Klimaat en energie in het Kromme Rijngebied. Plan van Aanpak - concept -

Transcriptie

1 Klimaat en energie in het Kromme Rijngebied Plan van Aanpak - concept - 1

2 2

3 Concept Plan van Aanpak december 2010 Ook in 2040 willen we met elkaar prettig wonen, werken en recreëren in de provincie Utrecht. Daarom werkt de provincie aan duurzame ontwikkeling van onze regio. De provincie heeft in dat verband onder meer de ambitie om in 2040 klimaatneutraal en klimaatbestendig te zijn. In het landelijk gebied liggen onder andere kansen op het gebied van energiebesparing, groene energie en klimaat. Natuur en Milieufederatie Utrecht (NMU), gebiedscommissies en provincie Utrecht werken samen in het programma 'Klimaat en energie in het landelijk gebied om deze kansen in kaart te brengen, te agenderen en te helpen realiseren. 1. INLEIDING Waarom klimaatadaptatie en duurzame energie in Kromme Rijn? Klimaatverandering is een feit. Ook in het Kromme Rijngebied. We zullen ons daarop moeten voorbereiden. Fruittelers denken decennia vooruit in hun bedrijf. Nadenken over welke fruitrassen bestand zijn tegen het klimaat van de toekomst kan niet wachten, maar moet nu. In droge tijden krijgt het Kromme Rijngebied steeds vaker te maken met watertekorten. Anderzijds biedt de herinrichting van de Kromme Rijn uitgelezen mogelijkheden om water te bergen bij de toenemende wateroverlast. Iets om rekening mee te houden in de planvorming. Voor het gebied is het dus belangrijk om plannen te maken die inspelen op deze klimaateffecten. Dit aanpassen aan en voorbereiden op klimaatverandering noemen we adaptatie. Daarnaast hebben we een verantwoordelijkheid om onze bijdrage te leveren aan het zoveel mogelijk voorkomen van klimaatverandering (mitigatie). Bovendien zal energie uit fossiele bronnen steeds duurder worden. Goede redenen om vol in te zetten op besparing van energie en op zoek te gaan naar lokale, duurzame energiebronnen. Energieprojecten zijn bovendien goed voor de portemonnee èn de regionale economie. Klimaatverandering is een feit. Daarom heeft de Provincie Utrecht zichzelf de ambitie gesteld als grondgebied in 2040 klimaatneutraal en klimaatbestendig te zijn. Dat betekent dat ons leefgebied bestand is tegen toekomstige weersomstandigheden en dat de provincie per saldo geen broeikasgassen uitstoot. Om dit doel te realiseren moet er veel gebeuren in het landelijk gebied. De AVPgebiedscommissie vervult daarin een cruciale rol, geholpen door het Streekhuis en de Adviesgroep. Dertig jaar tot 2040 lijkt veel, maar is zo voorbij. Bedrijven, openbare ruimte, infrastructuur, natuur en de landbouw voorbereiden op de extremere weersomstandigheden die op ons af komen, vergt decennialang investeren. Dat geldt ook voor de weg naar een klimaatneutraal Kromme Rijngebied. Die vereist drastisch terugdringen van energieverbruik en opbouwen van lokale energieproductie. Een klimaatneutrale en klimaatbestendige toekomst begint dus hier en nu! 3

4 Daarom Programma Klimaat en Energie in Landelijk gebied De thema s klimaat en energie zijn nu nog geen AVP-doelen. Daarom komen klimaat- en energieprojecten niet expliciet aan de orde in de uitvoeringsprogramma s tot Desondanks zijn er in de provincie Utrecht veel initiatieven van gebieden, gemeenten, ondernemers, particulieren en vanuit het maatschappelijk middenveld. Daarnaast bieden AVPprojecten gericht op natuur, landschap, cultuurhistorie of de regionale economie aanknopingspunten om klimaat- en/of energiemaatregelen mee te laten liften. Dit programma is bedoeld om klimaat en energie op de agenda te zetten in de AVP-gebieden en ambities te formuleren voor de komende AVP-periode van 2011 tot 2015 en voor de langere termijn. De kunst is daarbij om maatregelen te vinden die meerdere doelen dienen: natuur en waterberging, landschap en energieproductie, landbouw en energiebesparing, etc. De Natuur en Milieufederatie Utrecht voert dit tweejarige programma uit in opdracht van de provincie Utrecht. Aanpak Programma Klimaat en Energie in Landelijk gebied Het programma is in elk AVP-gebied begonnen met een startbijeenkomst waar bestuurders, ambtenaren, politici, agrariërs, ondernemers en bewoners bestaande initiatieven uit het gebied uitwisselden en samen nieuwe ideeën ontwikkelden. In Kromme Rijn vond de startbijeenkomst plaats op 28 september De opbrengst ligt nu voor bij de gebiedscommissie om te bespreken en te besluiten via welke weg en in welke vorm AVP-gebied Kromme Rijn kansen en ambities rond klimaat en energie wil formuleren en verwezenlijken. In het overzicht hieronder worden de thema s toegelicht aan de hand van de volgende vragen: Wat speelt er? Dit is de beschrijving van het vraagstuk: de problematiek die om een oplossing vraagt, de kansen die er zijn, de wensen en ambities uit het gebied of wat er nu al op dit terrein gebeurt in Kromme Rijn. Waar willen we in Kromme Rijngebied heen (2040)? Dit is het punt aan de horizon, waar het gebied zou moeten zijn wil het in 2040 klimaatbestendig en klimaatneutraal zijn. Wat moet daarvoor gebeuren tot 2015? Hier staat een voorzet voor de agenda voor de komende AVP-periode. Het is aan de gebiedscommissie om te bepalen welke ambities zij wil omarmen en hoe zij die wil formuleren. Wie doet wat in 2011? Komend jaar moeten Streekhuis en gebiedscommissie naar verwachtingen een nieuw uitvoeringsprogramma opstellen. Om de klimaat- en energiethema s die in dit Plan van Aanpak worden gesignaleerd goed te verwerken, zijn er nog verschillende stappen te zetten. In dit plan is een voorstel opgenomen om die stappen toe te bedelen aan de verschillende gebiedaprtners. 4

