn gemeten (B en Cmonsters)

16 Tabel 9; Zwavel XRF analyses van de gasoliemonsters van varende zeeschepen uitgevoerd door RIVM en BSI opgegeven in (m/m %) VI monstercodering Omschrijving RIVM BSI+ SGS RIVM / BSI+SGS *100% VI 0706ZW001B helder, geel VI 0706ZW001C helder, geel VI 0806ZW004B helder rood l-visc VI 2209ZW004B rood+dun VI 2310ZW001B helder, rood VI 2310ZW002B helder, geel VI 2310ZW003B helder, rood VI 2310ZW004B helder, rood VI 2410ZW001B helder, rood VI 0811ZW001B helder, rood VI 1411ZW001B helder, rood VI 1511ZW001B helder, geel Opmerking het gaat om 11 verschillende gasolie brandstoffen, waarbij de brandstof met code VI 0706ZW001 het B- en C monster is geanalyseerd. Tabel 10: Zwavel XRF analyses van dieselolie en brandstoffen van schepen aan de wal uitgevoerd door RIVM en BSI opgegeven in (m/m %) VI monstercodering Omschrijving RIVM BSI+ SGS RIVM / BSI+SGS *100% dieselolie stookolie gasolie VI 2009ZW003B Bruin vloeibaar d VI 2109ZW003B Zwart en dun d Schepen aan de wal VI 0811ZW003B zwart en visceus s VI 0911ZW001B Helder, rood g VI 0911ZW002B Zwart en visceus s VI 1511ZW002B Helder, rood g De bepaling van het totaalgehalte zwavel in de brandstoffen die door het RIVM, BSI en SGS zijn uitgevoerd komen zeer goed met elkaar overeen. Zoals eerder al is geconstateerd blijkt dat de stookolie op grond van het zwavelgehalte van gemiddeld 2,13 massaprocent duidelijk is te onderscheiden van de gasolie met een zwavelgehalte van gemiddeld 0,15 massaprocent. Als we kijken naar de normstelling constateren we dat op grond van BSI en SGS analyses 18 van in totaal 23 stookoliemonsters een zwavelgehalte hebben boven 1,5 massaprocent. De analyses in gasolie tonen aan dat 2 van de 11 brandstoffen de norm van 0,2 massaprocenten overschrijden.

17 3.4 CHEMISCHE ANALYSE VAN DE GEEMITTEERDE STOFFEN IN DE ROOKGASSEN In tabel 11 is een samenvattend overzicht gegeven van de emissieconcentratie van stof (TSP), stofgebonden elementen en stofgebonden PAK. Het is een selectie van alle gemeten stoffen die boven de bepalingsgrens zijn gemeten. Een overzicht van alle gemeten emissieconcentraties staan in de bijlage vermeld. De metingen zijn uitgevoerd op de zeeschepen die binnengaats voeren op de Westerschelde tussen Vlissingen en Antwerpen en op het Noordzee kanaal bij IJmuiden. Tabel 11; Samenvattend overzicht van emissieconcentraties van totaalstof (mg/m 3 )en stofgebonden contaminanten in de rookgassen van zeeschepen opgegeven in microgram per kubieke meter (µg/m 3 ) STOOKOLIE (n=23) GASOLIE (n=11) gem stdev min max gem stdev min max Pak epa Pak vrom TSP (mg/m 3 ) < 0,5 72 Al S Cl Ca Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Sr Cd Sn Ba Hg Tl Pb Uit de metingen van de emissieconcentratie in de rookgassen blijkt, dat de gemiddelde uitstoot van zeeschepen die op stookolie varen voor TSP, stofgebonden zwavel, titanium, vanadium, ijzer en nikkel significant hoger zijn de gemiddelde uitstoot van zeeschepen die op gasolie varen. Voor TSP meten we 87 mg/m 3 bij schepen op stookolie tegen 22 mg/m 3 bij schepen op gasolie. Voor stofgebonden zwavel zijn de meetwaarden 3284 µg/m 3 en 236 µg/m 3, voor titanium 24 µg/m 3 en 13 µg/m 3, voor vanadium 1999 µg/m 3 en 32 µg/m 3, voor ijzer 589 µg/m 3 en 315 µg/m 3 en voor nikkel 926 µg/m 3 en 158 µg/m 3. Voor stofgebonden mangaan ( 20 µg/m 3 bij schepen op stookolie en 16 µg/m 3 bij schepen op gasolie), kobalt ( 21 µg/m 3 en 10 µg/m 3 ), koper ( 21 µg/m 3 en 13 µg/m 3 ) en zink ( 114 µg/m 3 en 88 µg/m 3 ) zijn de gemiddelde emissieconcentraties in de rookgassen van zeeschepen die op stookolie voeren licht hoger vergeleken met de zeeschepen die op gasolie voeren.

