De hardnekkigheid van de negen-tot-vijfeconomie

Transcriptie

1 De hardnekkigheid van de negen-tot-vijfeconomie Paul de Beer * In: Hans van den Hurk en Coen van Limborg (red.) (29). Or en arbeidstijden, Alphen aan den Rijn: Kluwer, pp Ik leg de laatste hand aan dit hoofdstuk thuis achter mijn computer, om half tien op zondagavond. Blijkbaar ben ik niet de enige die op dit tijdstip van de week aan het werk is, want ik onderbreek mijn werk enkele malen om s van collega s te lezen die ik zojuist ontvangen heb. Als ik ze beantwoord, krijg ik van een van hen bijna onmiddellijk een reactie. Is zondagavond inmiddels een normale werkavond geworden? Dan lijkt de 24-uurs economie inderdaad niet ver weg meer. Al zeker tien jaar lang is flexibilisering een van de belangrijkste thema s van zowel het arbeidsmarktbeleid als het arbeidsmarktonderzoek. Veel problemen rond arbeid en arbeidsmarkt worden geassocieerd met een gebrek aan flexibiliteit oftewel de starheid van de arbeidsmarkt. Flexibilisering van de arbeidsmarkt zou bijdragen aan verhoging van de arbeidsparticipatie, bestrijding van werkloosheid en vooral langdurige werkloosheid, het opheffen van de barrière tussen insiders en outsiders op de arbeidsmarkt, het combineren van arbeid en zorg, een groter aanpassingsvermogen van het bedrijfsleven en meer concurrentiekracht. De overheid heeft dan ook op tal van terreinen stappen gezet om de flexibiliteit van de arbeidsmarkt te vergroten. Denk aan de verruiming van de winkelopeningstijden, de versoepeling van de arbeidstijdenwet en de deregulering van de uitzendmarkt. Tegelijkertijd stuiten deze initiatieven vaak ook op felle weerstand, vooral van de kant van de vakbeweging. Dit heeft er bijvoorbeeld toe geleid dat het in Nederland nog niet is gekomen tot een vergaande versoepeling van de ontslagbescherming. Hoewel de vermeende starheid van de arbeidsmarkt vaak als een serieus probleem wordt aangemerkt, leeft bij velen toch ook de overtuiging dat de arbeidsmarkt onafwendbaar steeds flexibeler zal worden. Om het in enkele bekende frasen uit te drukken: de baan voor het leven bestaat niet meer, werknemers wisselen steeds vaker van baan, in de toekomst gaat het om werkzekerheid in plaats van baanzekerheid, bedrijven hebben een steeds kleinere kern van vast personeel en een steeds dikkere schil van flexkrachten, het aantal zelfstandigen zonder personeel neemt sterk toe, de werkdag van 9 tot 5 verliest terrein aan de 24-uurs economie, en ook zaterdag en zondag worden steeds meer normale werkdagen. Het gemak waarmee velen deze uitspraken over flexibilisering van de arbeidsmarkt doen staat in schril contrast tot het bewijsmateriaal dat zij daarvoor aandragen. Als een bepaalde bewering maar vaak genoeg wordt herhaald, lijkt hij aan overtuigingskracht te winnen, ongeacht of ze op enig * Henri Polak hoogleraar voor arbeidsverhoudingen aan de Universiteit van Amsterdam; verbonden aan het Amsterdams Instituut voor ArbeidsStudies (AIAS) en De Burcht (Centrum voor Arbeidsverhoudingen). 1