5 Startbijeenkomst Kromme Rijn 28 september Ad van Wijk - oprichter en directeur van het voormalige Econcern nam zo n 50 deelnemers aan de startbijeenkomst klimaat en energie in Kromme Rijn mee in zijn toekomstscenario voor het Eiland van Schalkwijk. Integraal denken en slimme combinaties zoeken is zijn devies. Van Wijk werkt aan lokale duurzame energie van de waterkrachtcentrale in Hagestein, uit het lokale gft-afval, mest en energiegewassen (voederbieten of algen), en windmolens langs de A27. De biomassa wil hij verwerken in de bestaande gasmotoren van Eneco en een tuinder: die kunnen ook de warmte benutten en in de zomer opslaan in de bodem. Alle bronnen leveren 55 miljoen kwh op. Ter vergelijking: de energievraag van de Gemeente Houten bedraagt 145 miljoen kwh. Job van Amerom van de provincie Utrecht lichtte de effecten van klimaatverandering toe. Over het algemeen lijkt het in het Kromme Rijngebied mee te vallen met de risico s op wateroverlast, behalve onderaan de flanken van de Utrechtse Heuvelrug en in de lage delen van het Eiland van Schalkwijk. De fruitteelt is vooral kwetsbaar voor watertekorten. Aan de hand van twee cases - Inrichtingsplan Kromme Rijn (toegelicht door Yolanda Wessels, HDSR) en Enveloppe Linieland (door Sanneke Lisman, gem. Houten) - is gekeken hoe het gebied klimaatbestendiger kan worden. Conclusie was dat het gebied voor de watervoorziening graag onafhankelijk wil worden van keuzes elders. Daarbij is ook een goede waterkwaliteit belangrijk. Verder is het de vraag hoe het kwelwater zich ontwikkelt en zijn er kansen gesignaleerd om de Nieuwe Hollandse Waterlinie te benutten voor klimaatadaptatie, voor waterberging bijvoorbeeld. Gelukkig gebeurt er al veel in het gebied, zoals verdrogingsbestrijding, ecologische verbindingszones en de natuuropgave. Rond duurzame energie lopen er al verschillende initiatieven in Kromme Rijn. René Langedijk van Landschap Erfgoed Utrecht presenteerde een onderzoek naar de potentie voor biomassa uit landschapsbeheer. Vervolgvragen gaan over opslag, leidingen, installaties, terugverdientijden, vochtpercentage, etc. Om vraag en aanbod bij elkaar te brengen zou er een biomassawerf ontwikkeld moeten worden, volgens Langedijk. Frederik van Lynden en Arjan Rosseel belichtten de casus Sandenburg: een landgoed met 80 ha hakhout dat nu wordt afgevoerd naar Duitsland. In plaats daarvan zou het hout kunnen dienen voor de eigen energievoorziening. Zo kan tevens de oude hakhoutcultuur in ere hersteld worden, in plaats van minimaal te beheren in verband met de kosten. Kleine installaties zijn niet vergunningplichtig; het hout helaas wel, zodra het geen afval maar brandstof is. Walter Roubos tot slot vertelde over de ambitie om met negen boeren energie te produceren uit mest of andere bronnen. Een van de knelpunten is dat er een stevige investering gepleegd moet worden, nog voordat zaken als subsidie, een locatie, vergunning en afzet geregeld zijn. Energiebesparing is in de landbouw minstens zo belangrijk. In Kromme Rijn gebeurt dat in de fruitteelt en hebben 25 agrariërs energiescans laten uitvoeren en maatregelen genomen. 5

