van de gemeente Hoogezand-Sappemeer

Transcriptie

1 OP ZOEK NAAR DE EIGE N KRACHT van de gemeente Hoogezand-Sappemeer Steendam Steendam 1

2 van de gemeente Hoogezand-Sappemeer Steendam, Rijksuniversiteit Groningen Algemene Pedagogische Wetenschappen 1e begeleider: Dr. J.J.M. Zeelen 2e begeleider: Prof. dr. M.C. Timmerman In opdracht van Dr. G. Schout, onderzoeksbureau OvZo & de gemeente Hoogezand-Sappemeer Groningen, febr. t/m dec 2011 Steendam 2

3 Voorwoord "De mens is een sociaal dier, hij is niet gemaakt om alleen te leven." ~ Aristoteles ~ Voor u ligt mijn eindscriptie waarin ik onderzoek gedaan heb naar de aanwezigheid van kenmerken van Restorative Practices of Eigen Kracht, in opdracht van Dr G. Schout, onderzoeksbureau OvZo en de gemeente Hoogezand-Sappemeer. Met deze scriptie zal ik mijn opleiding Pedagogische Wetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen afronden. Aan het begin van deze onderzoeksperiode kreeg ik de mogelijkheid om een onderwerp te kiezen. Mij leek het nuttig om dit te doen voor een bedrijf, zodat mijn onderzoek maatschappelijke relevantie zou kunnen hebben. Nadat ik reageerde op een advertentie op internet van onderzoeksbureau OvZo, kreeg ik een uitnodiging om op gesprek te komen. Hier werd aan mij voorgelegd dat ik onderzoek kon gaan doen naar de aanwezigheid van kenmerken van Restorative Practices/Eigen Kracht in de gemeente Hoogezand- Sappemeer. Hierbij wordt niet uitgegaan van mensen met problemen, maar juist van mensen en hun mogelijkheden en krachten. Dit leek mij een interessant onderwerp, waar nog niet veel over bekend is. Daarom heb ik ervoor gekozen om dit onderzoek uit te gaan voeren. Graag bedank ik Gert Schout voor de intensieve begeleiding tijdens het opzetten en maken van deze scriptie. Ook Anna Visser, waar ik grotendeels mee samen heb gewerkt, wil ik bedanken voor de steun en fijne samenwerking. Verder wil ik Jacques Zeelen als eerste begeleider en Greetje Timmerman als tweede begeleider bedanken voor de goede ondersteuning vanuit de RuG en Gideon de Jong heel erg bedankt voor de uitleg van Atlas TI en verdere ondersteuning. Natuurlijk ook veel dank aan de gemeente Hoogezand- Sappemeer, in het bijzonder Herman Kamminga, Kwartier Zorg & Welzijn en de geïnterviewden in de gemeente waardoor dit onderzoek mogelijk is gemaakt. Tot slot bedank ik Michiel Briët, Lotte Steendam, Sity Smit, Gerry Briët, Theo Teunissen, Claudia van den Deijsel, Carolien Kinds en Ronel Holierook voor de hulp en ondersteuning tijdens het schrijven van mijn scriptie. Steendam 3

4 Samenvatting Na een periode van individualisering wordt steeds meer aandacht aan de verbondenheid tussen mensen besteed. Men is gewend geraakt aan de individuele aanpak van de zorg en ondersteuning van de verzorgingsstaat. Indien de verantwoordelijkheid van problemen teruggelegd wordt bij de mensen zelf, zou dit een positief lange termijn effect kunnen hebben. Burgers zouden zelf een oplossing kunnen bedenken voor hun situatie met behulp van hun sociale netwerk. Een netwerk van familie, vrienden en kennissen heeft wellicht meer tijd en begrip voor deze problematiek dan de professionals. De benadering van Restorative Practices, die in Nederland Eigen Kracht genoemd wordt, gaat uit van de eigen kracht van mensen. Restorative Practices bestaat uit verschillende vormen: Restorative Justice (Echt Recht), Family Group Conference/Family Group Decision Making (Eigen Kracht conferentie), leercirkels en informele vormen. Hoogezand-Sappemeer is een gemeente waar relatief veel sociale problematiek voorkomt. Deze groeiende problematiek legt grote druk op het werk van de professionals op het gebied van zorg en welzijn. Eigen Kracht is een begrip dat sinds 2001 in Nederland bekend is geworden. Kenmerken hiervan zitten al verborgen in de aanpak van instanties. Om hier meer inzicht in te krijgen, is het nodig eerst te inventariseren wat momenteel aanwezig is. Voor dit onderzoek zijn mensen van diverse organisaties geïnterviewd, over hun ervaring met Eigen Kracht in de praktijk of kenmerken hiervan en wat hun successen en problemen zijn. Hieruit is gebleken dat er al kenmerken van Eigen Kracht in de praktijk worden gebruikt, zoals samenredzaamheid bij buurtbemiddeling, Humanitas en in het onderwijs. Het gebruik van netwerken komt naar voren bij de Thuiszorg, gehandicaptenzorg de Zijlen en project Gorecht-West. Informele zorg wordt bij een aantal instanties al gecombineerd met formele zorg, zoals bij Kwartier Zorg & Welzijn en Huiselijk Geweld. Herstel komt sterk naar voren bij bureau Halt. Er komen echter ook belemmeringen naar voren, zoals burgers zonder netwerk, burgers die niet willen deelnemen aan conferenties en instanties die niet cliëntgericht willen werken. Deze belemmeringen werden voorgelegd aan een focusgroep. Deze focusgroep probeert de belemmeringen in mogelijkheden te transformeren, waardoor Hoogezand-Sappemeer verder kan werken met de toepassing van Eigen Kracht in deze gemeente. Steendam 4

5 INHOUDSOPGAVE Geen inhoudsopgavegegevens gevonden.9 Steendam 5

6 1. Inleiding "De mens is een sociaal dier, hij is niet gemaakt om alleen te leven." Al in 300 voor Christus zag Aristoteles dat de mens niet alleen kan overleven. In de geschiedenis zien we verschillende voorbeelden van hoe de samenleving hier mee om weet te gaan. Socioloog Felling (2004) maakt vanaf de Tweede Wereldoorlog onderscheid tussen drie soorten samenlevingen. De eerste naoorlogse samenleving wordt beschreven als het begin van de welvaart, waarbij tegenstellingen beginnen te ontstaat tussen verschillende generaties. In de tweede samenleving begint de ontzuiling en wordt de verzorgingsstaat steeds meer uitgebreid. De waarden en normen veranderen mee met de economische groei en individuele verantwoordelijkheid. Arbeiders krijgen rechten en vrouwen zijn niet langer afhankelijk van hun man. Het derde type samenleving vormt een tegenbeweging ten opzichte van de voorgaande samenlevingen. Hier ontstaat een crisis tussen de welvaartsen verzorgingsstaat (Felling, 2004). Nisbet (1953) brengt naar voren dat door de economische druk iedereen verplicht is te werken om zichzelf te kunnen onderhouden. Hierdoor heeft men minder tijd voor sociale contacten. Ondanks de komst van technologische ontwikkelingen en materialistische behoeftes, wordt dit probleem nog niet opgelost. Mensen zijn meer meer geïsoleerd gaan leven. Families en kleine gemeenten, zoals van de kerk, worden minder functioneel. Nisbet (1953) noemt deze relaties leeg en de functies die een netwerk eerder bood, zijn verminderd. Hierdoor ontstaat er minder sociale samenhang. Dit komt mede door de verandering in gezinsrollen tussen mannen en vrouwen, de ontwikkeling van technologie, de wetenschap en verstedelijking. Mensen kloppen aan bij instanties van de staat in plaats van steun aan elkaar te vragen. Deze toenemende behoefte aan zorg wordt beantwoord door de staat. Burgers zijn eraan gewend geraakt dat de verzorgingsstaat hun problemen oplost, aldus Nisbet (1953). Indien gezinnen die te maken hebben met een of meerdere risicofactoren bij elkaar wonen, is de kans groot dat problemen ontstaan. Een risicofactor wordt gedefinieerd als een kenmerk van kinderen (bijvoorbeeld een moeilijk temperament) of ouders (geen of weinig opleiding), een omstandigheid (bijvoorbeeld leven in armoede) of een gebeurtenis (bijvoorbeeld een traumatische ervaring), waarvan in goed opgezet onderzoek duidelijk is geworden dat er een verband bestaat met latere, minder wenselijke ontwikkelingsuitkomsten van welke aard dan ook (Hermanns 2007, p. 36). Voorbeelden van risicofactoren zijn ongewenste zwangerschap, roken of drinken van alcohol tijdens de zwangerschap, echtscheiding, schulden, geweld in het gezin, laag opleidingsniveau van de ouders, te kleine behuizing, wonen in een onveilige buurt en oorlogservaringen (Van Lieshout, 2007). Linders (2009) is van mening dat vanwege deze risicofactoren een grote kans bestaat dat mensen in bovenstaande situaties te maken krijgen met uitsluiting, gebrek aan steun of zelfs sociaal isolement. Mensen die met een opeenstapeling van verschillende problemen te maken hebben, kunnen hier veelal zelf geen oplossing meer voor vinden. Sinds de grote variëteit en toegankelijkheid van verschillende vervoersmogelijkheden, zijn families en vrienden steeds verder uit elkaar gaan wonen. Dit heeft grote gevolgen voor de sociale ondersteuning in wijken en buurten. Burgers zijn gericht op zichzelf en schakelen de professionele hulpinstanties in bij problemen. Het lijkt dat de behoefte aan hulp groeit, naarmate het aanbod van professionele hulp toeneemt. Linders (2009) beschrijft dat hulpvragers achterover gaan zitten en rekenen op de hulp die komt. De problemen kunnen al van generatie op generatie aanwezig zijn. De druk op de hulpverlening om deze vicieuze cirkel te doorbreken, is relatief groot. Professionele instanties zijn echter beperkt tot hun werktijden. Financieel gezien is constante professionele hulp niet bevorderlijk (Linders, 2009). De hulpverlening komt steeds meer onder invloed te staan van bezuinigingen en wachtlijsten. De toenemende specialisatie en differentiatie van het aanbod legt vooral de aandacht op cliënten met enkelvoudige problemen. Mensen met een opeenstapeling van pedagogische problemen, financiële problemen, woonproblemen, psychiatrische problemen, verslavingen en cognitieve beperkingen worden echter moeilijk bereikt door deze huidige voorzieningen. Door financiële geldstromen per discipline, wordt multidisciplinair werken beperkt. Booys (2009) laat zien dat in de tijd voor de institutionalisering de problemen door samenredzaamheid in de eigen omgeving werden opgelost. Ook zegt hij dat samenredzaamheid tegenwoordig niet meer gebruikelijk is, omdat de burger verwend is geraakt door alle opgelegde oplossingen vanuit de instanties. Toch zijn er ook andere ontwikkelingen. Cornwell, Laumann & Schumm Steendam 6