2 bewijsmateriaal is gebaseerd. Vaak volstaat het om een aansprekend voorbeeld aan te halen of te wijzen op de meest recente trend ( het aantal zelfstandigen is het afgelopen jaar met 2% gegroeid! ). In deze bijdrage ga ik na in hoeverre er daadwerkelijk sprake is van een sterke flexibiliseringstrend op de arbeidsmarkt. Ik concentreer mij daarbij op een aspect van flexibilisering, namelijk arbeidstijden. Daarbij gaat het in essentie om twee zaken, namelijk de arbeidsduur en de tijdstippen waarop wordt gewerkt. In het eerste deel van deze bijdrage beantwoord ik de vraag hoe lang dat wil zeggen hoeveel uur er in Nederland wordt gewerkt en hoe de arbeidsduur zich sinds de jaren tachtig heeft ontwikkeld. In het tweede deel gaat het om de vraag op welke momenten er wordt gewerkt. Wordt er inderdaad steeds vaker buiten de traditionele kantooruren van negen tot vijf op doordeweekse dagen gewerkt? Worden de avonden en weekends ook steeds meer normale werktijden? En zijn we daarmee daadwerkelijk op weg naar een 24-uurs economie? Hoe lang wordt er gewerkt? De eenvoudigste manier om de onafwendbare flexibilisering van de Nederlandse arbeidsmarkt aan te tonen is te wijzen op de sterke groei van deeltijdwerk. Dat gebeurt dan ook regelmatig in internationaal vergelijkende studies, waarin deeltijdwerk, samen met uitzendwerk, tijdelijk werk en andere vormen van flexwerk op de grote hoop van atypische werkgelegenheid wordt gegooid, om vervolgens te constateren dat Nederland daar hoog op scoort. Er is dan ook geen land waar zoveel in deeltijd wordt gewerkt als in Nederland, dat zelfs al als de eerste part-time economie in de wereld is aangeduid. Deeltijdwerk heeft op zichzelf echter weinig te maken met flexibilisering. Een vaste deeltijdbaan met vaste werktijden is immers niet flexibeler dan een vaste voltijdbaan met vaste werktijden. In veel landen zijn deeltijdbanen vaak ook in ander opzicht flexibele banen (bijv. door minder ontslagbescherming), maar voor Nederland geldt dit nu juist niet. Niettemin kan men nog volhouden dat, naarmate de variatie in arbeidsduur groter is, werkgevers meer mogelijkheden hebben om de inzet van hun personeel te optimaliseren. Immers, als er alleen voltijdbanen van 4 uur in de week zijn, is het lastig een activiteit waarvoor een onderneming niet meer dan 2 uur in de week iemand nodig heeft efficiënt uit te voeren, tenzij deze valt te combineren met een andere taak van 2 uur die dezelfde persoon kan verrichten. Als er een grotere variatie aan arbeidsduren is, is dit probleem eenvoudiger op te lossen, hetgeen de slagkracht van het bedrijfsleven kan vergroten. Hoe is het nu gesteld met de ontwikkeling en de variatie van de arbeidsduur in Nederland? Figuur 1 schetst het bekende beeld van de sterke groei van deeltijdwerk in Nederland. In 1987 was iets meer dan een op de drie banen een deeltijdbaan; in 27 was dit precies de helft. Deze groei was vooral het gevolg van de groeiende arbeidsdeelname van vrouwen: van hen heeft driekwart een deeltijdbaan, een stijging van vijf procentpunt ten opzichte van Maar ook onder mannen wint 2

3 deeltijdwerk terrein. In twintig jaar tijd is het aandeel deeltijdwerk onder mannen met ruim de helft toegenomen, van 19 procent naar procent. Deze cijfers zijn afkomstig uit de Arbeidsrekeningen van het CBS, waarin iedere baan met een arbeidsduur die korter is dan de in de arbeidsorganisatie geldende volledige werktijd als een deeltijdbaan geldt. Als de normale werkweek in een bedrijf 4 uur bedraagt, kan het dus gaan om een baantje van één uur in de week, maar ook om een baan van 39 uur! Figuur 1. Aandeel deeltijdbanen, vrouwen 6 5 % 4 totaal 2 mannen Om inzicht te krijgen in de omvang van de deeltijdbanen en de spreiding in arbeidsduur toont figuur 2 de verdeling van werkenden tussen 1992 en 28 over arbeidsduurklassen, op basis van gegevens uit de Enquête Beroepsbevolking (EBB). (N.B. Deze gegevens omvatten, anders dan die in figuur 1, ook zelfstandigen.) Ook figuur 2 laat de sterke groei van deeltijdwerk zien. Deze blijkt geconcentreerd te zijn in de grotere deeltijdbanen, van 2-35 uur per week. Deze maken ruim de helft van het totale aantal deeltijdbanen uit. Ook de categorie uur is relatief sterk gegroeid. Dat geldt, anders dan soms wordt verondersteld, niet voor de kleine deeltijdbaantjes van minder dan 12 uur per week (die in de officiële definitie niet tot de werkzame beroepsbevolking worden gerekend). Hun aandeel is tussen 1992 en 28 nagenoeg gelijk gebleven. De variatie in arbeidsduur is dus inderdaad toegenomen, maar vooral door een verschuiving van voltijdwerk (35 uur of meer per week) naar de relatief grote deeltijdbanen 3