6 6

7 Het Kromme Rijngebied Het Kromme Rijngebied ligt tussen de Lek, het Merwedekanaal, Houten, Bunnik, Zeist en de zuid-westelijke grens van de Utrechtse Heuvelrug. Kenmerken van het gebied zijn het kleinschalige en open landschap, de landgoederen, de stroomgebieden van Lek en Kromme Rijn, de fruitteelt en veeteelt, de overgangsgebieden tussen verschillende soorten natuur (gradiënten), de waterlinie en de forten, en het belang van recreatie. 2. KLIMAAT In dit hoofdstuk wordt de opgave beschreven om als gebied zo goed mogelijk in te spelen op de verwachte klimaatveranderingen; dat wil zeggen de kwetsbaarheid voor negatieve effecten verminderen en de weerstand en veerkracht vergroten. Het landelijk belangrijke thema van waterveiligheid krijgt hierin niet apart aandacht, omdat het overstromingsgevaar in Utrecht mee valt (alleen bij rivierdijkdoorbraken) en omdat vooral Rijkswaterstaat hiervoor aan de lat staat. In dit programma gaat het vooral om wat de regionale gebiedspartners kunnen bereiken. REGIONALE WATERVOORZIENING Wat speelt er? De regionale watervoorziening wordt naar verwachting de grootste opgave voor de toekomst. Klimaatverandering leidt tot gemiddeld nattere winters en meer extremen in de zomer (meer tropische dagen, langere perioden van droogte maar ook meer extreme regenbuien). Dit leidt enerzijds tot meer wateroverlast (met name in Eiland van Schalkwijk, de stedelijke gebieden en onderaan de flanken van de Heuvelrug) en anderzijds meer watertekorten (in de hogere delen). Ook de waterkwaliteit is een belangrijk aandachtspunt, vooral in tijden van waterschaarste. De vraag is niet zozeer óf maar wannéér de waterschappen tegen de grenzen aanlopen van de capaciteit van hun pompen en gemalen. De wateraanvoer ten bate van de fruitteelt is nu al aan banden gelegd. Technisch kan de capaciteit nog wel verhoogd worden, maar de investeringskosten zijn enorm en de baten wegen daar niet meer tegen op. Bovendien krijgt de Kromme Rijn in droge tijden slechts een zeer klein deel van de beschikbare hoeveelheid Rijnwater ten gunste van meer kwetsbare en economisch belangrijkere gebieden, tot wel 67-75% minder water ten opzichte van de normale hoeveelheid. Het doel is een zo groot mogelijke regionale zelfvoorzienendheid in het waterbeheer van het Kromme Rijngebied. Dat betekent oplossingen op gebiedsniveau om watertekorten en wateroverlast en slechte waterkwaliteit tegen te gaan; onder meer water vasthouden en bergen in tijden van overschot, waarmee de watertekorten in droge tijden kunnen worden opgevangen en waterbesparing en efficiënter hergebruik: zowel op bedrijfsniveau als op regionaal niveau. Wat moet daarvoor in Kromme Rijn gebeuren tot 2015? Grootste knelpunten van klimaatverandering in het Kromme Rijngebied in kaart brengen en gerichte oplossingen inventariseren. Daarbij het Deltaprogramma en bovenregionale aanpak in ogenschouw nemen. Specifieke aandacht gaat uit naar de waterbehoefte in de fruitteelt en de sedumteelt: zij hebben een grote waterbehoefte, met name in de perioden van schaarste. Op zoek dus naar oplossingen om die te verminderen. Lopende, geplande en nieuwe projecten checken op klimaatbestendigheid en nagaan waar klimaatmaatregelen meegekoppeld kunnen worden; zeker als dit leidt tot win-win. Invoeren klimaattoets (soort watertoets-plus) voor alle nieuwe projecten; in afwachting van een standaard-klimaattoets kan Kromme Rijn werken met checklist (klimaatscan). 7

8 Wie doet wat in 2011? Gebiedscommissie - quick scan (check op klimaatbestendigheid) uitvoeren op lopende en geplande projecten; win-win maatregelen in het uitvoeringsprogramma opnemen Provincie Utrecht i.s.m. waterschappen en gemeenten: - ontwikkelen checklist als voorloper van klimaattoets en ondersteuning bieden bij toepassing in concrete projecten / gebiedsplannen - bij rijk aandringen op invoering klimaattoets als gewenste opvolger van de watertoets Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden - aangeven waar de grootste knelpunten en kwetsbaarheden te verwachten zijn; helpen bij de onderbouwing van criteria voor de afweging van prioriteiten - i.s.m. de betrokken sectoren: voor de meest kwetsbare en/of probleemveroorzakende functies nagaan hoe de waterbehoefte gereduceerd kan worden: te beginnen met de fruitteeltsector en de sedumteler - bijdragen aan ontwikkeling klimaattoets, actieve rol in check op klimaatbestendigheid van projecten - huidige inrichtingsplan Kromme Rijn beoordelen op klimaatbestendigheid en waar mogelijk/nodig opplussen; nagaan op welke wijze klimaatmaatregelen meegenomen kunnen worden Fruitteeltsector en LaMi - denktank van aantal actieve en betrokken telers: over meer klimaatbestendige en minder waterafhankelijke bedrijfsvoering NMU - Streekhuis en gebiedscommissie assisteren bij het formuleren van klimaatmaatregelen in het uitvoeringsprogramma - inspirerende ideeën, goede voorbeelden en ervaringen van elders naar voren halen: zoals concept waterhouderij, deze in gebied bespreekbaar maken en haalbaarheid peilen - pleiten voor ontwikkeling en invoering klimaattoets en de klimaatscan op lopende en reeds geplande projecten - inbreng leveren in deelprogramma Regionale Watervoorziening van het Deltaprogramma en terugkoppelen KLIMAATBESTENDIGE NATUUR Wat speelt er? Klimaatverandering kan sommige dier- en plantensoorten bedreigen en voor andere nieuwe kansen bieden. Zeker de kwetsbare soorten die vooral of alleen in Nederland voorkomen moeten we de kans geven zich naar andere gebieden te verplaatsen. Voor het behoud van de biodiversiteit (die ook uit nieuwe soorten kan bestaan) is het vooral belangrijk dat er voldoende grote en onderling verbonden natuurgebieden zijn. De Kromme Rijn is daar bij uitstek geschikt voor; het inrichtingsplan biedt prima aanknopingspunten om dat in de toekomst nog verder te verbeteren, bijvoorbeeld met goed gekozen stapstenen voor de aansluiting op de Vecht. Aan de oostkant blijft de Utrechtse Heuvelrug een belangrijke noordzuid verbinding voor de natuur. Aan de westkant vormt de Nieuwe Hollandse Waterlinie die rol; er zijn nog wel een aantal barrières die daarvoor moeten worden aangepakt. 8