18 Van de overige gemeten stoffen zijn de emissieconcentraties vergelijkbaar. Dit is geconstateerd voor de som van de 16 EPA PAK (1,74 µg/m 3 van schepen op stookolie en 1,77 µg/m 3 van schepen op gasolie), de som van de 10 PAK van VROM (1,35 µg/m 3 en 1,41 µg/m 3 ), aluminium ( 118 µg/m 3 en 115 µg/m 3 ), chloor (91 µg/m 3,en 94 µg/m 3 ), calcium (3241 µg/m 3 en 1985 µg/m 3 ), chroom ( 28 µg/m 3 en 28 µg/m 3 ), lood ( 23 µg/m 3 en 21 µg/m 3 ) en tin ( 513 µg/m 3 en 526 µg/m 3 ). Strontium ( 5 µg/m 3 ), cadmium ( 75 µg/m 3 ), barium ( 189 µg/m 3 ), kwik ( 6 µg/m 3 ) en thallium ( 6 µg/m 3 ) zijn rond de bepalingsgrens gemeten. In de tabel zijn de emissieconcentraties van stofgebonden dioxinen, indicator PCB en organisch gebonden halogeenverbindingen niet vermeld, omdat geen van deze stoffen boven de bepalingsgrens van de meetmethoden zijn gemeten. In de bijlagen zijn de analysecertificaten bijgevoegd. De uitkomsten zijn consistent met de metingen van de rookgassen in Ondanks een verlaging van de bepalingsgrens met een factor 4 door de behandeling van twee hele filters in plaats van een halve filter bij de chemische analyse, blijken voornoemde stoffen niet te zijn gedetecteerd. We kunnen concluderen dat deze schadelijke stoffen niet in meetbare niveaus in de lucht worden geëmitteerd. 3.5 SCHEPEN AAN DE WAL In het onderzoek zijn vier schepen aangetroffen die aan de wal lagen. In tabel 2 is aangegeven dat op 8 november één schip, op 9 november twee schepen en op 15 november één schip in IJmuiden zijn bemonsterd, die aan de wal lagen. Van deze schepen zijn eveneens de brandstoffen bemonsterd en op samenstelling onderzocht en is de luchtemissie van totaalstof en hieraan gebonden schadelijke stoffen gemeten.

19 Tabel 12; Samenvattend overzicht van PAK gehalten in brandstoffen opgegeven in milligram per kilogram (mg/kg) STOOKOLIE (n=2) GASOLIE (n=2) gem stdev min max gem stdev min max Naftaleen * Acenaftyleen Acenafteen Fluoreen Fenanthreen * Anthraceen * Fluorantheen * Pyreen Benzo(a)anthraceen * Chryseen * Benzo(b)fluorantheen Benzo(k)fluorantheen * Benzo(a)pyreen * Indeno(123cd)pyreen * Dibenzo(ah)anthraceen Benzo(ghi)peryleen * eerste acht PAK tweede acht PAK verhouding licht/zwaar EPA PAK VROM PAK * Tabel 13; Samenvattend overzicht van totaalgehalten van elementen in brandstoffen opgegeven in milligram per kilogram (mg/kg) en van zwavelgehalte opgegeven in massaprocenten (m/m %) GASOLIE (n=2) STOOKOLIE (n=2) gem stdev min max gem stdev min max Mg Al Si P S (%) Cl Ca As Ti V Cr Fe Ni Zn Nb Sn Sb Te I Cs

20 Uit het overzicht van de gemeten PAK en element gehalten in de brandstoffen zien we dezelfde karakteristieken als die van de brandstoffen die betrokken zijn van de varende schepen. Tabel 14; Samenvattend overzicht van emissieconcentraties van totaalstof (mg/m 3 )en stofgebonden contaminanten in de rookgassen van zeeschepen opgegeven in microgram per kubieke meter (µg/m 3 ) STOOKOLIE (n=2) GASOLIE (n=2) gem stdev min max gem stdev min max Pak epa Pak vrom TSP (mg/m 3 ) Al S Cl Ca Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Sr Cd Sn Ba Hg Tl Pb Het patroon van de elementensamenstelling is in aard en omvang identiek aan die van de rookgassen van varende schepen.