7 (2008) brengen hier tegenin, dat samenredzaamheid tegenwoordig wel degelijk aanwezig is. Zij wijzen bijvoorbeeld op het vrijwilligerswerk, waardoor bij oudere volwassenen sociale verbondenheid ontstaat. In de jaren tachtig van de twintigste eeuw vond er een herontdekking plaats op het gebied van samenredzaamheid in de jeugdzorg van Nieuw-Zeeland. Hier was ook sprake van een opeenstapeling van problemen, met name bij de Maori-jeugd, zoals overvolle instellingen, overbelaste medewerkers, gefrustreerde ouders en kinderen en een tekort aan geld. De hulpverlening, zoals die in die tijd georganiseerd was, kon geen grip krijgen op deze groep. In 1989 leidde deze problematiek tot het aannemen van de Children, Young Persons and their Family Act. Deze wet verplichtte een Family Group Conference, voordat de hulpverlening met een kind aan de slag kon gaan. Een Family Group Conference is een besluitvormingsmodel, waarin burgers zelf beslissen over wat zij nodig hebben aan hulp en steun, om problemen van mensen in hun familie of omgeving te kunnen oplossen. De persoon waar deze conferentie om draait is meestal een kind, maar kan ook toegepast worden bij volwassenen. Betrokkenen uit het netwerk of hulpverleners vragen de conferentie aan bij de Eigen Kracht Centrale en kunnen bij de conferentie aanwezig zijn voor ondersteuning. Een onafhankelijke coördinator leidt het gesprek. De verantwoordelijkheid voor het maken van een plan ligt uiteindelijk bij de burgers zelf. In dit plan kan hulp gevraagd worden aan het netwerk, maar ook aan hulpverleners. Doordat een conferentie verplicht werd gesteld in Nieuw-Zeeland, bleven kinderen relatief gezien vaker bij hun ouders wonen. Wanneer er een uithuisplaatsing nodig was, werd het kind in de meeste gevallen door familie of vrienden in huis genomen (Booys, 2009). Vanaf 2001 zijn deze conferenties ook in Nederland in praktijk gebracht. Rob de Pagée en Jan van Lieshout richtten de Eigen Kracht Centrale op. De term Family Group Conference wordt in het Nederlands vertaald als Eigen Kracht Conferentie. De inhoud van een conferentie heeft dezelfde accenten als een conferentie in Nieuw-Zeeland. Ook hier ligt de verantwoordelijkheid bij de burger om samen met zijn netwerk een plan te maken en het probleem samen op te lossen. In 2001 zijn er in Nederland 21 gevallen afgerond, in 2009 waren dit al 686 (Gramberg, 2009). Naast de formele vorm van een Eigen Kracht Conferentie, is er een informele benadering vanuit Eigen Kracht. In Nieuw-Zeeland wordt deze benadering met de overkoepelende term Restorative Practices aangeduid. Hierin staat samenredzaamheid en het denken vanuit de eigen kracht van de burger centraal. Mensen hebben een natuurlijke loyaliteit naar vrienden en familieleden. Het is menselijk om te willen helpen en geven. De Eigen Kracht benadering richt zich op krachten van de burger en zijn netwerk, in plaats van de tekorten en stoornissen. In de reguliere hulpverlening is de professional vaak dominant en leidend. Een verandering van attitude bij hulpverleners is volgens Stam (2010) nodig om vanuit de benadering van Eigen Kracht te werken. In de praktijk wordt hier ook al mee gewerkt. Vanuit de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) is het WMO-project De Kanteling opgezet, met als doel zelfredzaamheid en participatie van de burger in de maatschappij te stimuleren. Door middel van een kanteling in het denken, wordt er gekeken naar wat iemand nodig heeft, in plaats van waar iemand recht op heeft. Maatwerk is hierbij het uitgangspunt ( ). Hoogezand-Sappemeer is een relatief klein stedelijke gemeente met grote-stads problematiek 1. In deze gemeente zijn wijken waar sprake is van werkloosheid, lage inkomens, verslaving, schulden en overlast. Om wat aan deze problematiek te doen, is de gemeente begonnen met het inzetten van Eigen Kracht Conferenties. Om dit vervolgens verder uit te breiden, is er een beleidsmedewerker naar een Eigen Kracht Congres afgereisd naar Hull, Engeland. Restorative Practices is de overkoepelende term, waarmee allerlei praktijken en kenmerken van herstellend werk naar voren komen. Hull was tot 2005 een van de steden met de hoogste criminaliteit en andere sociale problematiek, vergelijkbaar met de huidige situatie van 1 Aantal inwoners Hoogezand-Sappemeer: Allochtoon: 17,8 %, Eenoudergezinnen: 3,9%, Aantal achterstandsleerlingen: 18 % Percentage niet werkende werkzoekenden (NWW ers) 10,2 % Aantal uitkeringen Wet werk en bijstand voor personen jonger dan 65 jaar: 990 Verstandelijk gehandicapten: 240 (2008) Omvang kwetsbare groepen: 7090 (2008) (Bron: Statistisch jaaroverzicht , Steendam 7

8 Hoogezand-Sappemeer. Om hier verandering in te brengen heeft de stad Hull de filosofie van Eigen Kracht in haar beleid als drijfveer opgenomen. Alle professionals zijn opgeleid met de denkwijze van Eigen Kracht. Om dit te kunnen bereiken, is bij iedereen een omslag in het denken nodig. De Eigen Kracht benadering is geen vaste methode met stappen en procedures; men moet het zich eigen maken, om er mee te kunnen werken. In de gemeente Hoogezand-Sappemeer zijn al verschillende projecten opgezet, zoals Wijkvernieuwing Gorecht-West, Wijkverpleegkundigen en huisartsen samen met Nait Soezen en Kinderen tellen mee. Bij dergelijke projecten wordt er aandacht besteed aan de eigen kracht van de mensen zelf en hun netwerk, zodat de professionele hulp niet als beginpunt gezien wordt. Door vanuit de mogelijkheden van de burger te denken, in plaats van de tekorten, ontstaat een andere benadering van de hulpverlening. Om de benadering van Eigen Kracht beter toe te kunnen passen, is het nodig te inventariseren waar er momenteel al gewerkt wordt vanuit de gedachte van Eigen Kracht. In dit onderzoek is er gekeken naar de aanwezigheid van kenmerken van Eigen Kracht in verschillende werkvelden van de gemeente Hoogezand-Sappemeer. Deze werkvelden zijn: onderwijs, vrijwilligerswerk en professionals op het gebied van zorg en welzijn. Door middel van interviews met directeuren, managers en voorzitters in bovengenoemde werkvelden, wordt geprobeerd een antwoord te vinden op de volgende centrale vraag: Op welke wijze worden kenmerken van Eigen Kracht zoals samenredzaamheid, gebruik van netwerk, herstel, empowerment, informele zorg en de kanteling in het denken gebruikt in verschillende werkvelden in de gemeente Hoogezand-Sappemeer? Met behulp van de volgende deelvragen wordt de centrale vraag verder uitgewerkt: Op welke manier wordt de Eigen Kracht benadering in de praktijk toegepast?, Welke successen komen voor in de praktijk? en Welke belemmeringen komen voor in de praktijk? Om een antwoord te vinden op deze vragen wordt er in hoofdstuk 2 middels het theoretisch kader dieper ingegaan op hoe de samenleving veranderd is door de jaren heen, waar het begrip Eigen Kracht vandaan komt en welke vormen en kenmerken hier bij aansluiten. Vervolgens worden in hoofdstuk 3 de veel voorkomende begrippen gedefinieerd. In hoofdstuk 4 staat de gevolgde methodologie centraal, met daarin het onderzoeksdesign, de methode, validiteit en betrouwbaarheid. In hoofdstuk 5 worden alle geïnterviewde instanties kort toegelicht, waarbij getoetst wordt of er al beginnende praktijken van Eigen Kracht aanwezig zijn. Hoofdstuk 6 beschrijft de dataverzameling en analyse, geïllustreerd met citaten uit de interviews. Tot slot in hoofdstuk 7 worden de conclusie en discussie weergegeven, met aanbevelingen voor de gemeente. Steendam 8