9 Wat moet daarvoor in Kromme Rijn gebeuren tot 2015? verder bouwen aan natuurwaarden en ecologische verbindingszones klimaatbestendigheid natuur in Kromme Rijngebied in beeld brengen en in geval specifieke knelpunten aan het licht komen maatregelen inventariseren mogelijkheden verkennen voor klimaatbuffer in Kromme Rijngebied Wie doet wat in 2011? Gebiedscommissie - zoveel mogelijk vasthouden aan ambitie om EHS en de ecologische verbindingszones in het gebied te realiseren - alert zijn op kansen om natuurdoelen mee te koppelen met andere gebiedsontwikkelingen; zeker de Kromme Rijn heeft dan prioriteit omdat die ook voor de watervoorziening van cruciaal belang is Natuurorganisaties, terreinbeheerders, HDSR en deskundigen - check of huidige inrichtingsplan Kromme Rijn bijdraagt of zou kunnen bijdragen aan biodiversiteit, en specifiek behoud van soorten die gevoelig zijn voor klimaatverandering NMU - organiseert expertmeeting met ecologen, deskundigen en betrokkenen op de Utrechtse Heuvelrug en langs de flanken over de verwachte gevolgen van klimaatverandering voor de natuur op de heuvelrug en de ontwikkeling van een robuust en duurzaam bosbeheer dat optimaal is ingespeeld op de toekomst en destilleert hier aanbevelingen uit KANSRIJKE FUNCTIECOMBINATIES Wat speelt er? Gebiedsontwikkeling waar meerdere doelen gelijktijdig worden nagestreefd, leent zich vaak goed voor het meekoppelen van klimaatmaatregelen. Natuur, landbouw, waterkwaliteit, recreatie, energie en stedelijke ontwikkelingen kunnen vaak samengaan. Ook het vinden van financiering wordt makkelijker als meerdere doelen tegelijk worden gediend. In de dagelijkse praktijk van gebiedsontwikkeling blijken er ook tegenstrijdige wensen, regels en neveneffecten die om een oplossing of scherpe keuzes vragen. De voorkeur gaat uit naar gebiedsontwikkeling waar klimaatmaatregelen al vanaf het begin in het planproces wordt meegenomen. Maar ook bij lopende projecten zijn aanhaakmogelijkheden, door te zoeken naar de gelijkgerichte doelen. Te denken valt aan het inrichtingsplan Kromme Rijn, de Hollandse Waterlinie en het Eiland van Schalkwijk, of meer lokaal op bedrijfsniveau. Het gaat erom een stimuleringsbeleid te ontwikkelen die inspireert tot samenwerken en innovatieve oplossingen. Wat moet daarvoor in Kromme Rijn gebeuren tot 2015? Een paar voorbeelden van kansen om functies te combineren: - het inrichtingsplan Kromme Rijn: doortrekken ecologische verbindingen, natuurlijk peilbeheer en aanpassen inlaat bij Wijk bij Duurstede; - de Hollandse Waterlinie: combinatie klimaatadaptatie met cultuurhistorie en recreatie; - het Eiland van Schalkwijk: mogelijkheden om de wateropgave te combineren met stedelijke ontwikkelingen, energie en landbouw - op kleinere schaal klimaatbestendige bedrijfssystemen: denk aan een concept als de waterhouderij waarbij met klimaatadaptatie geld verdiend kan worden 9

10 Wie doet wat in 2011? Gebiedscommissie - één of meer van dit soort functiecombinaties selecteren om uit te werken en uit te voeren, in samenwerking met ondernemers en andere belanghebbenden NMU - bij genoemde voorbeelden concrete aanknopingspunten inventariseren en verkennen waar klimaatinsteek het project meerwaarde kan geven. - goede voorbeelden en ervaringen van elders verzamelen en nagaan of deze ook in Kromme Rijngebied kansrijk zijn - de NMU zal een meedenkende en stimulerende rol spelen als bedrijven/agrariërs concrete wensen hebben om functiecombinaties op bedrijfsniveau toe te passen (zoals in concreto een boer in Leersum) - afstemming met project om in steden hittestress tegen te gaan: Kromme Rijn en Waterlinie kunnen als groen-blauwe longen een belangrijke bijdrage leveren TEGENGAAN HITTESTRESS Wat speelt er? In stedelijke gebieden kunnen de stijgende temperaturen in toenemende mate tot hittestress leiden, aangezien stenen de hitte lang vasthouden. Uiteraard is het vooral belangrijk daar in de stad zelf maatregelen voor te nemen, maar ook het buitengebied kan oplossingen bieden. De Kromme Rijn is bijvoorbeeld een belangrijke groene long. Daarnaast dient het Kromme Rijngebied als uitloopgebied voor Utrecht en Nieuwegein. Het belang van Recreatie om de Stad (RodS) wordt alleen maar groter. Het Kromme Rijngebied kan een belangrijke bijdrage leveren om de hittestress in de steden te beperken. Dat vormt een extra argument om het ontwikkelen van groen door te zetten en RodS te verbreden tot Klimaat om de Stad. Wat moet daarvoor in Kromme Rijn gebeuren tot 2015? De Hollandse Waterlinie en de Kromme Rijn zijn als groen-blauwe longen belangrijk voor de stad. Het is zinvol deze nieuwe insteek ook in de plannen te benadrukken en als belangrijke baat in beeld te brengen. Door de link met leefbaarheid en volksgezondheid in de stad te leggen wordt het vervolgens interessant om daar ook andere financieringsbronnen bij te zoeken. De baten liggen namelijk voor een groot deel buiten de begrenzing van het AVP-gebied. Wie doet wat in 2011? Gebiedscommissie - doorzetten van groenontwikkeling om de stad en stedelijke hitte meenemen als argument Provincie - in samenwerking met waterschappen, betrokken gemeenten en andere AVPgebieden met grootstedelijke stadsranden het concept Klimaat om de Stad invulling geven en financieringsbronnen verkennen NMU - de NMU voert de komende jaren een project over hittestress in de stad uit en gaat na waar de projecten elkaar kunnen versterken - op zoek naar nieuwe financieringsmogelijkheden om Klimaat om de Stad haalbaar te krijgen, zoals leefbaarheidsbudget, klimaatfonds, landschapsfonds etc 10

