Activiteitenverslag van de plaatselijke ethische comités voor het kalenderjaar 1998 *

Transcriptie

1 Activiteitenverslag van de plaatselijke ethische comités voor het kalenderjaar 1998 * Pr. Y. ENGLERT Lid van het Bureau van het Comité, belast met de gegevensverwerking Pr. A. ANDRE Covoorzitter van de Beperkte commissie 96/5 plaatselijke ethische comités Pr. A. DE LEENHEER Covoorzitter van de Beperkte commissie 96/5 plaatselijke ethische comités Inhoud 1. Inleiding Individueel verslag van het Comité: historiek en methodologie voor het jaar Analyse van de individuele verslagen Algemene bespreking 196 Bijlage 1: Voor het verslag 1998 gebruikte document 197 Bijlage 2: Lijst van de voor 1998 deelnemende ethische comités Inleiding * Het Raadgevend Comité opteert voor de term commissies voor medische ethiek.

2 186 Plaatselijke ethische comités Het Raadgevend Comité Bio-ethiek heeft in september 1996 een beperkte commissie opgericht met het oog op de voorbereiding van de werkzaamheden met betrekking tot de evaluatie van de activiteit van de plaatselijke ethische comités (PEC s) zowel de plaatselijke ethische comités die verbonden zijn aan een verzorgingsinstelling of aan een universiteit als de plaatselijke ethische comités die erkend zijn door een gemeenschap als onderdeel van het takenpakket dat de wetgever aan het Raadgevend Comité Bio-ethiek heeft toevertrouwd. Om deze doelstelling zo efficiënt mogelijk te kunnen uitvoeren, groeide al snel de idee te werken met een type-activiteitsverslag. Zo geschiedde en het resultaat was een ontwerp van typeverslag in de vorm van een vragenlijst. Dit eerste document dat door de beperkte commissie van het Comité werd opgesteld, werd getest bij een twintigtal vrijwillige ziekenhuizen die op grond van hun representativiteit in het voorjaar 1997 werden uitgekozen. Die vragenlijst werd vervolgens hier en daar aangepast en verbeterd, rekening houdend met de moeilijkheden waarmee men op het terrein werd geconfronteerd en met de opmerkingen en suggesties die werden geformuleerd. Een voorbeeld van het uiteindelijke document is overgenomen in bijlage 1. Na een laatste opsmuk werd dit typeverslag dan naar alle ethische comités toegestuurd met de bedoeling te komen tot een prospectieve inzameling van de gegevens voor Op de teruggezonden ingevulde vragenlijsten werd dan een systematische codering en computerverwerking toegepast. Het is die analyse die in dit verslag aan bod komt. Het is de eerste analyse in haar soort waardoor er waarschijnlijk wel wat schoonheidsfoutjes in zullen zitten: inzameling van onvolledige gegevens, analyse van de resultaten waarbij misschien bepaalde interessante assen over het hoofd werden gezien, de afwezigheid van vergelijkende gegevens van de voorgaande jaren. Maar dankzij deze analyse is het in België en misschien zelfs in Europa voor het eerst mogelijk zich een duidelijk en concreet beeld te vormen van de activiteit van de plaatselijke ethische comités waar de bio-ethiek dagelijks beleefd wordt. Dankzij deze analyse is het ook mogelijk over de concrete cijfers te beschikken die de troeven en de zwakheden moeten aantonen van deze activiteit die een steeds belangrijkere rol toegewezen zal krijgen in de ethiek van de gezondheidszorgen en van het medisch onderzoek dat daarmee gepaard gaat. Dit verslag toont in ieder geval reeds aan dat bijna duizend vijfhonderd mannen en vrouwen met een vaak erg verschillende beroepsopleiding meer dan tweeduizend vragen met betrekking tot concrete ethische vraagstukken van dit eeuweinde hebben onderzocht, besproken en becommentarieerd. Daarbij kwamen diverse thema s aan bod: het leven, de dood, de reproductie, de geestelijke gezondheid, het medisch onderzoek. Het beeld van paralysie dat sommigen graag op de biomedische ethiek willen kleven, is gelukkig ver te zoeken. Toch moeten de zaken nog verder evolueren, nog beter functioneren, nog meer vordering maken en nog dieper onderzocht worden. Zo weten we dat sommige nochtans erg actieve comités hun verslag niet hebben ingediend waardoor deze eerste foto helaas als een klasfoto is waarop enkele leerlingen ontbreken.

3 Activiteitenverslag Dit evaluatiewerk moet evenwel worden gezien in een temporeel perspectief waarvan de evaluatie met de jaren zal verfijnen en waardoor de burgers vooral in de mogelijkheid gesteld zullen worden met eigen ogen te zien hoe de dagelijkse ethische bezinning met de technologische ontwikkelingen van het moderne onderzoek binnen de verzorgingsinstellingen en universiteiten zelf evolueert. Er rest mij nog de lezer op te roepen ons in kennis te stellen van de suggesties die bij hem bij het lezen van dit verslag zouden opkomen. Alvast veel leesgenot. Pr. Y. ENGLERT Ondervoorzitter van het Raadgevend Comité Bio-ethiek, verantwoordelijk voor de verwerking van de gegevens van de plaatselijke ethische comités 2. Individueel verslag van het comité Historiek en methodologie voor het jaar 1998 Dit verslag herneemt alle activiteitsverslagen van het jaar 1998 die tussen 01/01/99 en 15/04/99 door het Raadgevend Comité Bio-ethiek werden ontvangen en waarbij gebruik werd gemaakt van het daartoe voorziene standaarddocument. De plaatselijke ethische comités hadden dit document samen met een handleiding (zie bijlage 1) in december 1997 ontvangen met de vraag op 1 januari 1998 met het activiteitenoverzicht van start te gaan. Voor elke door dit comité onderzochte vraag is een eenvoudig blaadje voorzien dat in minder dan één minuut kan worden ingevuld en dat moet worden vervolledigd bij het afsluiten van het onderzoek door het comité. De invoerdatum van de vraag is de datum waarop het comité werd ondervraagd, de afsluitingsdatum de datum van de vergadering waarop het onderzoek van de vraag werd afgesloten. Het jaarverslag bestaat uit al die blaadjes, samen met een blad waarop de structuur van het comité zelf beschreven wordt. De individuele activiteitsverslagen mochten anoniem zijn, maar voor 1998 heeft geen enkel comité voor anonimiteit gekozen. Dit document werd opvallend goed ingevuld. Het aantal onvolledige of incoherente gegevens bleek bijzonder laag te liggen (minder dan 3% voor nagenoeg alle items, behalve voor de externe voorwaarden die slechts in geringe mate werden ingevuld). Bepaalde instructies met betrekking tot het aankruisen van één mogelijkheid werden minder goed opgevolgd. Ook de vakjes andere werden veel te vaak aangekruist. Een en ander wijst er op dat de vragenlijst nog zwakheden en lacunes vertoont die geleidelijk weggewerkt zullen moeten worden. Alle ziekenhuisinstellingen werden gecontacteerd op basis van de listing van de