4 Figuur 2. Werkenden naar arbeidsduur, % uur of meer per week 2 tot 35 uur per week 12 tot 2 uur per week 1 tot 12 uur voor revisie 21 na revisie Tegelijkertijd zou de variatie in arbeidsduur ook kunnen afnemen indien voltijders steeds korter gaan werken. Vanuit werkgevershoek valt regelmatig de klacht te horen dat als gevolg van de in het verleden overeengekomen arbeidsduurverkorting en atv-dagen voltijdwerknemers steeds minder uren beschikbaar zijn. Helaas is er geen consistente cijferreeks over het aantal (contractuele) uren van werkenden over een langere periode. Daarom vertonen de lijnen in figuur 3 een breuk tussen 1992/1993 en Bovendien zijn er geen recentere cijfers beschikbaar dan voor 25. Het aantal uren dat een volledige werkweek omvat is tussen 198 en 25 met 1,5 à 2 afgenomen van 4 naar ruim 38. Deze afname heeft zich vrijwel geheel voltrokken aan het begin van de jaren tachtig, toen na het afsluiten van het roemruchte Akkoord van Wassenaar in 1982 in de meeste CAO s afspraken zijn gemaakt over een kortere werkweek. Sindsdien is er nauwelijks meer iets veranderd in de volledige werkweek. Alleen tussen 1995 en 1997 nam de volledige werkweek nog met ruim een half uur af. Uit figuur 3 blijkt dat ook het gemiddelde aantal uren van deeltijdbanen sinds 1995 bijna constant op 21 ligt. Nu zou men kunnen tegenwerpen dat de inzetbaarheid van werknemers toch terugloopt, doordat zij steeds meer vakantie- en andere vrije dagen hebben, zoals atv-dagen. Zo hoort men nogal eens dat het weekend tegenwoordig steeds vaker al op vrijdagmiddag begint. Op dit laatste komen we hieronder nog terug, maar de middelste lijn in figuur 3 laat zien dat er van een structurele toename van vrije dagen sinds 198 geen sprake is. Tussen 198 en 1992 bleef dit aantal per saldo gelijk en sinds 1995 is het aantal vrije dagen voor een voltijdwerknemer zelfs met 3,5 afgenomen, doordat de atv-dagen geleidelijk worden afgeschaft. 4