11 3. ENERGIE In dit hoofdstuk wordt de mitigatie-opgave beschreven, toegespitst op het Kromme Rijngebied. Onder mitigatie wordt verstaan het wegnemen van de oorzaak van de klimaatverandering. Oftewel zo min mogelijk broeikasgassen uitstoten. Een belangrijk broeikasgas is CO2, dat vrijkomt bij verbranding van fossiele brandstoffen (olie, kolen, gas). Een ander belangrijk, en veel sterker broeikasgas is CH4, methaan. Dit broeikasgas wordt voornamelijk door de landbouw uitgestoten (vee en mest). Daarnaast stoot de landbouw ook lachgas uit (mest en bodem). De provincie en steeds meer gemeenten hebben de ambitie om klimaatneutraal te worden, dat wil zeggen dat er per saldo geen broeikasgassen worden uitgestoten. Met de huidige (groeiende!) energiebehoefte is dit een onmogelijke opgave. Vandaar dat het credo is: besparen, besparen, besparen. Dat op dit terrein heel veel mogelijk is, blijkt uit energiebesparingsscans in de landbouw die zijn uitgevoerd 1. Na besparen is energie duurzaam opwekken de volgende stap. Daarvoor moeten we alle zeilen bijzetten: windmolens plaatsen, zonneboilers en panelen installeren en warmte koude opslagsystemen en geothermie toepassen. In dit document gaan we vooral in op de kansen voor biomassa omdat er al belangstelling voor bestaat in het gebied, en biomassa bij uitstek regionaal georganiseerd moet worden. BESPAREN Wat speelt er? Ondanks de hierboven beschreven urgentie van besparen, lijkt tot nu toe de besparingsopgave vaak onderbelicht te blijven. De door de provincie in 2010 ingehuurde Amerikaanse econoom Jeremy Rifkin geeft aan dat we tot 2040 ruim 40% moeten besparen om de resterende energiebehoefte zelf volledig duurzaam te kunnen produceren. Anderen gaan uit van een veel grotere besparing het dubbele omdat zij het potentieel zelf te produceren energie lager inschatten. De landbouwsector laat grote kansen zien op gebied van energiebesparing. Uit de energiebesparingscans die bij landbouw bedrijven al zijn gedaan blijkt veel laaghangend fruit te zijn. Alle bedrijven (landbouw, landgoederen, recreatie) zijn in 2040 zelfvoorzienend op gebied van energie. Waar mogelijk zijn deze ondernemingen in het landelijk gebied zelfs energieleverend. Wat moet daarvoor in Kromme Rijn gebeuren tot 2015? Alle bedrijven (landbouw, landgoederen, recreatie) hebben een energiebesparingsscan laten uitvoeren en maatregelen genomen die binnen vijf jaar terugverdiend zijn. Dit is een verplichting volgens de Wet Milieubeheer. Daarnaast wordt met landbouwadviseurs ook gekeken naar maatregelen die in de bedrijfsvoering te nemen zijn. Te denken valt aan een kleiner aandeel jongvee (minder methaanuitstoot), ander rantsoen, minder gebruik van kunstmest en ophogen van het organische stofgehalte van de bodem. 1 Ook in de gebouwde omgeving en het verkeer is grote winst te halen op het gebied van energiebesparing. Gezien de focus van dit programma op het landelijk gebied, laten we deze twee sectoren in dit plan buiten beschouwing. 11