4 188 Plaatselijke ethische comités Administratie van de Gezondheidszorgen. Ook alle bij de Orde der Geneesheren geregistreerde comités werden aangeschreven. Daarnaast werden nog andere comités comités uit onze eigen databank of comités die zelf spontaan met ons contact hadden opgenomen in de mailing opgenomen. De handgeschreven verslagen werden door de computer gecodeerd en de vastgestelde fouten of incoherenties werden waar mogelijk aangepast, verbeterd of uit de analyse uitgesloten. De niet-conforme verslagen die door sommige instellingen werden overgemaakt, worden vermeld in de evaluatie van de comités die geantwoord hebben. Zij zijn echter niet opgenomen in de analyse van de resultaten. 3. Analyse van de individuele verslagen 1998 Tabel 1 geeft weer in welke mate, in procent uitgedrukt, per gewest en per type instelling werd geantwoord. Globaal genomen heeft de helft van de instellingen een verslag ingediend. Van de acute ziekenhuizen heeft ongeveer 2/3 geantwoord, van de gespecialiseerde ziekenhuizen slechts 23 tot 30%. Er dient ook gewezen te worden op het feit dat bepaalde niet-ziekenhuisgebonden plaatselijke ethische comités hun verslag hebben ingediend en dat enkele plaatselijke ethische comités een nietconform verslag hebben ingediend dat niet in de analyse kon worden opgenomen. De lijst van de comités die hun verslag 1998 hebben ingediend, is opgenomen in bijlage 2. Tabel 1: Indeling van de antwoorden door de plaatselijke ethische comités Per gewest Per type ziekenhuis Vlaams gewest 72/145 49,5% Acute < 200 bedden 18/32 56% Waals gewest 44/73 60% Acute bedden 38/47 81% Brussels gewest 20/44 45,5% Acute > 300 bedden 38/64 59% Alle acute ziekenhuizen 94/143 66% Geriatrische 10/42 24,5% Niet-ziekenhuizen 8 Totaal 136/276 49% Psychiatrische 24/69 35% Aantal plaatselijke ethische comités die een niet-conform verslag hebben ingediend dat dus niet in de analyse 1998 kon worden verwerkt: 7 PEC s met betrekking tot 217 vragen. Tabel 2 analyseert de samenstelling van de plaatselijke ethische comités en geeft weer hoe vaak deze zijn bijeengekomen. Zo blijkt dat zij gemiddeld 5 keer per jaar zijn bijeengekomen. In de grote instellingen werden veel vaker vergaderingen geor-

5 Activiteitenverslag ganiseerd, soms tot 25 per jaar wat dus neerkomt op ongeveer twee vergaderingen per maand. In andere instellingen daarentegen kwam het plaatselijk ethisch comité geen enkele keer bijeen. In totaal hebben duizend vierhonderd tweeëntwintig personen aan die vergaderingen deelgenomen. De vrouwen vormden daarbij een minderheid (een derde van de leden) en een vierde van de deelnemers maakte geen deel uit van de instelling. De artsen vormen de meerderheid, gevolgd door het verplegend personeel en, op de derde plaats, door de andere. Er dient op gewezen te worden dat de filosofieën en godsdiensten goed vertegenwoordigd zijn in de plaatselijke ethische comités. 62 van die andere leden (d.i. 9,5% van de leden van de comités) blijken immers priesters en religieuzen, ethici, filosofen en niet-confessionele adviseurs te zijn. Vrij opmerkelijk is ook het niet te verwaarlozen aandeel van het administratief personeel, de leden van de directies van de instellingen inbegrepen. Tabel 2: Werking van de plaatselijke ethische comités Aantal jaarvergaderingen Aantal leden Verhouding mannen/ vrouwen Percentage leden extern de instelling Aantal Gemiddelde Gemiddelde % Acute < 200 bedden , ,8 69/31 22 Acute bedden , ,8 71/29 27 Acute > 300 bedden , ,1 72/28 28 Alle acute ziekenhuizen , ,0 72/28 23 Geriatrische ,4 89 8,9 61/39 36 Psychiatrische , ,1 66/34 22 Niet-ziekenhuizen ,1 59 7,4 78/22 31 TOTAAL , ,5 Deskundigheden: Artsen 63% Verplegend personeel 16% Juristen 9% Apothekers 2% Andere 10% waarvan 32 priesters en religieuzen 21 ethici 19 administratief personeel (directie inbegrepen) 15 psychologen 11 wetenschappelijk en technisch personeel