9 2. Theoretisch kader 2. 1 I N T R O D U C T I E In het eerste deel van dit theoretisch kader wordt terug gegaan naar de tijd waar sociale cohesie een grotere rol speelde in de samenleving. Het tweede deel gaat over het ontstaan van de individualisering, waarbij er relatief minder ruimte ontstond voor deze sociale betrokkenheid. Sinds de 16de eeuw wordt de vrijheid van het individu en privacy gezien als belangrijke waarden, volgens Furedi (2004) en Nisbet (1953). Mensen zijn sociale wezens, ze hebben elkaar nodig. Indien de verantwoordelijkheid voor problemen teruggelegd wordt bij de burgers, ontstaat er een andere manier van denken. Deze manier van denken, in het Nederlands Eigen Kracht genoemd, wordt in het tweede deel van het theoretisch kader besproken. In Nederland is de verzorgingsstaat een belangrijke actor geworden in het realiseren van zorg en welzijn. Cliënten ontvangen zorg van de overheid en krijgen financiële steun. De collectieve verantwoordelijkheid van de overheid heeft bij toename van zorggebruik grote financiële consequenties. Mensen verwachten dat ze zorg krijgen van de overheid. De verantwoordelijkheid over het oplossen van de eigen problemen neemt hierdoor af. Daarnaast is de tijd, die mensen met hun familie doorbrengen, sterk afgenomen. Netwerken vormen zich op de werkvloer, maar deze netwerken zijn minder verantwoordelijk voor het geven van zorg aan elkaar. Het is de vraag hoe de verantwoordelijkheid weer teruggelegd kan worden bij de burgers (Van der Lans, 2010). Sociale veerkracht, een op zichzelf vanzelfsprekend fenomeen, zou volgens Hilhorst (2011) hierin een belangrijke plaats kunnen nemen. Hilhorst koppelt het inzetten van sociale netwerken bij tegenslagen aan sociale veerkracht. Mensen maken gebruik van hun sociale netwerk om zich te kunnen redden in het dagelijks leven. Hilhorst introduceert hiervoor de term samenredzaamheid. Dit begrip staat tegenover zelfredzaamheid, waar het gaat om ieder voor zich. Er moet een gemeenschap ontstaan, waarin mensen ervaren dat ze deel uitmaken van de samenleving en voor elkaar verantwoordelijkheid dragen (Van der Lans, 2010). De kwaliteit van het leven neemt toe met de kracht en ondersteuning van het sociale netwerk. De rol van sociale rechten en plichten staat het inzetten van sociale netwerken in de weg staat. Ook de professionalisering en verzakelijking van de verzorgingsstaat bemoeilijkt dit. Het meer onder de aandacht brengen van sociale veerkracht, zal ten gunste komen voor de solidariteit in de maatschappij, aldus Hilhorst (2011). Hierbij verandert de burger van consument naar medeproducent van de samenleving (Hilhorst, 2011) V E R A N D E R I N G E N I N D E S A M E N L E V I N G D O O R D E J A R E N H E E N Sociale betrokkenheid is geen nieuw begrip. Door de eeuwen heen wordt er op diverse manieren invulling aan gegeven. Om dit begrip duidelijk in kaart te brengen, beschrijven verschillende sociologen en onderzoekers de behoefte aan sociale verbanden door de jaren heen. Curren (2010) laat zien dat de mens door Aristoteles al als een sociaal wezen werd gezien. Nisbet (1953) gaat in op de overgang van de sociale samenleving naar de individualistische samenleving. Furedi (2004) en Linders (2009) gaan dieper in op deze veranderde samenleving en zoeken hoe de sociale cohesie weer terug kan komen. Er zijn ook andere visies. Volgens Duyvendak (2004) is sociale cohesie al voldoende aanwezig in de huidige samenleving D E S O C I A L E S A M E N L E V I N G V O O R D E 19D E E E U W Aristoteles zag de mens 300 voor Christus al als een politiek wezen (Curren, 2010). Hier bedoelt hij mee dat de mens van nature behoefte heeft aan gezelschap. Zonder gezelschap kunnen mensen niet goed functioneren. Het streven naar een gelukkig leven in deze maatschappij wordt bereikt door middel van sociale eenwording, collectieve leiding en sociale gelijkheid van alle mensen (Curren, 2010). Mensen werden tijdens de Verlichting gezien als autonoom en onafhankelijk. Sinds de Verlichting kwam het accent Steendam 9

10 te liggen op het goede van de mens. Met het accent op sociale organisatie kwam de democratie op gang. Vanuit de Verlichting is het liberalisme ontstaan, dit heeft als uitgangspunt de rechten en vrijheid van het individu. Liberalen streven naar een samenleving waarin burgers grote vrijheid en eigen verantwoordelijkheid hebben ( ). Tijdens de 19 de eeuw noemt Nisbet (1953) de kernwoorden van de maatschappij: verandering, vooruitgang, rede en vrijheid. Mensen hoorden bij een land, een groepering of een geloof. De collectieve samenleving speelde een belangrijke rol in het leven van mensen. Er zijn twee verschillende soorten benaderingen die een staat kan gebruiken: - Een samenleving die zoekt naar macht en functies en naar een hogere mate van centralisatie. Deze staat maakt beslissingen in naam van vrijheid en wordt geaccepteerd door iedereen. -Een samenleving die zonder het opofferen van de wil van mensen, om zo het pluralisme van functies en loyaliteit in het leven van de mensen te behouden. Deze sluit aan bij wat de familie, netwerk of verwanten kunnen betekenen. Er ontstond een decentralisatie van instanties, daarbij was de hulp gericht op de behoeften van mensen. De westerse samenleving neigt meer naar het eerste en dreigt het tweede te vergeten, volgens Nisbet (1953) D E I N D I V I D U A L I S T I S C H E S A M E N L E V I N G De kernwoorden voor de moderne maatschappij zijn volgens Nisbet (1953) veranderd in: desorganisatie, verbrokkeling, afwijzing, onveiligheid en instabiliteit. Het imago van de mens verandert met de tijd, hiermee verandert ook de samenleving. In de moderne maatschappij staat het individu en zijn vrijheid centraal. De mening van mensen wordt echter sterk beïnvloed door andere mensen en hun omgeving. Een individu alleen is machteloos, daarom zoeken mensen elkaar op. Wanneer een individu alleen is, is het kwetsbaar. Het individu is dan niet onafhankelijk, maar geïsoleerd. Door de economische druk is iedereen verplicht financieel rond te komen en heeft men minder tijd voor de sociale contacten. Alle verplichtingen samen, maken relaties moeilijker. Technologische ontwikkelingen en de materialistische behoeftebevrediging zijn geen oplossingen voor alle tekortkomingen en frustraties. Concluderend is op te merken dat door de veranderende samenleving de sociale samenhang is verminderd. Linders (2009) brengt naar voren dat eind 19 de eeuw een groeiend tekort is ontstaan aan sociale cohesie in buurten en wijken mede door de industrialisering en verstedelijking. Kwetsbare groepen wonen bij elkaar in goedkopere buurten. De geografische nabijheid zegt tegenwoordig niet veel meer over sociale bindingen. Door verandering van de mobiliteit zijn sociale contacten op langere afstanden en is hulp in de buurt minder aanwezig. Veldboer en Kleinhans (2001) zien de negatieve effecten van zwakke huishoudens die bij elkaar in een buurt wonen. Zij pleiten voor wijken met een combinatie van zwakke en middenklasse gezinnen, waarbij de gezinnen met een middeninkomen een voortrekkersrol kunnen aannemen, om zo een meer krachtige buurt te creëren. Linders (2009) haalt Putnam aan die onderscheid maakt tussen twee soorten contacten: bonding en bridging. Hij brengt dit naar voren door de sterke banden met familie, vrienden en andere hechte relaties bonding te noemen en zwakke banden met bekenden en buren als bridging te typeren. Hier zou volgens Putnam een balans in gevonden moeten worden (Linders, 2009). Ook door de veranderingen op de arbeidsmarkt, kan er een toename van individualisering ontstaan. Beck (1999) ziet de individualisering voortkomen uit arbeidsparticipatie, een maatschappelijk doel, wat herleid wordt naar educatie en mobiliteit. In deze samenleving worden mensen geacht zich te ontplooien als een individu. Ze zijn zelf verantwoordelijk voor hun eigen successen en tegenslagen in het leven (Beck 1999). Linders (2009) laat zien dat Dürkheim dit verschijnsel ook beschrijft. Volgens hem is er een gebrek aan solidariteit ontstaan door de toenemende arbeidsdeling. De arbeid werd opgedeeld in specifieke taken en specialismen, die heeft geleid tot een expansie van het individualisme. Dit heeft effect op de solidariteit; mensen zijn niet meer met elkaar verbonden door hetzelfde werk dat zij doen. De overeenkomsten, gedeelde opvattingen en gevoelens zijn verdwenen. Mensen kennen elkaar niet meer en dit schaadt het vertrouwen. Bij vraagverlegenheid wordt een hulpvraag met moeite gesteld, waardoor er ook geen informele hulp kan volgen. In het geval van acceptatieschroom wordt het aanbod met moeite geaccepteerd. Hoe breed het aanbod in ondersteuningsvormen ook is, de behoefte hieraan blijft groeien (Linders, 2009). Concluderend Steendam 10