5 uren/dagen uren per jaar Figuur 3. Arbeidsduur per week en vakantiedagen voltijdbanen, uren per week voltijdbanen, vakantie- en atvdagen voltijdbanen, uren per jaar 17 deeltijdbanen, uren per week De combinatie van wekelijkse arbeidsduur en vrije dagen levert de jaarlijkse arbeidsduur op. De onderbroken lijn in figuur 3 laat zien dat het totale aantal jaarlijkse arbeidsuren van een voltijdwerknemer in de jaren tachtig met terugliep tot 174, maar sindsdien weinig meer is veranderd, met uitzondering van een beperkte reductie tussen 1996 en In figuur 3 gaat het om contractuele arbeidsduur. De feitelijke arbeidsduur kan hiervan afwijken, enerzijds doordat werknemers overwerken, anderzijds doordat zij verzuimen (bv. wegens ziekte of verlof). De bovenste lijn in figuur 4 geeft voor de jaren aan hoeveel uren werknemers gemiddeld per jaar feitelijk werkten in verhouding tot het aantal contractueel vastgelegde uren. Hieruit blijkt dat men gemiddeld ongeveer 2% minder uren werkt dan in het arbeidscontract staat. Voor een voltijder komt dit neer op een jaarlijks verzuim van ongeveer één werkweek. Tussen 1995 en 27 is dit weinig veranderd. Het aantal uren dat men jaarlijks vanwege overwerk extra krijgt uitbetaald ligt wat lager en is bovendien tussen 1995 en 27 wat afgenomen. Dit blijkt ook uit het gemiddelde aantal uren overwerk per week (inclusief onbetaalde overuren), dat volgens de onderbroken lijn in figuur 4 is teruggelopen van,6 in 1995 tot,4 in 25. Voor een gemiddelde voltijdwerknemer komt dit neer op circa 2 uur per jaar in 25, tegenover circa uur in

6 % van contractuele arbeisduur uren overwerk per week Figuur 4. Overwerk en verzuim, ,5 1 verzuim in % van overeengekomen uren 2,,8 1,5,6 betaald overwerk in % van overeengekomen uren uren overwerk per week (rechteras) 1,,4,5,2, De hierboven besproken trends zijn kort samen te vatten: het aandeel van deeltijdwerk neemt in Nederland structureel toe, maar verder is er in de afgelopen twintig jaar opmerkelijk weinig veranderd in de arbeidsduur in Nederland. Na de ronde van arbeidstijdverkorting in de eerste helft van de jaren tachtig is er vooral sprake van stabiliteit, zowel in het aantal uren per week als het aantal uren per jaar en zowel inclusief als exclusief overwerk en verzuimde uren. Wanneer wordt er gewerkt? De tweede vraag die ik in deze bijdrage wil beantwoorden is wanneer, op welke tijdstippen, er wordt gewerkt. Is het waar dat de standaard-werktijden, van negen tot vijf en van maandag tot vrijdag, steeds meer aan betekenis verliezen? Worden de avonden en de weekends steeds meer normale werktijden? En zijn we daarmee op weg naar een 24-uurs economie, waarin de werkende bevolking bij toerbeurt het klokje rond aan het werk is? Een eerste indruk hiervan krijgt men uit CBS-cijfers over het percentage van de werkenden dat zegt soms of regelmatig in ploegendienst te werken, s avonds of s nachts te werken dan wel in het weekeinde te werken. Figuur 5 laat zien dat ongeveer een op de tien werkenden in ploegendienst werkt en rond de zestig procent soms of wel eens s avonds, s nachts of in het weekeinde. Dit laatste percentage is relatief hoog en zou een aanwijzing kunnen zijn dat werken buiten de traditionele kantooruren inmiddels heel normaal is. Deze cijfers geven echter niet aan hoe vaak men op deze uren 6