6 190 Plaatselijke ethische comités 11 diversen 8 maatschappelijke assistenten 5 filosofen 4 niet-confessionele adviseurs 3 opvoeders en 7 indelingsfouten De plaatselijke comités hebben vragen onderzocht, waarvan de meeste in het kader van hun adviesopdracht met betrekking tot de experimentele protocollen. Hoe groter de instelling, hoe hoger het aandeel van de adviezen met betrekking tot een experimenteel protocol (tabel 3). De gespecialiseerde ziekenhuizen geven beduidend minder adviezen met het oog op een experimentering. Ondanks alles is er de opvallende vaststelling dat 12% van de activiteit van de plaatselijke comités betrekking heeft op de twee andere opdrachten, en met name op de opdracht tot onderzoek van de ethische aspecten van de ziekenhuispraktijk. De beslissingshulp is met 3% van de onderzochte vragen slechts in geringe mate vertegenwoordigd. In werkelijkheid indien de door de experimentering vertegenwoordigde last varieert naargelang het structuurtype vertegenwoordigen de twee andere opdrachten een activiteit die voor alle structuren sterk gelijkwaardig is met tussen 1,1 vragen per comité en per jaar voor de geriatrische ziekenhuizen, en 2,8 vragen per comité en per jaar voor de psychiatrische ziekenhuizen. De acute ziekenhuizen kunnen dienaangaande tussen die twee uitersten gesitueerd worden. Tabel 3: Analyse van de individuele verslagen: indeling van de vragen op grond van de opdrachten van de plaatselijke comités Hulp bij de beslissing (%) Ethische aspecten van de ziekenhuispraktijk (%) Advies met betrekking tot een experimenteel protocol (%) Totaal (%) Acute < 200 bedden (n = 18) 9 (4) 36 (17) 166 (79) 211 (10) Acute bedden (n = 38) 12 (4) 38 (11) 237 (83) 287 (13) Acute > 300 bedden (n = 38) 16 (1) 72 (5) (94) (63) Alle acute ziekenhuizen (n = 94) 37 (2) 146 (7) (91) (86) Geriatrische (n = 10) 4 (22) 8 (45) 6 (33) 18 (1) Psychiatrische (n = 24) 19 (15) 48 (39) 56 (46) 123 (6) Niet-ziekenhuizen (n = 8) 1 (1) 1 (1) 155 (98) 157 (7) Totaal 61 (3%) 203 (9%) (88%) (100%) Het zal waarschijnlijk niemand verbazen dat de artsen veruit de belangrijkste aanvragers zijn van adviezen met betrekking tot een experimenteel protocol (tabel 4).

7 Activiteitenverslag Het verplegend personeel vertegenwoordigt 18% van de aanvragers van advies met betrekking tot de ethische aspecten van de ziekenhuispraktijk en 23% van de aanvragers in geval van beslissingshulp. Opmerkelijk is ook dat het comité op zichzelf een beroep doet bij 12,5% van de vragen die te maken hebben met de ethische aspecten van de ziekenhuispraktijk. We wensen ook te wijzen op de rubriek andere waaruit blijkt dat het wetenschappelijk en technisch personeel, het administratief personeel (directie inbegrepen) en de farmaceutische bedrijven een aanzienlijk aantal vragen stellen aan de comités. Tabel 4: Analyse van de individuele verslagen. Wie ondervraagt het comité? Hulp bij de beslissing (%) n = 61 Ethische aspecten van de ziekenhuispraktijk (%) n = 203 Advies met betrekking tot een experimenteel protocol (%) n = Totaal N = % % % % Arts uit de instelling zelf Andere uit de instelling zelf , Arts van buiten de instelling , Verpleger uit de instelling zelf of van buiten de instelling , Andere van buiten de instelling Saisine op initiatief van het comité zelf Psycholoog uit de instelling zelf of van buiten de instelling Niet gepreciseerd 1 1, , ,5 0, ,5 0,5 Andere uit de instelling: Andere van buiten de instelling: Wetensch. en technisch personeel (NFWO inbegrepen) 32 Farmaceutische bedrijven 21 Administratief personeel (directie) 30 Studenten 7 Maatschappelijke assistenten 4 Universiteiten 5 Paramedici 4 Familie van patiënten 5 Apothekers 4 Andere 14 Andere 6 Slecht ingedeeld 1 Slecht ingedeeld 6 De diensten waarvan de aanvragers afkomstig zijn, variëren sterk naargelang de opdrachten (tabel 5). Wat de hulp bij de beslissing en de ethische aspecten van de zie-

8 192 Plaatselijke ethische comités kenhuispraktijk betreft, blijken de diensten van de psychiatrie en van de gyneco-obstetrie de grootste aanvragers te zijn. Ook de vragen inzake levenseinde zijn zeer talrijk (zie verder), maar dan wel verdeeld over verschillende diensten. Dit verklaart meteen waarom zij in de lijst van de diensten waarvan de aanvragers afkomstig zijn, lager blijken te liggen. Daartegenover staat dat de diensten die vragen stellen met betrekking tot een experimenteel protocol, vooral te vinden zijn bij de grote diensten van de algemene geneeskunde. Dit weerspiegelt de intense farmacologische activiteit van deze diensten, te beginnen met de twee grote mortaliteitsoorzaken in ons land (kanker en cardiovasculaire ziekten). Let ook op hoge score van andere en met name van de slecht ingedeelde diensten. De werkgroep van het Raadgevend Comité Bio-ethiek zal dat nader analyseren. Tabel 5: Analyse van de individuele verslagen. Dienst waarvan de aanvragers afkomstig zijn (61 diensten) Hulp bij de beslissing (n = 61) Ethische aspecten van ziekenhuispraktijk (n = 208) Advies met betrekking tot een experimenteel protocol (n = 1.889) 1. Psychiatrie (18) Psychiatrie (40) Oncologie (208) 2. Gyneco-obstetrie (13) Gyneco-obstetrie (16) Cardiologie (175) 3. Orthopedische chirurgie (3) Algemene geneeskunde (3) Pneumologie (3) Verpleegafdeling (8) Neurologie (136) 4. Oncologie (7) Gastro-enterologie (86) 5. Anesthesie-reanimatie (6) Pedopsychiatrie (6) Intensieve zorgen (6) Palliatieve zorgen (6) Pneumologie (122) Andere (5) Andere (30) Andere (153) Niet gepreciseerd: 60 ANDERE: Slecht ingedeeld 58 Vasculaire chirurgie 13 Wetenschappelijk en technisch personeel 55 Universiteiten en faculteiten 13 Administratieve directie 23 Comité zelf 8 Farmaceutische nijverheid 13 Families 2 Radiologie 3 Andere 10 Uit de aard van de vragen van de 2 eerste opdrachten van het comité (tabel 6) blijkt duidelijk de frequentie van de problemen inzake levenseinde, maar ook grote vragen