11 kan gezegd worden dat individualisering kan ontstaan uit mobilisering en arbeidsdeling, wat vraagverlegenheid met zich mee zou kunnen brengen. Duyvendak (2004) kijkt kritisch naar het begrip individualisering, wat volgens hem beter geformuleerd kan worden als toegenomen verzelfstandiging. Er is sprake van decollectivisering, waarbij mensen minder contact hebben met hun directe naaste omgeving. Dit onderlinge contact is echter niet verdwenen, maar slechts verschoven naar indirecte (werk)verbanden. Duyvendak (2004) brengt Bottenburg, Dekker en De Hart naar voren, die het denkbeeld dat men heeft over het verdwijnen van de sociale cohesie tegenspreken in hun onderzoek. Men zoekt sociale contacten via vrijwilligersorganisaties en sportverenigingen. Ook het begrip keuzevrijheid wordt vaak gekoppeld aan de toename van de individualisering, terwijl dit niet hoeft te betekenen dat ieder individu een andere keuze maakt (Duyvendak, 2004). Ieder individu komt in de samenleving in contact met anderen. Plemper & van Vliet (2003) halen de Duitse socioloog Tönnies aan, die onderscheid maakt tussen Gemeinschaft, (gemeenschap) en Gesellschaft (maatschappij). Waarbij een Gemeinschaft bestaat uit mensen met een persoonlijke band of overeenkomst. Voorbeelden hiervan zijn: een vriendenkring, een hechte buurt of een geloofsgemeenschap. Gesellschaft is groter, complexer en afstandelijker, zoals een grote groep mensen die een concert bijwoont. Socioloog Bulmer (1987) zag een gemeenschap of netwerk als een community op lokaal niveau. Hiermee worden familie, vrienden, buren, zelfhulpgroepen, kerken, buurtcentra, belangengroepen en clubs bedoeld. Een dergelijke community wordt gekenmerkt door warmte, emotionele steun en wederzijds vertrouwen. Bulmer maakt onderscheid tussen care in the community en care by the community, waarbij er in het eerste geval zorg is van betaalde instanties en in het tweede geval zorg van familie, vrienden en vrijwilligers. Deze twee begrippen laten zien wat community care inhoudt. Het is een krachtige combinatie van formele en informele zorg, met de nadruk op verzorging, maar ook op emotionele en sociale steun. In Nederland betekent het: Zorg in de samenleving, door de samenleving, met de aandacht op mensen met een handicap, stoornis of beperking. De vermaatschappelijking heeft als doel deze mensen er bij te laten horen, in plaats van uit te sluiten in instellingen. (Plemper & van Vliet 2003). Een persoonlijke band en overeenkomst, Gemeinschaft, zorgen voor informele zorg. Bulmer (1987) noemt dit care by the community. In de theorievorming rondom formele en informele zorg overheersen twee andere visies, namelijk Crowding Out en Crowding In. Met Crowding Out wordt bedoeld dat informele zorg verminderd door de verzorgingsstaat die veel sociale programma s ontwikkelt en opzet. Hierbij ontstaan vormen van sociaal isolement en egocentrisme. De vertegenwoordigers van de tweede visie, Crowding In, zien dat de verzorgingsstaat het vrijwilligerswerk en informele zorg juist steunt en dat dit de solidariteit bevordert. Er zijn echter geen bewijzen gevonden dat formele en informele zorg elkaar aanvullen; er is eerder sprake van dichotomie, beide systemen vervullen hun taken los van elkaar (Linders, 2009). Belangrijk bij formele en informele zorg is om aan te sluiten bij de Feeling rules van de hulpvragers. Feeling rules zijn normen en waarden in bepaalde situaties gekoppeld aan emoties. Schmid & Pollack (2009) halen de Amerikaanse sociologe Hochschild aan. Zij ziet dat individuen hun emoties aanpassen aan hun omgeving. Feeling rules worden niet blindelings bedacht, maar ontstaan binnen een sociale context. Deze kunnen universeel zijn, of juist toegepast op een cultuur of sociale groep (Schmid & Pollack, 2009). Ook Furedi (2004) legt een link naar de rol van emoties bij de sociale omgang. Bij sociale problemen is er volgens hem sprake van emotionele problemen. Emoties kunnen zowel positief als negatief zijn. Positieve emoties zijn er meestal wanneer er contacten met liefde worden ervaren. Als de liefde in de contacten ontbreekt, is er sprake van negatieve emoties. De moderne samenleving is een emotiegerichte samenleving. Tegenslagen worden gekoppeld aan emoties. Hierdoor ziet Furedi (2004) stress, agressie, ADHD of depressie vaak al op jonge leeftijd, ontstaan. Op het gebied van zorg en onderwijs is men druk bezig met benoemen en labelen van de ziektes in plaats van het bedenken van een oplossing. Het therapeutisch vocabulaire onder mensen is daardoor gegroeid. Therapie wordt populair en veel mensen maken hier gebruik van. Mensen hebben het gevoel dat de maatschappij teveel van ze verwacht. Doordat de nadruk ligt op de stoornissen en gebreken van mensen, ontstaat er de self fulfilling profecy, ofwel mensen maken de verwachtingen waar. De cultuur, tradities en religie die vroeger een grote rol speelden zijn Steendam 11