7 % van werkzame beroepsbevolking werkt; het zou ook om slechts enkele malen per jaar kunnen gaan. Daarnaast valt op dat het percentage dat s avonds, s nachts of in het weekeinde werkt een dalende tendens vertoont, hetgeen haaks staat op de veronderstelling dat we op weg zijn naar een 24-uurs economie. Figuur 5. Werken buiten kantooruren, 's avonds en 's nachts werken 6 5 in het weekeinde werken 4 2 ploegendienst Meer gedetailleerde informatie over de uren waarop wordt gewerkt kan worden ontleend aan het vijfjaarlijkse tijdbestedingsonderzoek (TBO) van het Sociaal en Cultureel Planbureau. In dit onderzoek houden de respondenten gedurende een week in oktober een dagboekje bij, waarop ze voor ieder kwartier van de dag noteren welke activiteit ze verrichten. Hiermee kan nauwkeurig in kaart worden gebracht op welke tijdstippen men aan het werk is. Doordat dit onderzoek sinds 1975 iedere vijf jaar is herhaald, is het bovendien mogelijk na te gaan hoe het werkpatroon in de loop van de tijd verandert. Ik beperk me hier tot de ontwikkeling sinds 198. De dinsdag is in Nederland de dag waarop de meeste mensen aan het werk zijn. Daarom ga ik allereerst na hoe de verdeling van het aantal werkenden over de dinsdag in een periode van 25 jaar is veranderd. Figuur 6 laat zien welk percentage van de bevolking van 12 jaar en ouder op ieder kwartier van de dinsdag aan het werk is. In de figuur vallen twee zaken op. Allereerst dat het percentage werkenden tussen, pakweg, acht uur s ochtends en zes uur s avonds sinds 198 fors is gestegen. Dit is simpelweg een uitdrukking van de sterk gestegen arbeidsparticipatie in Nederland, vooral in de jaren negentig. In de tweede plaats, en daar gaat het hier primair om, is het werkpatroon over de dag in die 25 jaar juist opmerkelijk weinig veranderd. Voor zeven uur s ochtends en na zes uur s avonds is vrijwel niemand aan het werk. Oftewel: het gros van het werk wordt nog steeds op normale kantooruren verricht. 7

8 Figuur 6. Werkenden per kwartier op dinsdag (% bevolking v.a. 12 jaar) % uur Alleen aan het eind van de middag is het aantal mensen dat tussen vijf en zes uur nog werkt toegenomen. Een andere manier om dit te laten zien is door voor ieder kwartier van de dag na te gaan welk percentage van de totale hoeveelheid werk die in een etmaal wordt verricht op dat moment reeds verricht is. Figuur 7 laat duidelijk zien dat de verdeling van het werk over het etmaal tussen 198 en 25 nauwelijks veranderd is. Om acht uur s ochtends is nog slechts zo n 7 procent van het totale werk verricht en om zes uur s avonds is bijna 93 procent van het werk gedaan. 87 procent van het dagelijkse werk wordt tussen acht uur s ochtends en zes uur s avonds verricht. Voor 1985 en 25 waren deze percentages bijna exact gelijk. Anders gezegd, er is geen sprake van dat er verhoudingsgewijs steeds meer werk buiten kantooruren wordt verricht. 8

9 Figuur 7. Cumulatieve hoeveelheid werk per kwartier op dinsdag (% van totaal), 198 en % Is er dan misschien wel sprake van een toename van het werk in het weekeinde? Figuur 8 geeft hiervan een indruk. Voor ieder kwartier tussen acht uur s ochtends en zes uur s avonds wordt hier het aantal werkenden op zondag uitgedrukt in procenten van het aantal werkenden op hetzelfde tijdstip op dinsdag. Het grootste deel van de dag blijkt dit percentage tussen de vijf en tien te liggen: dat wil zeggen dat op dinsdag tien tot twintig maal zoveel mensen aan het werk zijn als op hetzelfde tijdstip op zondag. Maar interessanter voor dit betoog is dat dit percentage in de loop van de tijd niet is toegenomen. Integendeel, in 25 waren op zondag over het algemeen verhoudingsgewijs minder mensen aan het werk dan in 2 en ongeveer evenveel als in 199. Er lijkt dus evenmin sprake van een toename van het werken op zondag. Voor zaterdag geldt hetzelfde. Op die dag werkten in 25 verhoudingsgewijs zelfs minder mensen dan in eerdere jaren. De werkpatronen voor elke dag van de week combinerend kunnen we uitrekenen welk percentage van de totale hoeveelheid werk in een week tijd wordt verricht van maandag tot vrijdag tussen acht uur s ochtends en zes uur s avonds. Dit aandeel bedroeg in ,5 procent en in 25 81, procent. Opnieuw blijkt er in 25 jaar tijd vrijwel niets veranderd: zowel in 198 als in 25 werd ruim viervijfde van alle werk gedaan tijdens kantooruren. 9