9 Activiteitenverslag op het vlak van medische deontologie (beroepsgeheim, autonomie en voorlichting van de patiënten, medisch-wettelijke redenen, relaties tussen verzorgenden). Tabel 6: Analyse van de individuele verslagen. Hulp bij de beslissing en ethische aspecten van de ziekenhuispraktijk aard van de aanvraag (31 onderwerpen) 1 Levenseinde 70 (20%) 2 Beroepsgeheim en vertrouwelijkheid van de gegevens 49 (14%) 3 Voorlichting en autonomie van de patiënten Medisch-wettelijke redenen 5 Voortplanting onder medische begeleiding Relaties tussen verzorgenden 2323 (7%) (7%) 1717 (5%) (5%) Opvallend met betrekking tot de aard van de adviesaanvragen inzake de experimentele protocollen (tabel 7) is de farmacologie die minstens 70% van de aanvragen vertegenwoordigt (en zelfs meer indien men ook rekening houdt met de rubriek andere ). Men kan zich echter vragen stellen bij de geringe vertegenwoordiging van de andere disciplines: is het niet een kwestie van niet-traditie die de experimenteerders ertoe brengt geen protocol voor te stellen voor de andere onderzoeksdomeinen (nieuwe diagnosetechnieken, nieuwe machines, nieuwe niet-medicamenteuze technieken) terwijl de traditie ter omkadering van het farmacologisch onderzoek vandaag goed verankerd is door het aanmaken van een model voor de ethische controle van het onderzoek? Tabel 7: Analyse van de individuele verslagen. Advies met betrekking tot een experimenteel protocol aard van de experimentering (n = 1.928) Medicamenteuze experimentering fase III 544 (28%) Medicamenteuze experimentering fase IV 323 (17%) Medicamenteuze experimentering andere 250 (13%) Medicamenteuze experimentering fase II 213 (11%) Psychologische of fysiopathologische experimentering 156 (8%) Therapeutische experimentering (niet-medicamenteus) 88 (5%) Diagnostische experimentering 74 (4%) Epidemiologische experimentering 71 (4%) Medicamenteuze experimentering fase I 40 (2%) Farmaco-economisch onderzoek 12 (1%) Andere 118 (6%)

10 194 Plaatselijke ethische comités Andere: Slecht ingedeeld 38 (hoofdzakelijk medicamenteuze experimentering) Medical devices/prothesen 19 Bio-equivalentie/farmacokinetica 18 Compassionate use 16 Gedragsexperimenteringen 8 Amendementen 3 Diversen 16 Medicamenteuze experimentering: 1.370/1.928 = 71% De persoon die de vraag gesteld heeft, werd vaak door het comité gehoord (tussen 50 en 60%), maar het verhoor van andere deskundigen was eerder uitzonderlijk. Opvallend is evenwel het lage percentage antwoorden op die vraag. Dit moet bij de interpretatie ervan tot voorzichtigheid aanzetten (tabel 8). Tabel 8: Analyse van de individuele verslagen. Hoorzittingen door het comité Hulp bij de beslissing (n = aantal antwoorden op 61) Ethische aspecten van de ziekenhuispraktijk (n = aantal antwoorden op 203) Experimentering (n = aantal antwoorden op 1.889) Aanvrager 56% (n = 52) 63% (n = 120) 56% (n = 1.309) Andere leden van de instelling 31% (n = 36) 41% (n = 99) 14% (n = 973) Advies van buiten de instelling 11% (n = 35) 14% (n = 91) 9% (n = 962) Uit de conclusies van het comité (tabel 9) voor de opdrachten inzake hulp bij de beslissing en de ethische aspecten van de ziekenhuispraktijk blijkt de grote frequentie van de schriftelijke adviezen (de mondelinge adviezen vertegenwoordigen 30/264 conclusies, d.i. 11% van de antwoorden) en de weinige weigeringen zich uit te spreken (12/264 = 4,5% van de antwoorden). Wat de adviezen met betrekking tot de experimentele protocollen betreft, wordt 68% ongewijzigd goedgekeurd, terwijl in 24% van de gevallen het comité het protocol pas aanvaardde nadat er wijzigingen aan waren aangebracht of nadat voorwaarden waren opgelegd. De op het niveau van het comité vastgelegde protocollen (ongunstige adviezen, ingetrokken door de aanvrager, niet vertegenwoordigd, weigering zich uit te spreken) vertegenwoordigen 60 protocollen op de 1.889, d.i. 3%. Daar dienen nog de 18 in afwachting (rubriek andere ) van aanpassing of van inbreng van bijkomende precisies door de experimenteerder aan toegevoegd te worden.