12 weggevaagd. Therapie wordt door iedereen normaal gevonden. De therapiecultuur laat ons denken dat we het niet zelf op kunnen lossen. Door het toenemende aanbod van de verzorgingsstaat zijn mensen meer afhankelijk geworden van de professionele hulpverlening. Mensen zoeken niet of nauwelijks meer hulp bij hun familie of vrienden. Mensen willen niet afhankelijk zijn van hun omgeving. Voor de Tweede Wereldoorlog heerste er veel meer een wij-cultuur, die nu veranderd is naar een ik-cultuur. De therapeutische cultuur is gericht op risico s en problemen, waarbij de kracht van de burger en de informele zorg buiten beeld is geraakt. Een mens moet eerst tevreden zijn met zichzelf, voordat hij geaccepteerd kan worden door anderen. Zelfvertrouwen is hierbij cruciaal. Door labelling ontstaat er separatie tussen mensen, terwijl men de steun van elkaar hard nodig heeft (Furedi, 2004). Samenvattend blijkt dat emoties een belangrijke rol spelen bij sociale contacten. Positieve emoties leiden tot goede contacten, wat bevorderlijk is voor de sociale cohesie. Het labelen en de therapiecultuur zorgen voor een afhankelijke houding dat het zelfvertrouwen van individuen verlaagd. Positieve emoties moeten het zelfvertrouwen en de kracht van de burger stimuleren D E V E R A N D E R E N D E S A M E N L E V I N G E N D E I N V L O E D O P Z O R G E N H U L P V E R L E N I N G Door de veranderende samenleving zijn er nieuwe benaderingen ontstaan op het gebied van zorg en welzijn. In deze paragraaf worden een aantal ontwikkelingen onder de aandacht gebracht. De term Civil Society werd voor het eerst genoemd door de Schotse verlichtingsfilosofen Adam Ferguson en Adam Smith. In een Civil Society ligt de nadruk op de betrokkenheid van burgers, vergroting van het maatschappelijk zelfbestuur, verminderen van overheidsbemoeienis en beperking van commerciële invloeden. Er wordt een beroep gedaan op de solidariteit en de vrijwillige inzet van burgers. Ook in financieel opzicht, als het gaat om het verschaffen van premies, blijft solidariteit gehandhaafd. Mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben, kunnen rekenen op kwalitatief goede zorg (Scheffers, 2010). De hiërarchische vormen van autoriteit worden in een Civil Society teruggedrongen en de participerende democratie komt naar voren. Deze participerende democratie komt eveneens terug in het begrip empowerment. Volgens Scheffers (2010) wordt hieronder het versterken van de zelfstandigheid, de zelfregie en het participatief vermogen van mensen verstaan. Men moet vanuit eigen kracht gaan participeren in de samenleving. De hulpverlening moet ervoor zorgen dat mensen hun eigen kennis en vaardigheden ontdekken, benutten en verder ontwikkelen. Op deze manier kunnen zij zelf de regie over hun leven voeren en de kwaliteit daarvan verbeteren. Kwetsbare burgers hebben een vitaal netwerk nodig om in deze samenleving overeind te blijven. Juist bij deze groep ontbreekt vaak een sociaal netwerk; ze leven in een zwak milieu. Onder een sociaal netwerk worden de verbanden tussen mensen die bijdragen aan de dagelijkse levensbehoeften verstaan. Een dergelijk vitaal netwerk bestaat uit verwanten, vriendschappelijke betrekkingen en maatschappelijke diensten (Scheffers, 2010). Het ontbreken van het sociale netwerk zorgt voor problemen in deze maatschappij. Met de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO), die sinds 2007 van kracht is, wordt beoogd de onderlinge verantwoordelijkheid en de solidariteit van burgers te bevorderden. Mensen worden aangemoedigd om zoveel mogelijk voor elkaar te zorgen in de vorm van mantelzorg, vrijwilligerswerk of andere informele zorg. De WMO doet een beroep op de gemeenschapszin van burgers. De WMO heeft als doel het beheersbaar maken van de kosten die de verzorgingsstaat met zich mee brengt en het bevorderen van vermaatschappelijking. Een van de uitgangspunten is inclusie: iedereen kan meedoen in deze maatschappij. In eerste instantie wordt er een beroep gedaan op de zelfredzaamheid van de mens. Vervolgens verschuift de aandacht naar samenredzaamheid. Als dit zonder resultaat blijft, is de gemeente verantwoordelijk voor aanvullende specifieke voorzieningen voor deze kwetsbare groep. Alleen in het uiterste geval wordt er beroepsmatige ondersteuning ingeschakeld (Linders, 2009). Ondersteuning voor hulpbehoevenden vindt plaats binnen de Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ). Deze richt zich op het voorkomen, behandelen en herstellen van psychische aandoeningen, mensen met een chronische psychische aandoening zo goed mogelijk laten deelnemen aan de samenleving en het bieden van Steendam 12

13 hulp aan mensen die ernstig verward en/of verslaafd zijn en uit zichzelf geen hulp zoeken. Kwaliteit van de zorg is een kernpunt geworden. Hulpverleners moeten steeds vaker verantwoording afleggen naar de overheid, zorgverzekeraars en patiëntenbewegingen over doelmatigheid, doeltreffendheid en patiëntvriendelijkheid van de zorg. Er is een toename van managers ontstaan in de GGZ en er is een meer bedrijfsmatige aanpak. Protocollen, richtlijnen en formulieren met meetbare kwaliteitsnormen zijn erbij gekomen. Vanaf 1980 tot 1990 is de GGZ ontwikkeld van een geografisch slecht gespreide zorg naar een kleinschaligere en meer in de samenleving geïntegreerde zorg (Havenaar, Van Splunsteren & Wennink, 2008). Kwetsbare cliënten die in de reguliere hulpverlening niet geholpen kunnen worden, vallen onder de Openbare Geestelijke Gezondheidszorg (OGGz). Alle activiteiten op het gebied van de geestelijke volksgezondheid, die niet worden uitgevoerd door middel van vrijwillige, individuele hulpvraag vallen hieronder. De persoon of personen om wie het gaat, vragen niet zelf om hulp, actieve deelneming ontbreekt. Bij deze personen ontbreekt doorgaans een krachtig sociaal netwerk, waardoor onderlinge betrokkenheid niet of nauwelijks aanwezig is (Schout & De Jong, 2010). Naast de WMO is er een andere ontwikkeling op het gebied van zorg, die zich richt op het verbeteren van een krachtig sociaal netwerk, wat bij de OGGz doelgroep ontbreekt. Het Welzijn Nieuwe Stijl is een nieuwe manier van werken wat zich kenmerkt door het verbinden van het individu met de gemeenschap. Van der Lans (2010) verwijst naar Bussenmaker, die hier de volgende vijf punten voor opstelt: 1. Vraaggericht werken 2. De eigen kracht van de burger en de omgeving stimuleren 3. Direct op problemen afgaan 4. Niet vrijblijvend, maar resultaatgericht werken 5. Uitgaan van de kennis en kunde van de professional (Van der Lans, 2010). Het vraaggerichte werken en het benutten van de eigen kracht van burgers is ook te zien in ontwikkelingen op het gebied van de Wet op Jeugdzorg en de Pleegkinderwet. Op 15 maart 2011 heeft de Tweede Kamer een amendement ingediend met betrekking tot de Wet op Jeugdzorg en de Pleegkinderwet. Ouders die te maken hebben met een ondertoezichtstelling (OTS), mogen samen met bloedverwanten, aanverwanten of anderen die tot de sociale omgeving horen binnen zes weken zelf een plan van aanpak opstellen, of het bestaande plan aanpassen. Wanneer dit plan geschikt en veilig is bevonden door bureau Jeugdzorg, wordt dit zelfgemaakte plan toegepast. Als het plan niet voldoet, kan het worden afgekeurd, en na aanpassing opnieuw worden aangeboden. Daarnaast kan er een plan gemaakt worden door Bureau Jeugdzorg. Voor het maken van het plan kan er ook een Eigen Kracht Conferentie worden ingezet, met een onafhankelijke coördinator. Met deze aanpak blijft de regie bij de burgers liggen. Er wordt een beroep gedaan op de direct betrokkenen. Zo nemen zij verantwoordelijkheid voor de problemen in hun eigen familie of vriendenkring. Deze sociale samenhang wordt beoogt het welzijn van kinderen te bevorderen (Voordewind, Dijsselbloem & Dibi, 2011). Naast de zorg vanuit de overheid, is er steun nodig vanuit het sociale netwerk. De hulp van het sociale netwerk wordt informele zorg of mantelzorg genoemd. De Boer (2005) verwijst voor een definitie van informele zorg naar Kwekkeboom. Hij beschrijft informele zorg als zorg die wordt gegeven aan een hulpbehoevende, door personen uit de directe omgeving, en niet door personen met een hulpverlenend beroep. Hierbij komt de zorgverlening voort uit een sociale relatie. Het gaat bij informele zorg met name om zorg, die vrijwillig wordt gegeven aan zieken en gehandicapten. De zorg heeft een duurzaam karakter en is gericht op huishoudelijke- en persoonlijke verzorging (de Boer, 2005). Het benutten van de kracht van de burgers is ook in de psychiatrie terug te vinden door middel van de rehabilitatie methodiek. In de omschrijving van rehabilitatie worden mensen met een ernstige en langdurige psychiatrische beperking, geholpen om zo goed mogelijk gebruik te maken van de mogelijkheden waarover zij nog beschikken, in een zo normaal mogelijke context (Bennett, 2000). In deze omschrijving komt naar voren dat de aandacht gericht wordt op de eigen kracht van de burgers. Volgens Dröes (2001) worden de begrippen herstel, empowerment en lotgenotenondersteuning hier ook bij betrokken. In principe is de term rehabilitatie niet nieuw, maar er zijn wel veranderingen op dit gebied. In deze nieuwe stijl stuurt de cliënt het zorgaanbod aan en wordt de aandacht niet op de stoornis gevestigd, maar op de mogelijkheden van een persoon (Wilken, 2000). Het uitbreiden van het sociale netwerk staat voorop. Dit wordt eveneens gestimuleerd bij ontmoetingen met lotgenoten (Dröes, 2001). De innerlijke kracht van de cliënt en het Steendam 13