10 Figuur 8. Werkenden tussen 8. en 18. op zondag als percentage van de werkenden op dinsdag % Haaks op de geluiden over vervaging van de traditionele kantooruren als begrenzing van het betaalde werk, klinken geluiden dat er op sommige normale werktijden juist steeds minder wordt gewerkt. Met name de vrijdagmiddag geldt als een deel van de week waarop steeds meer mensen niet op hun werk aanwezig zijn, doordat zij bijvoorbeeld een (halve) atv-dag hebben opgenomen of doordat deeltijders vaak niet op vrijdag werken. Inderdaad was in 25 op vrijdagmiddag tussen drie en vier uur minder dan driekwart van het aantal mensen aan het werk dat op dinsdag tussen elf en twaalf uur werkt. In 198 was dit echter slechts een kleine vier procent meer. De afname van werken op vrijdagmiddag is daarmee dus heel beperkt, zeker als men in aanmerking neemt dat het totale aantal werkenden in deze periode fors is toegenomen. Tabel 1 vat het voorgaande samen in de vorm van een overzicht van het aantal werkenden op een aantal tijdstippen buiten de normale kantooruren van negen tot vijf op doordeweekse dagen als percentage van het aantal werkenden op dinsdag tussen elf en twaalf. Deze tabel bevestigt nog eens dat er tussen 198 en 25 opmerkelijk weinig is veranderd in de tijdstippen waarop in Nederland wordt gewerkt. Van negen tot vijf op doordeweekse dagen zijn nog steeds de normale werktijden voor het gros van de werkende bevolking. Gemiddeld begint men s ochtends iets later met werken en houdt men s middags iets later op, maar verder zijn de veranderingen te verwaarlozen.

11 Tabel 1. Aantal werkenden buiten kantooruren (in % van het aantal werkenden op dinsdag van uur) dinsdag uur dinsdag uur 72,5 75, 69,6 68, dinsdag uur 28,8 35,2,7 41,7 dinsdag uur,1 13,7 9,8 11,8 woensdag uur 1,5 2,1 1,1 1,8 zaterdag uur 21,8 25,3 23,8 2,3 zondag uur 5,8 7,7 9,3 8,2 zondag uur 4,2 5,2 5,5 4,9 vrijdag uur 75,8 74,9 73,8 72,1 Bron: SCP (TBO); bewerking PdB Conclusie De strekking van deze bijdrage kan kort en krachtig worden samengevat. Sinds de jaren tachtig is er nauwelijks iets veranderd in het aantal uren dat en de tijden waarop Nederlanders werken. De enige belangrijke verandering die zich op het terrein van arbeidstijden heeft voorgedaan, is de forse groei van deeltijdwerk. De omvang van zowel voltijdbanen als deeltijdbanen is sinds het midden van de jaren tachtig, na een ronde van arbeidstijdverkorting, nauwelijks veranderd, ook niet als men rekening houdt met overwerk en verzuim. Ook de tijden waarop Nederlanders werken zijn in 25 jaar tijd niet noemenswaardig veranderd. Het gros van het werk werd en wordt nog altijd verricht op doordeweekse dagen tussen negen en vijf, met enige uitloop naar zes uur. s Avonds werken, s nachts werken of in het weekend werken was in 25 nog even uitzonderlijk als in 198. Van de 24-uurs economie is dus in ieder geval in Nederland nog geen glimpje aan de horizon te zien. En hoe zit het dan met die collega s van mij die me op zondagavond een sturen? Inderdaad, op zondagavond tussen acht en negen uur is ongeveer twee procent van de bevolking van twaalf jaar en ouder aan het werk. Dat zijn zo n kwart miljoen personen. Goed mogelijk dat daar een paar van mijn collega s tussen zitten en ikzelf dus ook. Maar het is altijd riskant om je eigen gedrag en dat van je omgeving als maatgevend te beschouwen voor de rest van de samenleving. Daar vormt mijn eigen arbeidspatroon blijkbaar een mooie illustratie van! 11