21 4. Het RIVM heeft in opdracht van de VROM-Inspectie regio Zuid-West een vervolgonderzoek verricht naar de atmosferische emissie van zeeschepen die op de Westerschelde en het Noordzeekanaal voeren. De metingen zijn verricht in de rookgassen van de zeeschepen en omvatten totaalstof (TSP) en stofgebonden contaminanten zoals PAK, dioxinen, dioxineachtige PCB, indicator PCB, organisch gebonden halogeenverbindingen en elementen (metalen en zwavel, chloor, broom, fosfor). De emissiemetingen zijn in juni, augustus, september, oktober en november 2006 uitgevoerd. In totaal zijn 40 schepen in 13 meetdagen onderzocht door een tweevoudige bemonstering van de rookgassen en een bemonstering van de scheepsbrandstoffen. De scheepsbrandstoffen zijn door het RIVM op het gehalte PAK en elementen geanalyseerd. De overige chemische en fysische parameters zijn in opdracht van de VROM inspectie door BSI Inspectorate Netherlands en SGS Nederland BV geanalyseerd. De filters van de geëmitteerde stoffen uit de rookgassen zijn door het RIVM geanalyseerd op TSP, elementen en stofgebonden PAK. De overige schadelijke stoffen zoals dioxinen, dioxineachtige PCB, indicator PCB en organische halogeenverbindingen zijn in opdracht van het RIVM geanalyseerd door ALWEST te Deventer. Het doel van het onderhavige onderzoek was een omvangrijker onderzoek te verrichten van de luchtemissie van zeeschepen en de samenstelling van de scheepsbrandstoffen. Dit onderzoek is een vervolg van de pilot in 2005, waarbij dezelfde meetmethoden zijn toegepast. Conclusies Spreiding van de meting van schadelijke stoffen in de rookgassen Het onderzoek naar de spreiding van de meetwaarden toont aan dat deze kwalitatief acceptabel is. De relatieve spreiding is grotendeels lager dan 35%. Dit wil zeggen dat de methode van monsterneming, de monstervoorbehandeling en de chemische analyse voldoende betrouwbaar is en voor het doel van het onderzoek geschikt is. Chemische samenstelling van de scheepsbrandstoffen van varende schepen Geheel in overeenkomst met de bevindingen van het pilot onderzoek in 2005 bevatten de scheepsbrandstoffen aantoonbare hoeveelheden PAK. Van in totaal 23 zeeschepen die op stookolie voeren meten we een gemiddelde totaalgehalte van de 16 EPA PAK in de brandstof van 2963 mg/kg met een minimum van 366 mg/kg en een maximum van mg/kg. Van de 11 zeeschepen die op gasolie voeren zien we voor het totaalgehalte van de 16 EPA PAK in de brandstof een identiek beeld. Het gemiddelde totaalgehalte is 2960 mg/kg met een minimum van 614 mg/kg en een maximum van mg/kg. De stookolie is op grond van het PAK patroon goed te onderscheiden van de gasolie. In de stookoliemonsters tonen we relatief grotere fracties van zware PAK aan. Het gemiddelde van het totaalgehalte van zwavel in 23 stookolie monsters is 2,13 massaprocent. Voor de 11 gasolie monsters berekenen we een gemiddelde meetwaarde van 0,15 massaprocent. Dit beeld komt ook tot uitdrukking voor het minimum en maximum gemeten zwavelgehalte in beide brandstof soorten. De bepaling van het totaalgehalte zwavel in de brandstoffen die door het RIVM, BSI en SGS zijn uitgevoerd komen zeer goed met elkaar overeen.