14 sociale netwerk worden benut, zoals hierboven genoemd. Kracht van de cliënt en het sociale netwerk zijn eveneens belangrijke uitgangspunten bij de Eigen Kracht benadering E I G E N K R A C H T In de volgende paragraaf wordt de oorsprong en betekenis van Eigen Kracht nader uitgelegd en wordt er ingegaan op de vormen en kenmerken hiervan. Er wordt gekeken vanuit een internationaal perspectief. Daarnaast gaat de aandacht specifiek uit naar de situatie in Nederland en Engeland V I S I E E N U I T G A N G S P U N T E N V A N E I G E N K R A C H T Wat we in Nederland verstaan onder de term Eigen Kracht, is in het buitenland bekend onder de naam Restorative Practices. Vrij letterlijk vertaald betekent dit herstelgericht werken. Deze term is gericht op het herstellen van relaties op verschillende gebieden. Door gebruik te maken van de solidariteit van een netwerk zijn mensen in staat om zelf problemen op te lossen en relaties te herstellen. Kwaliteiten van cliënt en omgeving worden vaak onderschat door de professionals en overheid. Restorative Practices beperkt zich niet tot de formele activiteiten zoals de, herstelconferenties, maar varieert van informele tot formele vormen. De informele vorm gaat over het communiceren en het weergeven van gevoelens van mensen in het dagelijks leven. Dit zijn situaties die ervoor zorgen dat mensen gaan nadenken over de invloed van hun gedrag op anderen. Formele conferenties verlopen volgens een vaste structuur, die om voorbereiding vraagt. Groepen en cirkels laten deze vaste structuur enigszins los. Bij informele groepen ontbreekt een agenda en bepaalt de groep de inhoud. Het verschil tussen informeel en formeel is te zien in het volgende figuur ( 2011). Bron: Eigen Kracht Centrale: vertaald uit iirp Het herstellen en opbouwen van relaties staat centraal bij Restorative Practices. Het gaat hierbij om expressie, emotie en het bevorderen van emotionele banden. Formele vormen, zoals cirkels of conferenties zorgen voor een veilige omgeving waar intense emoties geuit kunnen worden. Het doel van Restorative Practices is dat de mens gelukkiger, meer coöperatief en productiever wordt en een positieve verandering in het gedrag ondergaat. Hulpverleners hebben een ondersteunende taak en zij scheppen voorwaarden zodat mensen zelf hun problemen op kunnen lossen. Straf, toegeeflijkheid en verwaarlozing zijn niet zo effectief als het herstellen van een probleem. De mate waarin steun en controle geboden wordt, kan verschillende effecten hebben. In onderstaande figuur wordt dit schematisch weergegeven. Controle heeft een autoritair effect en steun heeft een verdraagzaam effect. Indien er sprake is van weinig controle en weinig steun, kan er neglect optreden. Restorative Practices zoekt de balans tussen voldoende steun en voldoende controle ( 2011). Steendam 14

15 ! Social Discipline Window Bron: Restorative Practices gebruikt in haar methode kracht, samenwerking en betrokkenheid met als doel verantwoordelijkheid, herstel en verzoening en de ontwikkeling van de sociale competentie te vergroten. Deze uitdagingen worden aangegaan met behulp van interactie, dialoog en een transparant proces. Het is op conferenties een uitdaging om sociale conflicten binnen groepen, families, organisaties en andere gemeenschappen hanteerbaar te maken (Rundell, 2007) R E S T O R A T I V E J U S T I C E In de jaren zeventig van de vorige eeuw werd herstelgericht werken, op het gebied van strafrecht, voor het eerst toegepast. Deze manier van werken werd Restorative Justice genoemd. In de VS en Canada werden daders en slachtoffers bij elkaar gebracht, waarbij schaamte en het betuigen van spijt belangrijk waren om tot ontschuldiging en herstel te komen. In de jaren negentig werd dit wereldwijd bekend door het werk van de Waarheidscommissie in Zuid-Afrika. Een conflict moest worden opgelost door deelname van iedereen die betrokken was bij het incident. Straf werd hierbij beschouwd als middel tot morele veroordeling en moreel herstel. Vanuit Restorative Justice dienen de familie, vrienden en collega s als intermediaire morele ketens tussen dader en rechtsorde. Wanneer een dader zijn schuld erkent, wordt hij weer een participerende burger in de gemeenschap. Er wordt aandacht gevraagd voor het slachtoffer, waardoor de dader schuldgevoelens kan krijgen tegenover het slachtoffer. De dader is actief in dit proces en er wordt een beroep gedaan op morele zelfreflectie. De dader wordt aangesproken op zijn verantwoordelijkheid. Dit wordt ook wel een communicatieve strafrechtbenadering genoemd (Weijers, 2000). Restorative Justice is gebaseerd op Tomkin s Affect theory en Nathanson s Compass of shame (1996). Leonard en Kenny (2010) laten zien dat Tomkin s theorie over het reguleren van emoties gaat. In het begin van het proces zijn er veel negatieve emoties, deze moeten plaats maken voor positieve emoties. Doordat andere participanten ook hun gevoelens uiten, kunnen de daders gevoelens overnemen. Hierdoor kan een dader zijn negatieve emoties omzetten naar positieve emoties. Daarnaast speelt de rol van schaamte een belangrijke rol. Naast Nathanson heeft ook Braitwaite hier ideeën over. De dader moet zijn verantwoordelijkheid nemen en het gevoel van schaamte onder ogen zien (Leonard & Kenny, 2010). Weijers (2000) laat de benadering Reintegrative Shaming van Braithwaite zien. Binnen de moderne tolerante cultuur lijkt het noodzakelijk om de dader aan te spreken op zijn morele besef en gevoel. Een dader heeft schuldbesef nodig om de relatie met zijn omgeving te kunnen herstellen. Het motief van Braithwaite s redenering is de maatschappelijke controle over criminaliteit. Braithwaite stelt vast dat er een causaal verband is tussen hoge misdaadcijfers en een actieve schaamtecultuur. Hij gelooft dat shaming belangrijk is voor het terugdringen van de misdaad en voor het terugkeren van de dader in de maatschappij. Het proces Steendam 15

16 van shaming wordt vormgegeven door verwanten, vrienden of een groep te betrekken, die bij het proces iets voor de verdachte betekent. Een veroordeling door bekenden van de betrokkene heeft voor een veroordeelde vaak meer impact dan een veroordeling door justitie (Weijers, 2000). Bij shaming gaat het om het herstellen van de aangerichte schade. Dit kan gaan om materiële schade, maar schade aan onderlinge relaties is meestal belangrijker. Dit proces is geen softe aanpak. Het gaat om uiten van intense gevoelens. De mate van schaamte voor het gedrag is bepalend voor gedragsverandering. Mensen kunnen hun schaamte op verschillende manieren laten zien, namelijk door zich terug te trekken, een aanval op de persoon zelf, een aanval op de ander of het ontwijken van de confrontatie. Deze punten worden hieronder in de Compass of shame weergegeven (Van Alphen & Klein Bog, 2008). Compass of shame Bron: Nathanson, 1996 Bij herstelgericht werken speelt acceptatie van schaamte en ontschuldiging een belangrijke rol. De sociaalemotionele binding en harmonie staan centraal. De focus ligt op herstel van verstoorde relaties en herstel van aangerichte schade. Deze herstellende praktijken zijn belangrijker dan het straffen van de daders. Hierin kreeg Restorative Justice erkenning van de overheid in Nieuw-Zeeland. Dit is een proces dat bij overtreding van de gedragsregels zo mogelijk alle belanghebbenden betrekt bij het gezamenlijke vaststellen en benoemen van de schade. Dit heeft als doel genoegdoening en herstel van de relatie (Oostrik, 2008) F A M I L Y G R O U P C O N F E R E N C I N G Nog voor er sprake was van een verzorgingsstaat werden de problemen in sommige landen veelal door samenredzaamheid in de eigen omgeving opgelost. In Nieuw-Zeeland heeft men in 1989 de nadruk gelegd op deze manier van handelen. De problemen met de Maori-jeugd leidden in dit jaartal tot het aannemen van de Children, Young Persons and their Family Act, zoals eerder aangegeven in de inleiding. Deze wet geeft de ruimte aan het gezin om zelf een plan op te stellen door middel van een conferentie, voordat de hulpverlening verdere maatregelen neemt (Pagée, 2004). Deze conferentie heet een Family Group Conference, waarbij verwanten van de cliënt meedenken over een mogelijke oplossing. Deze benadering is in Nieuw-Zeeland in eerste instantie bedoeld voor de jeugdhulpverlening, jeugdbescherming en voor de aanpak van de jeugdcriminaliteit. Sinds de ontwikkeling van Family Group Conferencing in Nieuw-Zeeland en Australië is het concept geïntroduceerd in verschillende landen, verdeeld over alle werelddelen. Met name in de USA, maar ook Groot-Brittannië, Nederland, België, Argentinië, Canada, Hongarije, Israël, India, Zweden en Zuid-Afrika (Oostrik, 2008). Een Family Group Conference is een besluitvormingsmodel, waarin belangrijke beslissingen genomen worden met betrekking tot de veiligheid en bescherming van een kind of jongere. Naast de hoofdpersoon zijn er familieleden en betrokken professionals aanwezig. Een onafhankelijke coördinator bereid de conferentie voor, leidt het geheel, maar heeft geen inspraak. In de voorbereiding van een conferentie voert de coördinator met iedere deelnemer een gesprek. De uitvoering van een conferentie bestaat uit drie fasen: Steendam 16