11 Activiteitenverslag Tabel 9: Analyse van de individuele verslagen. Conclusies van het comité Hulp bij de beslissing Schriftelijk advies Mondeling advies Redactie van een samenvatting Weigering zich uit te spreken Ethische aspecten van de ziekenhuispraktijk (n = 203) Guidelines Andere Discussietekst Niet gepreciseerd schriftelijk advies mondeling advies diversen Advies met betrekking tot een experimenteel protocol (n = 1.889) Onmiddellijk gunstig advies Gunstig advies na wijziging Andere Ongunstig advies Niet vertegenwoordigd Ingetrokken door de aanvrager 1e+1 4 slecht ingedeeld in afwachting voorwaardelijk weigering zich uit te spreken conferenties debatten samenvattingen diversen weigering zich uit te spreken akkoord met een ander erkend comité slecht ingedeeld 2 schriftelijk advies samenvattingen 22 De tijd die in het onderzoek van de protocollen gestopt wordt, varieert enorm (tabel 10) en de coderingsmoeilijkheden zijn hier evident. Een onderzoeksduur van één dag mag dan nog denkbaar zijn voor hulp bij de beslissing, een dergelijke onderzoeksduur is nagenoeg ondenkbaar voor experimentering en weerspiegelt waarschijnlijk een onderzoeksinterpretatie in 1 sessie met onmiddellijke goedkeuring. Er zal dus moeten worden aangedrongen op het bekomen van de tijdsinterval tussen het ogenblik waarop het secretariaat van het comité de vraag ontvangt en het ogenblik waarop het zijn definitief antwoord voorlegt. Dit in acht genomen wensen we er evenwel op te wijzen dat de mediaanonderzoeksduur op 8 dagen ligt voor de hulp bij de beslissing, op 49 dagen voor de ethische aspecten van de ziekenhuispraktijk en op 30 dagen voor de experimentele protocollen. Daarbij mag niet uit het oog worden verloren dat zij verplicht zwaar onderschat worden, vooral als men zich her-

12 196 Plaatselijke ethische comités innert dat het gemiddelde van de vergaderingen van de comités op vijf vergaderingen per jaar ligt. Tabel 10: Analyse van de individuele verslagen. Duur van het onderzoek door het plaatselijk ethisch comité Onderzoeksduur Hulp bij de beslissing (%) n = 46 Ethische aspecten van de ziekenhuispraktijk (%) n = 109 Advies met betrekking tot een experimenteel protocol (%) n = dag 18 (39) 30 (28) 241 (19) 2 tot 14 dagen 8 (17) 4 (4) 137 (11) 15 tot 30 dagen 4 (9) 8 (7) 280 (22) 31 tot 90 dagen 7 (15) 28 (26) 505 (39) 91 tot 180 dagen 6 (13) 20 (18) 83 (6) 180 tot 360 dagen 3 (7) 17 (15) 28 (2) > 1 jaar 0 (0) 2 (2) 4 (0,5) verslagen op analyseerbaar (= 66%) 4. Algemene bespreking Dit activiteitsverslag 1998 is het eerste in zijn soort en de hier voorgestelde gegevens moeten in hun relatieve context geplaatst worden. Zo heeft slechts de helft van de comités geantwoord en het zijn de acute ziekenhuizen die door hun hoog antwoordenpercentage en door hun belangrijkere concrete activiteit zwaar doorwegen op het beeld dat de aan de ziekenhuizen verbonden plaatselijke ethische comités van hun activiteit geven. We stellen ook nog wat kinderziekten vast op het vlak van de codering van bepaalde items en we betreuren in het bijzonder de twijfel die er heerst rond het item onderzoekstijd dat zich bijzonder goed zou lenen voor een verdere analyse. Toch blijkt uit dit eerste verslag een duidelijk beeld, namelijk dat de activiteit van de plaatselijke comités allesbehalve verwaarloosbaar is: gedurende 600 vergaderingen werden meer dan tweeduizend vragen behandeld en aan dit alles werd deelgenomen door bijna personen in een multidisciplinariteit die de ziekenhuiswereld nooit eerder heeft kunnen aanschouwen. Het gewicht van de adviesopdracht met betrekking tot de onderzoeksprotocollen is zeer belangrijk. Dit geldt met name voor het farmacologisch onderzoek en dat zal wellicht voor niemand een verrassing zijn. Wat waarschijnlijk veel minder verwacht

13 Activiteitenverslag was, is het relatief belangrijke aandeel van de adviesopdracht met betrekking tot de ethische aspecten van de ziekenhuispraktijk (203 behandelde vragen) en het twee derden minder belangrijke aandeel van de individuele hulp bij de beslissing (61 behandelde vragen). Het belang van de psychiatrie, van de gynaecologie-obstetrie, van het levenseinde en van de kwesties inzake algemene deontologie toont aan dat de comités geconfronteerd worden met bio-ethische problemen in de echte zin van het woord, d.w.z. met concrete waardeconflicten die regelmatig aangepakt dienen te worden. Vooraleer zich uit te spreken hebben de comités vaak (56 tot 63%) een rechtstreeks contact met de persoon die de vraag gesteld heeft en men kan aannemen dat dit een gunstig gevolg is van de geografische nabijheid van het comité met de aanvragers. De beschermingsrol van de personen die zich onderwerpen aan een experimentering die aan het comité toehoort, lijkt bijzonder nuttig vermits het comité één keer op vier een wijziging van het protocol heeft opgelegd en in 60 gevallen het protocol verworpen heeft. Dit is een belangrijk gegeven, hoewel de omvang ervan (3%) gering overkomt in verhouding tot de grote meerderheid van uiteindelijk gunstig uitgebrachte adviezen. Tot besluit kunnen we stellen dat dit verslag, ofschoon nog onvolledig en nog wat lijdend onder enkele kinderziekten, een goed beeld geeft op de ethische comités die schitterend werk leveren en steun en ondersteuning verdienen. BIJLAGE 1 Voor het activiteitenoverzicht 1998 van de plaatselijke ethische comités gebruikte document Toelichting 1. Identificatiefiche Deze fiche dient in principe enkel het eerste jaar te worden ingevuld. Ze wordt U echter elk jaar toegestuurd opdat u eventuele correcties zou kunnen aanbrengen. Punt 1.1. Het betreft het door de Orde van Geneesheren aan het comité toegekende nummer. Punt 1.2. Het betreft het effectieve oprichtingsjaar van het comité zelfs indien dit voorafgaat aan de publicatie van het KB van 12 augustus 1994 tot instelling van de plaatselijke ethische comités van ziekenhuizen. Punt 1.3. Indien het comité werkt voor een groep, gelieve de naam van de betrokken ziekenhuizen op te geven, maar voorts enkel het contactadres van het comité.