12 Energiebesparing in de landbouw In 2010 hebben 200 veebedrijven een energiebesparingsscan laten uitvoeren. Gemiddeld kan met makkelijk te nemen maatregelen als een frequentieregelaar op de vacuümpomp of een voorkoeler een een besparing van 1.000,- per jaar gerealiseerd worden. Ook wordt gekeken of zonnepanelen of zonneboiler interessant zouden kunnen zijn voor een deelnemer. Ook in de fruitteelt is, vooral bij de koelende bedrijven, veel winst te halen. Agro Food Science Group van de Wageningen Universiteit deed hier onderzoek naar. Eén van de bevindingen was dat er sowieso tussen willekeurige bedrijven al een factor 3 verschil zit in het energieverbruik per gekoelde ton fruit per dag. Een besparing van 10 à 20% is al snel gehaald. Maatregelen die je makkelijk neemt zijn bijvoorbeeld minder luchtcirculatie (50% minder lucht is 35 à 40 % besparing) of minder N2 gebruik (door dichte cellen). Daarnaast is het grootste deel van de beperking van uitstoot van broeikasgassen te halen uit aanpassingen in de bedrijfsvoering. Hier gaat het bijvoorbeeld om het aandeel jongvee (minder methaanuitstoot), een ander rantsoen voor het vee en minder gebruik van kunstmest. Het ophogen van het organische stofgehalte van de bodem zorgt ervoor dat er meer CO2 vastgehouden wordt. Ook worden gronden vruchtbaarder en kunnen meer vocht vasthouden. Dit is in tijden van droogte en van hevige neerslag voordelig voor het gebied. Naast een mitigatie- dus ook een goede adaptatiemaatregel! Ook de vele landgoedeigenaren gaan aan de slag met energiebesparing. Zelfs in monumenten is er veel winst te behalen met energie besparing. Wie doet wat in 2011? Gebiedscommissie - opdracht (ism de gemeenten) aan de Milieudienst Zuid Oost Utrecht om landbouwbedrijven te houden aan hun verplichting om energie besparende maatregelen die binnen vijf jaar zijn terug verdiend, uit te voeren - opdracht aan adviesbureaus voor projecten richting landbouw over keuzes jongvee, rantsoen, kunstmest en organische stofgehalte - initieren campagne richting landgoederen: ook in geval van monumentale status, is er veel winst te behalen met energie besparing Milieudienst Zuid Oost Utrecht - opzetten campagne (inclusief monitoring) richting alle landbouwbedrijven in het gebied (eventueel samen met adviesbureaus / bureau LaMi (Landbouw en Milieu) Provincie Utrecht - Promoten financiële ondersteuning/constructies (subsidies op te nemen maatregelen, evt ook opwekking duurzame energie/garantiefonds) NMU - organisatie bijeenkomst specifiek voor landgoedeigenaren (onderwerp: besparen én opwekken energie uit biomassa) BIOMASSA Wat speelt er? In alle AVP-gebieden liggen kansen voor het gebruik van biomassa. Zowel vanuit de veehouderij als vanuit landschapsbeheer. Ook het telen van energiegewassen (op gronden die voorlopig nog geen bouwopgave hebben) behoort in het Kromme Rijngebied tot de mogelijkheden. 12

13 Landschapsbeheerders, landgoedeigenaren (houtige biomassa) en veehouders (mest) willen aan de slag met het opwekken van duurzame energie. Zij hopen aan de biomassa die zij produceren te kunnen verdienen in plaats van kosten te maken voor de afvoer. Verschillende onderzoeken zijn uitgevoerd, ook in Kromme Rijn. Het blijkt nog een hele zoektocht welke schaalgrootte optimaal is bij de verwerking van biomassa. In de afweging over de schaal komen energetische en financiële belangen niet altijd overeen. Grootschalige opwekking kan financieel rendabeler zijn omdat de aanschaf van de installatie eerder is terugverdiend, maar het vervoeren van de brandstof naar de installatie kost wel (extra) energie. Ook lopen ondernemers aan tegen de onbetrouwbare subsidieregelingen, voorinvesteringen die nodig zijn om een vergunning aan te kunnen vragen en soms ook tegen lastige vergunningprocedures van lagere overheden. Zeker is dat energie uit biomassa niet rendabel is als de warmte die vrijkomt niet wordt benut. BIOMASSA LANDBOUW EN ENERGIEPRODUCTIE In het Kromme Rijngebied maken we optimaal gebruik van de biomassa die voorradig is. Bij mest is goed gekeken naar het duurzaamheidsaspect van mestverwerking (bodemstructuur, kringloop). Een degelijke afweging is gemaakt welke mest-initiatieven (schaalniveau, conversiemethode) ondersteund zijn door de overheid. Wat moet daarvoor in Kromme Rijn gebeuren tot 2015? plannen voor Eiland van Schalkwijk verder brengen (tijdelijke teelt van energiegewassen). Ook de waterkrachtcentrale bij Hagestein wordt weer in gebruik genomen duurzaamheidscriteria ontwikkelen voor mestverwerking (vergisting, raffinage, schaalniveau) gemeentelijk GFT en biomassa uit groen onderhoud inzetten voor energieproductie Wie doet wat in 2011? Gebiedscommissie - ondersteuning en/of opschaling van initiatieven voor duurzame energie opwekking door boeren Provincie - visie en beleid biomassa, inclusief biomassa in de landbouw Gemeenten - inventariseren warmtevragers waar biomassainstallaties aan te koppelen zijn - maken plannen voor gebruik eigen GFT en biomassa uit groenonderhoud NMU - organisatie bijeenkomst over duurzame energie uit mest (25 november 2010) - organisatie bijeenkomst voor fruittelers (2 december 2010) - bijdragen aan de Visie op Biomassa van de provincie BIOMASSA ENERGIE UIT LANDSCHAPSBEHEER In het Kromme Rijngebied benutten we alle biomassa die daarvoor beschikbaar is voor duurzame energie. Bij houtige biomassa uit landschapsbeheer en fruitteelt is vraag en aanbod goed op elkaar afgestemd. Hiertoe zijn biomassapleinen en/of grootschalige houtverbrandingsinstallaties neergezet. 13