17 - Het probleem wordt duidelijk gemaakt en de professionals krijgen de gelegenheid om ondersteunende informatie te geven over de problematiek. - De hoofdpersoon wordt alleen gelaten met de familie en het verdere sociale netwerk. De professionals en coördinator trekken zich terug. In deze fase maken de burgers een plan om het probleem aan te pakken. - Tot slot komt iedereen weer bij elkaar en wordt het plan naar voren gebracht. Vanuit dit plan worden afspraken gemaakt met de burgers en/of professionals die in het plan een rol spelen. Deze stadia zijn ook terug te zien in de Eigen Kracht Conferenties zoals deze in Nederland worden vormgegeven. De focus ligt op empowerment van families. Door de regie bij hen te leggen kunnen er positieve veranderingen ontstaan voor de kinderen en de jongeren. Bovendien vermindert dit de behoefte aan zorg door professionals (Evans, 2011). Bij een Family Group Conference wordt er uitgegaan van de volgende vijf principes: 1. De deelname wordt bereikt door samenwerking, niet door dwang. De deelname aan een vorm van Restorative Practices is vrijwillig. Belangrijke speerpunten zijn het bouwen aan relaties en het respect naar elkaar toe. 2. De direct betrokken deelnemers doen mee door face-to-face interactie. Dit begint met een open discussie tussen de betrokkenen. 3. De uitkomst wordt bepaald door de direct betrokkenen. Het is belangrijk dat een veilige sfeer wordt geboden, waarin deelnemers elkaar kunnen vertrouwen. Het nemen en dragen van eigen verantwoordelijkheid wordt zoveel mogelijk gestimuleerd. 4. Het is een eerlijk proces, hierbij wordt rekening gehouden met toegankelijkheid en toestemming van de betrokkenen. De coördinator leidt op een onafhankelijke en begripvolle wijze het proces. 5. De succesvolle oplossingen worden gedemonstreerd door het eigen handelen. Ieder is zelf verantwoordelijk voor het eigen handelen (Rundell, 2007). Hierop wordt gereflecteerd. Conferenties kunnen gebruikt worden op het gebied van kinderzorg, jeugdcriminaliteit en scholen. Op scholen zijn de conferenties gericht op leren en groepsgedrag. Vormen van Restorative Practices die op scholen toegepast worden, zijn: Family Group Conferences, leercirkels en Peer Mediation (Hayden, 2009). Peer Mediation is een vorm van conflictbemiddeling dat kinderen met elkaar uitvoeren. Het aantal antisociale incidenten op school blijkt hierdoor te dalen, met als resultaat een positieve en gezellige sfeer, aldus Noaks & Noaks (2009). Tegenwoordig wordt er meer gebruik gemaakt van leerlingparticipatie in scholen. Hierdoor wordt de verbondenheid en samenhorigheid gestimuleerd en worden kwetsbare kinderen opgenomen in de groep. Kinderen leren verantwoordelijk te handelen in conflictsituaties. Door het samen oplossen van problemen, ontwikkelen zij een competentie voor de toekomst (Noaks & Noaks, 2009). Door groeiende bekendheid van kindermishandeling, is er een opkomst van preventie en interventie voor conferenties. Over de wereld is er een toename van Family Group Decision Making (FGDM) met als doel het welzijn van kinderen te verbeteren. Deze bijeenkomsten worden ingezet als er sprake is van misbruik of verwaarlozing van kinderen. In een FGDM komt familie bij elkaar om een plan te maken met het accent op veiligheid en bescherming van het kind. Deze conferentie heeft raakvlakken met een Family Group Conference, alleen wordt een FGDM anders genoemd door de extreme problematiek waarbij een oplossing wordt gezocht (Crampton & Natarajan, 2006) E I G E N K R A C H T I N N E D E R L A N D Nederland is al sinds de Tweede Wereldoorlog een verzorgingsstaat. Voor mensen die hulp nodig hebben op het gebied van school, werk of in de wijk kan er hulp geregeld worden. Door de instanties wordt er een oplossing bedacht met behulp van protocollen en richtlijnen waar zij zich aan moeten houden. Tegenwoordig worden burgers juist gestimuleerd om hun problemen meer zelf op te lossen. Voor de professionals is dit een omschakeling. Een Eigen Kracht conferentie is een voorbeeld waarbij het probleem door de hulpvrager en zijn netwerk kan worden opgelost. Hierbij is er vanuit de professional extra aandacht nodig voor ondersteuning en maatwerk, wat op lange termijn kan leiden tot werkdrukvermindering (Schagen & Stellingwerff, 2010). Steendam 17

18 Bij de invoering van de principes van Family Group Conference in 2000 kwamen er in Nederland twee modellen: de herstelbijeenkomsten Echt Recht en de Eigen Kracht conferenties. Deze twee modellen zijn los van elkaar ontwikkeld en ingevoerd, maar ze groeien steeds meer naar elkaar toe en bevorderen de ontwikkeling van elkaar (Pagée & van Lieshout, 2005). Het begrip Echt Recht komt van Restorative Justice, dit is een voorloper van Restorative Practice. Het doel is om de relaties en schade te herstellen en het voorkomen van verdere criminaliteit ( 2011). Family Group Conferencing wordt in Nederland Eigen Kracht conferentie genoemd. Door middel van Eigen Kracht conferenties wordt er naar aanleiding van een probleem, samen met familieleden, buren, vrienden en betrokken hulpverleners een bijeenkomst georganiseerd. De opbouw van een Eigen Kracht conferentie komt overeen met de beschrijving die gegeven is van een Family Group Conference (Van Beek & Schuurman, 2010). Bij gezinnen die deelnemen is er mogelijk sprake van psychische of verslavingsproblemen, echtscheiding, gedragsproblemen bij het kind, gezinsleden met een verstandelijke beperking, pedagogische onmacht, ziekte of overlijden, huiselijk geweld of een combinatie. Het werken vanuit Eigen Kracht is een tegenstelling van het bureaucratische systeem van de hulpverlening, waarbij de besluitvorming bij de hulpverlening ligt. Bij Eigen Kracht ligt de nadruk op de sterke kanten en mogelijkheden in plaats van de problemen van het gezin en zijn netwerk (Bartelink, 2010). Pagée heeft het werken vanuit Eigen Kracht naar Nederland gebracht. Hij is de oprichter van de Eigen Kracht Centrale, waarvan het hoofdkantoor gevestigd is in Zwolle. Vanuit de Eigen Kracht Centrale worden Eigen Kracht conferenties georganiseerd, die door iedereen aangevraagd kunnen worden. Voor het gezin zijn hier geen kosten aan verbonden. Deze worden volledig gefinancierd door de gemeente vanuit projectfinanciering of door structurele financiering. Op landelijk niveau stimuleerde voormalig minister Rouvoet de plannen. Hij was van mening dat het model in alle Centra voor Jeugd en Gezin moest worden aangeboden. In Nederland werd de eerste Eigen Kracht conferentie in 2001 gehouden. Na 30 conferenties in 2001 steeg dit aantal naar bijna 600 in De Eigen Kracht Centrale had in 2008 al 350 opgeleide coördinatoren die Eigen Kracht conferenties kunnen leiden (Booys, 2009). Bij een conferentie wordt er rekening gehouden met de cultuur en de achtergrond van het gezin. In Nederland zijn er 400 Eigen Kracht coördinatoren met 66 verschillende dialecten en talen (Bartelink, 2010) E I G E N K R A C H T I N H U L L, E N G E L A N D Hull noemt zich The world s first Restorative city. Hull is een stad in Engeland waar Eigen Kracht een oplossing is geworden voor veel sociale problemen. Nadat de welvarende visindustrie in Hull verdween, zijn er economisch gerelateerde problemen ontstaan. Als gevolg hiervan daalde het zelfvertrouwen van mensen en leefde een hoog percentage inwoners onder de armoedegrens. Om dit tegen te gaan werd geld geïnvesteerd in het bouwen van nieuwe huizen, winkelcentra en middelbare scholen. Het heeft volgens Richardson (2010), directeur van Children & Young people services in de gemeente Hull, geen zin om te investeren in het fysieke aspect, zonder het sociale aspect te betrekken. Richardson streefde ernaar om van Hull de eerste Restorative City van de wereld te maken. Hij is hiermee in 2007 begonnen en volgens hem is dit de beste en meeste effectieve manier om samen te werken met kinderen, families, scholen en andere gemeenschappen (Richardson, 2010). Door het toepassen van Restorative Practices zijn er al opvallend veel positieve resultaten geconstateerd. Daarentegen zijn er ook tegenslagen en blijft het een uitdaging om het volledig toe te kunnen passen. Daarom betrekt de stad de hele wereld erbij. Dit doen zij door middel van het organiseren van conferenties. Hierin worden professionals getraind door programma s van het International Institute for Restorative Practices (IIRP). Voorop staat family friendly city where no child is left behind. Om dit te realiseren is er ook een andere manier van denken bij de volwassenen nodig. Het is van belang om te luisteren naar kinderen en jongeren en hen centraal te stellen en te betrekken bij belangrijke beslissingen (Mirsky, 2009). In deze trainingen worden professionals uit het onderwijs, sociale zorg en justitie van verschillende landen bij elkaar gezet. Hier delen zij hun ervaringen op het gebied van Restorative Practices. De conferenties zijn gericht op: maatschappelijk werkers, docenten, schooldirecteuren, politie, onderzoekers, vrijwilligers, raadgevers, academici, rechters, officieren van justitie, etcetera (Richardson, 2010) O N D E R Z O E K N A A R E I G E N K R A C H T Er zijn verschillende onderzoeken gedaan naar het werken met Eigen Kracht. Bartelink (2010) verwijst naar onderzoek van onderzoeksbureau WESP, dat aantoont dat gezinnen meestal al ervaring hebben met de Steendam 18