14 198 Plaatselijke ethische comités Punt 1.4. Samenstelling: geef het aantal mannelijke (M) en vrouwelijke (V) leden voor elke discipline op. Vergeet niet de discipline van de personen die tot rubriek andere behoren, te noteren en voor elke discipline het aantal personen intern en extern aan de instelling, aan te duiden. Punt 1.5. Het betreft het aantal plaatsgegrepen vergaderingen tijdens het jaar waarop het verslag slaat. 2. Individueel activiteitenverslag Elke fiche herneemt een behandeld onderwerp: Herhaal de titel van het protocol of van de gestelde vraag Herhaal het ID-nummer van het comité (zie 1.1) in geval van niet-anonieme registratie OFWEL, in geval van anonieme registratie, vul de letter in die overeenkomt met het type ziekenhuis waarvan het plaatselijk comité deel uitmaakt Duid hier uw interne archiveringscode of volgnummer aan Rangschik het onderwerp van de activiteit onder één der opdrachten van het comité (EEN OPDRACHT PER ONDERWERP). 2.2.* Het betreft de discipline van degene die de vraag aan het comité richt. 2.3.* Het betreft de dienst van oorsprong van de aanvrager. 2.4.* Het betreft het type problematiek waartoe het behandelde onderwerp behoort * of * Men dient het thema of de thema s te kiezen die het behandelde onderwerp het best karakteriseren maar door in rubriek te blijven wanneer u aankruiste en door in rubriek te blijven wanneer u of aankruiste. 2.5.* Men dient de conclusie van het comité m.b.t. het behandelde onderwerp te definiëren (EEN OPDRACHT PER ONDERWERP). * Vul indien nodig de rubriek andere in en LICHT TOE: de lijsten zullen dan stapsgewijs worden verbeterd in functie van uw toevoegingen. Indien een bepaald onderwerp frequent voorkomt in de rubriek andere zal dit onderwerp worden geïntegreerd in de lijsten.

15 Activiteitenverslag ID NUMMER VAN HET COMITÉ 1.2. OPRICHTINGSJAAR ADMINISTRATIEVE GEGEVENS JAARLIJKS ACTIVITEITENVERSLAG PLAATSELIJK ETHISCH COMITÉ Naam van het ziekenhuis: Adres: 1. IDENTIFICATIEFICHE (één fiche per jaarverslag) Postnummer: kengetal abonneenummer intern toestelnr. (eventueel) Tel. / / Fax / / Voorzitter van het comité: Contactpersoon: 1.4. SAMENSTELLING Intern Extern M V M V Verplegend pers Juristen Artsen Apothekers Andere (verduidelijk de discipline) 1.5. AANTAL VERGADERINGEN DIE IN 1999 PLAATSGREPEN

16 200 Plaatselijke ethische comités 2. INDIVIDUEEL ACTIVITEITENVERSLAG (één fiche per behandeld onderwerp) TITEL VAN HET PROTOCOL OF VAN DE GESTELDE VRAAG ID-NR. VAN HET COMITÉ (in geval van niet-anonieme registratie) OFWEL LETTER DIE OVEREENKOMT MET HET TYPE ZIEKENHUIS (in geval van anonieme registratie, zie bijlage) INTERN ARCHIVERINGSNR DATUM VAN INLEIDING VAN HET DOSSIER DATUM VAN AFSLUITING VAN HET DOSSIER 2.1. TOT WELKE OPDRACHT VAN HET COMITÉ BEHOORT HET BEHANDELDE ON- DERWERP? Hulp bij de beslissing = Ethisch aspect van de ziekenhuiszorg = Protocol met betrekking tot experimenten = 3 Nr AARD VAN DE AANVRAGER (één enkel antwoord) F arts verbonden aan de instelling F verplegend personeel verbonden aan de instelling F psycholo(o)g(e) verbonden aan de instelling F andere verbonden aan de instelling (preciseren) F arts extern aan de instelling F verplegend personeel extern aan de instelling F psycholo(o)g(e) extern aan de instelling F andere extern aan de instelling (preciseren) F op initiatief van het comité 2.3. DIENST VAN OORSPRONG VAN DE AANVRAGER (één enkel antwoord) F pathologische anatomie F anesthesie-reanimatie F klinische biologie F cardiologie F algemene heelkunde F hartchirurgie F digestieve heelkunde F mond-, kaak-, en aangezichtschirurgie F orthopedische heelkunde F plastische, reconstructieve en esthetische heelkunde F dermato-venereologie