14 Wat moet daarvoor in Kromme Rijn gebeuren tot 2015? Organiseren van gegarandeerde afzet en verwerking van houtige biomassa van terreinbeheerders, landgoedeigenaren, fruittelers en gemeenten (biomassaplein en/of grootschalige houtverbranding, bijvoorbeeld op duurzaam bedrijventerrein Gaasperwaard te Vianen) gemeentelijk GFT en biomassa uit groenonderhoud inzetten voor energieproductie Wie doet wat in 2011? Gebiedscommissie - ondersteuning en/of opschaling van initiatieven voor biomassaplein (houtige biomassa) - landgoedeigenaren voorzien van ondersteuning Provincie - Visie op Biomassa, plus beleid Gemeenten - Vianen: realisatie houtverbrandingsinstallatie Gaasperwaard Vianen - Inventariseren warmtevragers - Maken plannen voor gebruik eigen GFT en biomassa uit groenonderhoud NMU - Organisatie bijeenkomst over duurzame energie uit mest (25 november 2010) - Organisatie bijeenkomst voor fruittelers (2 december 2010) - Leveren bijdrage aan de Visie op Biomassa van de provincie - Organisatie bijeenkomst voor landgoedeigenaren (onderwerp: besparen én opwekken energie uit biomassa) LANDGOEDEREN Wat speelt er? Aangezien landgoederen vaak energie-onzuinige gebouwen zijn en vaak biomassa uit landschapsbeheer hebben, ligt hier een kans om de twee opgaven met elkaar te combineren. Veel landgoederen vergen een speciale aanpak, vanwege de monumentale status van het gebouw. Er kan niet zomaar dubbel glas geplaatst worden en te effectieve isolatie kan ook ongewenst zijn in verband met de vochthuishouding van een oud gebouw (gevaar van schimmel en rot). Met maatwerk is echter wel degelijk winst te behalen. Landgoed Sandenburg wil de opbrengst van het landschapsonderhoud op haar grondgebied gebruiken als brandstof. Vroeger werd het afval gebruikt voor dijkversteviging, momenteel wordt het gesnipperd en afgevoerd naar Duitsland. Adviesbureaus en onderwijsinstellingen zijn hierbij betrokken. Het gaat hier om kleinschalige toepassing van houtige biomassa voor de eigen energiebehoefte. De oude hakhoutcultuur kan zo worden hersteld.. De landgoederen zijn in 2040 zelfvoorzienend in hun energiebehoefte. Dit hebben zij bereikt door fors te besparen op hun energiebehoefte en maximaal gebruik te maken van hun eigen biomassa (of dat uit de regio). Met optimaal landschapsbeheer is ook de oude hakhoutcultuur hersteld. Wat moet daarvoor in Kromme Rijn gebeuren tot 2015? besparingsmaatregelen die binnen 5 jaar zijn terugverdiend verplicht stellen via Wet milieubeheer voorbeeld businesscases ontwikkelen en landgoedeigenaren hierover informeren realisatie biomassaplein, waar landgoedeigenaren hun biomassa aan kwijt kunnen 14

15 Wie doet wat in 2011? Gebiedscommissie / gemeenten - pro-actieve rol vanuit monumentenzorg, over wat er allemaal wel kan bij een landgoed met monumentale status Provincie - opnemen potentie van landgoederen voor biomassa in de visie Landschap Erfgoed Utrecht - verder uitwerken businesscases en biomassaplein NMU: - organisatie bijeenkomst voor landgoedeigenaren (onderwerp: besparen én opwekken energie uit biomassa) - ondersteunen en opschalen van biomassa-initiatieven, samen met onderzoek en onderwijs ZON Wat speelt er? Daken van agrariërs en instituties kunnen goed gebruikt worden voor het opwekken van duurzame energie, via PV-panelen en/of collectoren. Initiatieven voor lokale energie bedrijven en participatieve opwekking zijn legio. Zo timmeren initiatieven als Boer zoekt Buur ( en de Zonvogel ( aan de weg. Het eerste initiatief houdt in dat je als particulier investeert in de aanschaf van zonnepanelen, die je neerlegt op een daarvoor geschikt dak (bijvoorbeeld van een boer) en dat de opbrengst van jouw panelen van je energierekening thuis wordt afgetrokken (dit heet saldering). In Utrechtse Waarden zijn lokale partijen plannen aan het maken voor Solar Valley (coöperatieve opwekking middels zonnepanelen op daken van boeren). Urgenda heeft op de Dag van de Duurzaamheid een collectief inkoop initiatief gelanceerd. Bij gezamenlijke inkoop van PV-panelen met een vermogen van 10 MW, kan 30 a 35% korting op de inkoopprijs geboden worden ( Aanhaken bij dit soort initiatieven biedt veel kansen. Alle daken van boeren, recreatiebedrijven, overheden en bedrijven worden geëxploiteerd voor het opwekken van duurzame (zonne-)energie. Hiervan profiteren niet alleen de eigenaren van de daken, maar ook particulieren en bedrijven die hebben geïnvesteerd in de panelen. Wat moet daarvoor in Kromme Rijn gebeuren tot 2015? Opzetten van constructies (gezamenlijke inkoop, lease, coöperaties). Enthousiasmeren van agrariërs, bedrijven, gemeente en gemeentelijke diensten. Wie doet wat in 2011? Provincie - lobbiet in Den Haag voor een goed systeem om duurzame energie economisch rendabel te maken - stimuleert, samen met gemeenten, initiatieven zoals Boer zoekt Buur (saldering), bijvoorbeeld door garantstelling - provincie Utrecht zet in op het realiseren van Smart Grids Gebiedscommissie - brengt partijen bij elkaar (particulieren, financiers, leveranciers, installateurs, lokale energie bedrijven) en ondersteunt deze inhoudelijk en financieel Gemeenten - benutten eigen daken voor plaatsen zonneboilers / -panelen 15