19 hulpverlening, voordat er een Eigen Kracht conferentie wordt aangevraagd. Bij 70 procent van de aanmeldingen vindt er daadwerkelijk een conferentie plaats. Er zijn gemiddeld 14 mensen bij een conferentie aanwezig. Bartelink (2010) haalt het Nederlands quasi-experimenteel effectonderzoek van Wijnen- Lunenburg, van Beek, Bijl, Gramberg en Slot (2008) aan, dat aantoont dat veiligheid van kinderen in het gezin verbeterd wordt en dat de sociale steun, cohesie en de eigen regie toeneemt. Zonder een Eigen Kracht conferentie wordt er vaak een afname van de sociale steun ervaren. Er is in de eerste drie maanden een sterke daling van het aantal zorgpunten, terwijl dat normaal een meer geleidelijke daling is in negen maanden (Bartelink, 2010). Doordat het aantal zorgpunten afneemt, is er minder langdurige zorg nodig, wat leidt tot kostenbesparing. Ander onderzoek, waarnaar Bartelink (2010) verwijst, van Schagen & Stellingwerff (2010), laat zien dat 80% van de oplossingen in handen liggen van familie of bekenden, in plaats van de professionals. Follow-up onderzoek toont aan dat de meerderheid ook daadwerkelijk de afspraken nakomt die gemaakt zijn tijdens een conferentie. Uithuisplaatsingen komen nog steeds voor, maar duren minder lang. Kinderen kunnen relatief vaker bij iemand uit hun netwerk terecht. Uit onderzoek van Schagen & Stellingwerff (2010) is gebleken dat oplossingen die bedacht worden in Eigen Kracht conferenties de maatschappij minder kost. Ook zijn er positieve lange termijn resultaten gevonden in verschillende situaties, zoals jeugdbescherming, huiselijk geweld of multiproblem gezinnen. Buitenlands effectonderzoek dat Bartelink (2010) aanhaalt van Rensen, Van Arum, en Engbersen (2008) naar Family Group Conference in Groot-Brittannië, Nieuw-Zeeland, Australië, Canada, Zweden en de Verenigde Staten, geven overwegend positieve resultaten weer. Uit een tevredenheidonderzoek in Nieuw- Zeeland blijkt dat 84 procent van de jeugdigen en 85 procent van de ouders tevreden is met een Family Group Conference. Het wordt vooral gewaardeerd dat de verantwoordelijkheid voor het plan bij de familie ligt. De implementatie blijkt overigens de nodige moeite te kosten. Naar mijn idee heeft dat te maken met de verschillende financieringsbronnen, die het problematisch maken om samen te werken. De plannen die in een Family Group Conference gemaakt worden, hebben ondersteuning vanuit diverse professionele instanties nodig. Daarnaast zijn de vaardigheden van de coördinator van groot belang en kost de implementatie veel tijd (Bartelink, 2010) C O N C L U D E R E N D E O P M E R K I N G E N De moderne samenleving is een samenleving, die door veel onderzoekers als een individualistische samenleving wordt getypeerd. Volgens hen is er weinig sociale cohesie en gaan mensen met hulpvragen direct naar de professionals. Verschillende sociologen zien dit als een probleem. Duyvendak (2004) kijkt hier echter anders tegenaan. Hij ziet toename van zelfstandigheid en keuzevrijheid als vorm van sociale cohesie. Op het gebied van zorg en welzijn zijn naast Eigen Kracht nog andere ontwikkelingen gaande. Er is aandacht voor de betrokkenheid van burgers in de Civil Society. De term empowerment komt steeds meer voor, met de nadruk op participatief vermogen van de burgers. De WMO juicht informele zorg toe. Binnen de GGZ wordt de aandacht verschoven naar de cliëntgerichte aanpak. Daar waar de GGZ ophoudt, gaat de OGGz verder in de vorm van bemoeizorg. Mensen zonder hulpvraag worden hier geholpen. Welzijn Nieuwe Stijl werkt vanuit de krachten van de cliënten, wat ook terug te zien is bij rehabilitatie. Er wordt gekeken naar de mogelijkheden van de cliënten om hen zo goed mogelijk in de samenleving te laten functioneren. In de benadering van Eigen Kracht, wat in de buitenlandse literatuur Restorative Practices genoemd wordt, gaat het om het verbinden en herstellen van relaties. Mensen vinden het moeilijk om hulp te vragen. Schaamte kan hierin een rol spelen (Linders, 2009). Braithwaite en Nathason, die door Weijers (2000) worden aangehaald, spreken over het doorbreken van deze schaamte in de werkwijze van Restorative Practices. Het tonen van emoties is volgens Furedi (2004) problematisch in onze samenleving. Volgens Tomkins, aangehaald door Leonard en Kenny (2010), is het reguleren van emoties belangrijk in de processen waarbij schaamte wordt doorbroken. Bij formele en informele vormen van Eigen Kracht gaat het om gesprek in de vorm van cirkels. Het netwerk van de cliënt wordt als waardevol gezien voor het oplossen van problemen. Hierdoor worden problemen bespreekbaar gemaakt binnen het netwerk en wordt er gezocht naar een vorm van samenredzaamheid, waarbij de verantwoordelijkheid wordt teruggegeven aan de burgers. Indien verschillende risicogroepen in een gemeente aanwezig zijn met een hoge mate van culturele en sociaal economische diversiteit, kunnen inwoners te maken krijgen met een diversiteit aan problematiek. Steendam 19

20 Hieronder worden werkloosheid, lage inkomens, verslaving, schulden en overlast verstaan. Door deze factoren krijgt een deel van deze mensen te maken met uitsluiting, gebrek aan steun of zelfs sociaal isolement. Vaak zijn dit mensen met een opeenstapeling van problemen, die niet in staat zijn dit zelf op te lossen. Sinds de grote variëteit en toegankelijkheid van verschillende transportmogelijkheden zijn families en vrienden steeds verder uit elkaar gaan wonen. Dit heeft grote gevolgen voor de sociale ondersteuning in wijken en buurten. Men is gericht op zichzelf en schakelt de professionele hulpinstanties in bij problemen in plaats van mensen om zich heen. Het blijkt dat door het aanbieden van meer hulp er ook steeds meer behoefte ontstaat aan hulp. De hulpvragers gaan achterover zitten en rekenen op de hulp die er komt. Professionele instanties zijn echter beperkt in werktijden en financieel kost de verzorgingsstaat steeds meer geld (Linders, 2009). Bij Eigen Kracht komt de vraag van de cliënt vooraan te staan. Burgers worden geactiveerd om zelf de regie te nemen over hun eigen leven. Er wordt uitgegaan van de krachten van de burgers in plaats van vooraf bedachte oplossingen. Plannen worden gemaakt met of door de cliënten in plaats van voor de cliënten. Voor het oplossen van de problemen wordt er hulp gezocht in de netwerken van cliënten, waarmee de samenredzaamheid wordt vergroot. Voor professionals betekent dit een compleet andere manier van werken, waarbij zij zich de attitude van Eigen Kracht eigen moeten maken. Het streven van de gemeente Hoogezand-Sappemeer is om burgers en professionals een kanteling van denken te laten maken naar de benadering van Eigen Kracht. Om hier een voorbeeld van te schetsen is het van belang dat verschillende domeinen in de gemeente bevraagd moeten worden over hun kennis en toepassingen van Eigen Kracht praktijken en soortgelijke toepassingen. De kenmerken die voorgelegd worden aan de geïnterviewden komen vanuit de literatuur: samenredzaamheid en gebruik van netwerk (Hilhorst, 2011), herstellen van relaties (Linders, 2009), de rol van formele en informele zorg (Linders, 2009), empowerment (Scheffers, 2010) en de kanteling in het denken (Schagen & Stellingwerff, 2010). De verwachting in de praktijk is dat al veel instanties cliëntgericht te werk gaan. Mogelijk is een grotere groep cliënten in staat om eigen plannen samen te stellen. Vanuit de hulpverlening is een mogelijk struikelblok het hebben van vertrouwen in de cliënt en zijn eigen kracht. 2 2 Het theoretisch kader is geschreven in samenwerking met Anna Visser. Steendam 20