22 Vergeleken met de normstelling constateren we dat 18 van in totaal 23 stookoliemonsters een zwavelgehalte hebben boven 1,5 massaprocent (ofwel mg/kg). De analyses in gasolie tonen aan dat 2 van de 11 brandstoffen de norm van 0,2 massaprocenten overschrijden. Voor aluminium zijn de gemiddelde totaalgehalten van stookolie en gasolie gemeten met de XRF respectievelijk 139 mg/kg en 39 mg/kg, voor silicium 283 mg/kg en 23 mg/kg, voor fosfor 110 mg/kg en 9 mg/kg, voor chloor 21 mg/kg en 6 mg/kg, voor vanadium 87 mg/kg en 6 mg/kg, voor ijzer 22 mg/kg en 6 mg/kg, voor nikkel 28 mg/kg en 0,9 mg/kg en voor zink 1,5 mg/kg en 0,4 mg/kg. De gemiddelde totaalgehalten van de overige elementen blijken in beide brandstofsoorten nauwelijks te verschillen. De samenstelling van de elementen in de scheepsbrandstoffen gemeten door het RIVM, BSI en SGS komt kwalitatief goed overeen. De gehalten die met de XRF analysemethode zijn bepaald zijn structureel hoger dan de gehalten die bepaald zijn met de ICP-MS analysemethode. Dit is verklaarbaar door de non destructieve behandeling van de monsters die aan de XRF meting voorafgaan. Als gevolg hiervan worden alle speciaties van een element gemeten. Geëmitteerde stoffen in de rookgassen van varende zeeschepen Voor TSP meten we een gemiddelde van 87 mg/m 3 bij 23 schepen die op stookolie voeren en een gemiddelde van 22 mg/m 3 bij 11 schepen die op gasolie voeren. Voor stofgebonden zwavel zijn de gemiddelde emissieconcentraties 3284 µg/m 3 en 236 µg/m 3, voor titanium 24 µg/m 3 en 13 µg/m 3, voor vanadium 1999 µg/m 3 en 32 µg/m 3, voor ijzer 589 µg/m 3 en 315 µg/m 3 en voor nikkel 926 µg/m 3 en 158 µg/m 3. Voor stofgebonden mangaan ( 20 µg/m 3 bij schepen op stookolie en 16 µg/m 3 bij schepen op gasolie), kobalt ( 21 µg/m 3 en 10 µg/m 3 ), koper ( 21 µg/m 3 en 13 µg/m 3 ) en zink ( 115 µg/m 3 en 88 µg/m 3 ) zijn de gemiddelde emissieconcentraties in de rookgassen van zeeschepen die op stookolie voeren licht hoger vergeleken met de zeeschepen die op gasolie voeren. Van de overige gemeten stoffen zijn de emissieconcentraties in de rookgassen van de zeeschepen op beide brandstofsoorten vergelijkbaar. Dit is geconstateerd voor de som van de 16 EPA PAK (1,74µg/m 3 van schepen op stookolie en 1,77 µg/m 3 van schepen op gasolie), de som van de 10 PAK van VROM (1,35 µg/m 3 en 1,41 µg/m 3 ), aluminium ( 118 µg/m 3 en 115 µg/m 3 ), chloor (91 µg/m 3,en 94 µg/m 3 ), calcium (3241 µg/m 3 en 1985 µg/m 3 ), chroom ( 28 µg/m 3 en 28µg/m 3 ), lood ( 23 µg/m 3 en 21 µg/m 3 ) en tin ( 513 µg/m 3 en 526 µg/m 3 ). Strontium ( 5 µg/m 3 ), cadmium ( 75 µg/m 3 ), barium ( 189 µg/m 3 ), kwik ( 6 µg/m 3 ) en thallium ( 6 µg/m 3 ) zijn rond de bepalingsgrens gemeten. Er zijn geen stofgebonden dioxinen, indicator PCB en halogeenkoolwaterstoffen aangetoond boven de bepalingsgrens van de meetmethoden. Dit is consistent met de metingen van de rookgassen in De conclusie is dat deze schadelijke stoffen niet in meetbare concentraties naar de lucht worden geëmitteerd. Op basis van enkele blanco metingen op de zeeschepen blijkt dat het chloor signaal even hoog is als die van de gemeten emissieconcentratie in de rookgassen. Dit betekent dat er aanwijzingen zijn voor andere bronnen die het chloorsignaal veroorzaken. Zeer waarschijnlijk kan het chloorsignaal verklaard worden door de zilte lucht van de Noordzee.

23 De gemeten PAK en elementen in de rookgassen zijn grotendeels te verklaren op grond van de chemische samenstelling van de scheepsbrandstoffen. Indicaties hiervoor zijn de gemeten PAK, zwavel, aluminium, vanadium, ijzer, nikkel en zink in de stookolie en gasolie monsters. Uit de emissiemetingen blijkt dat de concentratie aan schadelijke stoffen in rookgassen van schepen die op stookolie voeren voor de meeste stoffen hoger liggen dan die van de schepen die op gasolie voeren. Dit is consistent met de bevindingen van het RIVM onderzoek in 2005 en ook volgens de verwachting. Schepen aan de wal De chemische samenstelling van de brandstoffen van de vier schepen aan de wal in IJmuiden vertonen geen afwijkend beeld vergeleken met de samenstelling van de brandstoffen die betrokken zijn van de varende schepen. De luchtemissie van schadelijke stoffen geven in aard en omvang eveneens een zelfde beeld als die van de de luchtemissie van varende schepen.

24 LITERATUUR S.C. Kasifa; Scheepvaart en Milieu Mogelijkheden voor emissiereductie RIVM rapportnr: /2002, aug M.P. Keuken; J. Wesseling; J.C.T. Hollander; H. Verhagen; Luchtkwaliteit in relatie tot scheepvaart TNO rapportnr: B&O-A R 2005/085, april 2005 Richtlijn 1999/32/EG van de Raad van 26 april 1999 betreffende een vermindering van het zwavelgehalte van bepaalde vloeibare brandstoffen en tot wijziging van Richtlijn 93/12/EEG Website: www. Noordzeeloket.nl Betreft: MARPOL 73/78 bijlage VI Website: Betreft: Overzicht EU regelgeving: Zwavelgehalte van bepaalde vloeibare brandstoffen RIVM briefrapport IMD mhb Luchtemissie van schadelijke stoffen bij zeeschepen 7 april 2006