17 Activiteitenverslag F medische directie F endocrino-diabetologie F epidemiologie F gastro-enterologie F medische genetica F gerontologie/geriatrie F gynaecologie verloskunde F hematologie F medische beeldvorming F immunologie F infectiologie F algemene geneeskunde F inwendige geneeskunde F gerechtelijke geneeskunde F nucleaire geneeskunde F ziekenhuisapotheek F fysische geneeskunde F sportgeneeskunde F arbeidsgeneeskunde F neonatologie F nefrologie F neurochirurgie F neurologie F pediatrische neurologie F neuropsychiatrie F oncologie F oftalmologie F NKO F pediatrie F kinderpsychiatrie F farmacologie F pneumologie F longchirurgie F psychiatrie F psychologie F radiotherapie F revalidatie F reumatologie F administratieve diensten F intensieve zorgen F volksgezondheid F spoedgevallen F palliatieve zorgen F stomatologie F bloedtransfusie F orgaantransplantatie F urologie F virologie F verpleegkundige afdeling (dir) F andere (te preciseren) 2.4. AARD VAN DE AANVRAAG (meerdere antwoorden mogelijk in éénzelfde rubriek m.b.t. het behandelde onderwerp) Indien het behandelde onderwerp een protocol inzake experimenten is F epidemiologische studie F fysiologische of fysiopathologische experimenten F geneesmiddelen experimenten fase I F geneesmiddelen experimenten fase II F geneesmiddelen experimenten fase III F geneesmiddelen experimenten fase IV F geneesmiddelen experimenten andere fase F farmaco-economische studie F diagnostische studie F therapeutische experimenten (niet medicamenteus) F andere (te preciseren) Indien het behandelde onderwerp hulp bij de beslissing of een ethisch aspect van de ziekenhuiszorg betreft F levenseinde F therapeutische verbetenheid F stopzetten of onderbreken van de zorgen F palliatieve zorgen F euthanasie F levenstestament F hulp bij zelfdoding

18 202 Plaatselijke ethische comités F beslissing niet te reanimeren F medisch begeleide bevruchting F seksualiteit F adoptie F zwangerschapsafbreking F geweldpleging op kinderen F anticonceptie F prenatale diagnose F AIDS F oncologie F wegname en transplantatie van organen F wegname en transplantatie van weefsels F informatie en autonomie van de patiënt F kunstorganen en xenogreffen F predictieve geneeskunde en genetic counseling F transfusie F gentherapie F getuigen van Jehova F beroepsgeheim en vertrouwelijkheid van gegevens F relatie onder het verzorgend personeel F relatie met de familie F medische aansprakelijkheid F gerechtelijk-geneeskundige redenen F andere (te preciseren) 2.5. CONCLUSIES VAN HET COMITÉ Na het horen van de aanvrager ja / neen Na het horen van andere personen van de instelling ja / neen Na een extern advies ja / neen Met betrekking tot de hulp bij de beslissing het comité spreekt zich niet uit = mondeling advies = PV van de vergadering = schriftelijk advies = Met betrekking tot de ethische aspecten van de ziekenhuiszorg het comité heeft een discussietekst uitgebracht = het comité heeft een ontwerp van algemene richtlijnen opgesteld = 6 (één enkel item) andere (te preciseren) = 7 Nr Met betrekking tot de protocollen inzake experimenten het comité heeft onmiddellijk een gunstig advies uitgebracht = het comité heeft na wijziging een gunstig advies uitgebracht = het comité heeft een negatief advies uitgebracht = de vraag werd door de aanvrager ingetrokken vóór het advies van het comité = de vraag wordt niet gehandhaafd, gelet op een vraag om toelichting van het comité = andere (te preciseren) = 13

19 Activiteitenverslag BIJLAGE 2 Plaatselijke ethische comités die deelgenomen hebben aan het activiteitenoverzicht 1998 Lijst van de PEC die een verslag hebben toegestuurd Instelling Postnummer Plaats Clinique Saint-Jean 1000 Brussel/Bruxelles Institut Jules Bordet: comité d éthique 1000 Brussel/Bruxelles Institut Pachéco: comité d éthique* 1000 Brussel/Bruxelles Centre Hospitalier César de Paepe 1000 Brussel/Bruxelles CHU Saint-Pierre 1000 Brussel/Bruxelles CHU Brugmann 1020 Brussel/Bruxelles Centre Hospitalier Jean Titeca 1030 Brussel/Bruxelles Clinique Parc Léopold: comité d éthique 1040 Brussel/Bruxelles Clinique Europe St Michel 1040 Brussel/Bruxelles Institut Albert I et Reine Elisabeth 1050 Brussel/Bruxelles Clinique Ste Anne et St Remi: comité d éthique 1070 Brussel/Bruxelles ULB ERASME Faculté de Médecine 1070 Brussel/Bruxelles ULB ERASME: comité d éthique 1070 Brussel/Bruxelles Stichting Psychogeriatrie VID 1083 Brussel/Bruxelles Nouvelle Clinique de la Basilique 1083 Brussel/Bruxelles AZ VUB 1090 Brussel/Bruxelles Vlaams Huisartsen Instituut 1090 Brussel/Bruxelles La Ramée Fond Roy Sanatia 1180 Brussel/Bruxelles Institut Edith Cavell Marie Depage* 1180 Brussel/Bruxelles AZ St Elisabeth 1180 Brussel/Bruxelles UCL Faculté de Médecine 1200 Brussel/Bruxelles Centre neurologique William Lennox 1340 Ottignies LLN Clinique St-Pierre* 1340 Ottignies La petite maison ASBL 1450 Chastre AZ St-Maria 1500 Halle AZ Heilig Hartkliniek 1730 Asse Sint-Jozefkliniek 1800 Vilvoorde Nationaal Multiple Sclerose Centrum VZW 1820 Melsbroek Psychiatrische kliniek St Alexius 1850 Grimbergen Prins Leopold Instituut voor Tropische Geneeskunde 2000 Antwerpen Apra Kliniek 2000 Antwerpen AZ St Elisabeth 2000 Antwerpen AZ Stuivenberg 2000 Antwerpen St Vincentiusziekenhuis 2018 Antwerpen AZ Middelheim 2020 Antwerpen Monica (fusie ziekenhuis) 2100 Deurne AZ St Elisabeth 2200 Herentals AZ Sint Jozef 2300 Turnhout Openbaar Psychiatrisch Ziekenhuis Geel 2440 Geel

20 204 Plaatselijke ethische comités Pscychiatrisch Centrum Broeders Alexianen 2530 Boechout VZW Gezondheidszorg Covabe 2570 Duffel AZ St Camillus St Augustinus St Bavo 2610 Wilrijk Universitair Ziekenhuis Antwerpen 2650 Edegem Algemeen Ziekenhuis Sint-Jozef 2800 Mechelen VZW Imelda 2820 Bonheiden Ten Bosch 2830 Willebroek AZ Heilige Familie 2840 Rumst-Reet Heropbeuring De Mick VZW 2930 Brasschaat Klina VZW 2930 Brasschaat Regionaal Ziekenhuis Heilig Hart* 3000 Leuven Universitaire Klinieken 3000 Leuven IDEWE 3001 Leuven UC St Jozef Kortenberg 3070 Kortenberg Algemeen Ziekenhuis Diest 3290 Diest Psychiatrisch Instituut St Kamillus 3360 Bierbeek AZ Salvator St Ursula VZW 3500 Hasselt St Franciscusziekenhuis* 3550 Heusden-Zolder Limburg Universitair Centrum 3590 Diepenbeek OPZ Daelwezeth 3621 Rekem (Lanaken) MCNOL: Medisch Centrum Noord Oost Limburg 3680 Maaseik AZ Vesalius 3700 Tongeren Medisch Centrum St Josef 3740 Munsterbilzen Regionaal Ziekenhuis St Trudo 3800 Sint-Truiden Maria Ziekenhuis Noord Limburg H. Hart 3920 Lommel CHU Sart Tilman: comité d éthique hospitalière 4000 Luik /Liège CH St Joseph Espérance: comité d éthique 4000 Luik /Liège) CHS Clinique Notre Dame des Anges 4000 Luik 6 Glain Clinique St Vincent 4000 Rocourt IPAL ancien Valdor 4020 Luik /Liège) Clinique Notre Dame des Bruyères: comité d éthique 4032 Chênée Clinique André Renard 4040 Herstal CH du Bois de l Abbaye 4100 Seraing Centre neurologique: comité d éthique 4557 Fraiture en Condroz St Nikolaus Hospital 4700 Eupen Clinique St Joseph: comité d éthique 4780 St Vith Clinique Ste Elisabeth 4802 Heusy Clinique psychiatrique des Frères Alexiens 4841 Henri-Chapelle Clinique Reine Astrid 4960 Malmédy CHS l Accueil Institut psychiatrique provincial 4990 Lierneux Fover St François: comité d éthique 5000 Namen/Namur Institut psychiatrique du Beau Vallon 5002 Saint-Servais Clinique Saint-Luc 5004 Bouge Clinique Universitaire de Mont-Godinne 5330 Yvoir CH Dinant: comité d éthique 5500 Dinant Hôpitaux du CPAS de Charleroi: Jumet Espace Santé 6000 Charleroi Clinique Notre Dame de Grâce: comité d éthique 6041 Gosselies Hôpital St Joseph Ste Thérèse et IMTR 6060 Gilly

21 Activiteitenverslag CHU A. Vésale 6110 Montigny-le-Tilleul Comité d éthique I.Ph.I.B. sa 6280 Loverval Centre de Santé des Fagnes: comité d éthique 6460 Chimay Clinique du Sud Luxembourg 6700 Aarlen/Arlon Centre hospitalier de l Ardenne 6800 Libramont Hôpital Princesse Paola 6900 Marche-en-Famenne CHR St Joseph et Warquignies 7000 Bergen/Mons CHR de la Haute Senne 7060 Soignies Comité d éthique de la Maison Marie Immaculée 7063 Neufvilles CHU Tivoli: comité d éthique 7100 La Louvière Centre Hospitalier de Jolimont-Lobbes 7100 Haine St-Paul S.N.C. Plennevaux 7100 La Louvière Centre psychiatrique St-Bernard et St-Martin 7170 Manage Centre Hospitalier du Grand Hornu 7301 Hornu Clinique Louis Caty 7331 Baudour Hôpital civil de Tournai: comité d éthique 7500 Doornik/Tournai Hôpital psychiatrique Les Maronniers 7500 Doornik/Tournai Clinique Notre Dame et St Georges 7500 Doornik/Tournai Centre Hospitalier de Mouscron 7700 Moeskroen/Mouscron AZ Sint-Franciscus-Xaverius en Sint-Jan 8000 Brugge PZ OL Vrouw 8200 Brugge AZ Sint Lucas St Jozef 8310 Assebroek Elisabeth Ziekenhuis 8340 Sijsele-Damme St Niklaas kliniek 8500 Kortrijk Gezondheidszorg H. Familie VZW 8500 Kortrijk OL Vrouw Hospitaal 8500 Kortrijk Kliniek Heilige Familie 8500 Kortrijk KGW St Augustinus* 8630 Veurne VZW Sint Andriesziekenhuis 8700 Tielt Kliniek OLV van Lourdes 8790 Waregem Stedelijk Ziekenhuis 8800 Roeselare Heilig Hart Ziekenhuis 8800 Roeselare Sint Rembert Ziekenhuis 8820 Torhout St Jozefkliniek 8870 Izegem OL Vrouw Ziekenhuis 8900 Ieper Psychiatrisch Ziekenhuis H. Hart* 8900 Ieper Mariaziekenhuis 8970 Poperinge Volkskliniek 9000 Gent AZ Maria Middelares 9000 Gent AZ De Bijloke 9000 Gent UZ Gent 9000 Gent Neuro-psychiatrie kliniek St Camillius 9051 St. Denijs Westrem Psychiatrisch Ziekenhuis Caritas 9090 Melle APZ St Lucia 9100 St Niklaas AZ Maria Middelares 9100 St Niklaas Aalsters Stedelijk Ziekenhuis 9300 Aalst OL Vrouw Ziekenhuis 9500 Geraardsbergen Burgerlijk Ziekenhuis 9600 Ronse

22 206 Plaatselijke ethische comités St Elisabeth Ziekenhuis en Kraaminrichting 9620 Zottegem OLV Ziekenhuis 9700 Oudenaarde * niet-conform verslag