16 - Brengt partijen bij elkaar (particulieren, financiers, leveranciers, installateurs, lokale energie bedrijven) en ondersteunt deze inhoudelijk en financieel NMU - opwekken van zonne-energie meenemen bij het ontwikkelen en promoten van financiële constructies boerenbedrijven zoeken voor deelname aan project Boer zoekt Buur WIND Wat speelt er? In het gebied liggen kansen voor grootschalige opwekking van windenergie. In ieder geval liggen de locaties langs de A27 en op het Eiland van Schalkwijk voor de hand. In 2040 is het Kromme Rijn gebied klimaatneutraal. De opwekking van wind heeft een belangrijke rol gespeeld in het halen van deze doelstelling. In ieder geval zijn er windmolens langs de A27 en op het Eiland van Schalkwijk gerealiseerd. Lokale partijen, zoals gemeenten, bewoners en bedrijven hebben de mogelijkheid financieel te participeren in de windmolens en zo hun eigen energie op te wekken en dus te besparen op hun energierekening thuis. Wat moet daarvoor in Kromme Rijn gebeuren tot 2015? ruimtelijke Ordening beleid dat dit streven ondersteunt draagvlak en enthousiasme ontwikkelen voor windenergie; daarvoor verdient het opwekken via een participatief model de voorkeur. Dit wil zeggen dat bewoners en bedrijven mee investeren en mee-profiteren van de opbrengst via participatieve methode locaties zoeken voor windmolens Wie doet wat in 2011? Gebiedscommissie en gemeenten - mede initiatief nemen / ondersteunen van Lokaal Energiebedrijf Houten - positief signaal geven aan Provincie (voor de Provinciale Ruimtelijke Structuurvisie) Provincie - opnemen hoge ambities en locaties aanwijzen voor windmolens in de Provinciale Structuurvisie. NMU - NMU speelt een rol in het creëren van draagvlak en bij elkaar brengen van de beoogde partijen. 16

17 4. AAN DE PROVINCIE Een klimaatbestendig en klimaatneutraal Kromme Rijngebied heeft het AVP-gebied Kromme Rijn niet helemaal zelf in de hand. Klimaatverandering is bij uitstek een mondiaal vraagstuk, dat op alle niveaus maatregelen vergt: mondiaal, in EU-verband, op Rijksniveau én van de provincie. Uit de startbijeenkomsten zijn diverse aanbevelingen te destilleren aan het adres van de provincie. Die zijn in een afzonderlijke rapportage opgenomen, maar de volledigheid hieronder kort genoemd. Taakstelling formuleren Het is aan de provincie om de doelstelling klimaatbestendig en klimaatneutraal in 2040 te vertalen naar concrete en hanteerbare opgaven voor de gebieden voor de lange termijn (2040) en de kortere (volgende AVP-periode ). Bij die taakstelling hoort van de kant van de provincie ook een visie op hoe de doelstellingen te realiseren. Wanneer is een gebied klimaatbestendig? Welke bronnen van duurzame energie krijgen prioriteit? Provinciale Ruimtelijke Structuurvisie De provincie stelt op dit moment een nieuwe Provinciale Ruimtelijke Structuurvisie op. Zowel klimaatadaptatie als duurzame energieproductie hebben een sterke ruimtelijke component. De provincie moet dan ook in de PRS laten zien op welke manier zij de ambitie klimaatbestendig en klimaatneutraal in 2040 ruimtelijk wil organiseren. Financiering Adaptatie is vaak een kwestie van werk met werk maken: rekening houden met klimaatverandering in de dingen die we toch al doen. Soms vergt het grote investeringen maar gaan de kosten voor de baten uit of wegen de maatschappelijke baten op te gen de kosten. Energiebesparing en productie zijn potentieel rendabel. Maar ook dat vergt soms goede constructies, voorfinanciering of garanties om te zorgen dat businesscase ook echt rond zijn. De provincie heeft hier de rol om danwel die garanties of financiering te bieden, danwel kennis van constructies, slimme functiecombinaties en andere mogelijkheden actief te versprijden. Klimaattoets Klimaatadaptatie staat nog in de kinderschoenen. Dat verlangt van de provincie ter ondersteuning van de AVP-gebieden en de gemeenten visie op wat klimaatbestendigheid is en hoe je het realiseert. Een klimaattoets van ruimtelijke ontwikkelingen kan daarbij een nuttig instrument zijn. Natuur klimaatbestendig De verantwoordelijkheid voor natuur is met het huidige kabinet nog meer bij de provincie komen te liggen. Op dit moment vindt een herijking plaats om de opgave voor de komende jaren te bepalen. Deze herijking is een goed moment om de klimaatbestendigheid van natuur in ogenschouw te nemen: wat heeft klimaatverandering voor ecologische gevolgen en wat betekent dat voor de natuur-agenda van de provincie? Klimaat om de Stad Klimaatverandering betekent voor stedelijke gebieden een nog sterkere opwarming doordat asfalt, stenen en metalen warmte vasthouden en uitstralen in tegenstelling tot groen en water. Op hete zomerdagen kunnen de temperatuurverschillen tussen stad en platteland hoog oplopen. Daarom is het van groot belang om te zorgen dat er buiten steden groen is waar stedelingen kunnen verpozen. Van de provincie vraagt dit een visie op Klimaat om de Stad. 17

18 Energiebesparing Energiebesparing is de eerste en grootste opgave. De provincie zal daarom moeten onderzoeken op welke wijze zij maatregelen kan stimuleren. De NMU suggereert de inzet van de Wet Milieubeheer en inspecteurs die tevens voorlichting geven. Een tegemoetkoming in de kosten voor energiescans behoort ook tot de mogelijkheden. Biomassa Biomassa-initiatieven kunnen regionaal ontwikkeld worden. Waar wel behoefte aan is, is beleid vanuit de provincie wat wel mag en gestimuleerd wordt en wat niet. Windenergie De provincie heeft bij uitstek een rol in de realisatie van windenergie. Uit het rapport van rifking blijkt dat deze energiebron onontbeerlijk is om de ambitie klimaatbestendig en klimaatneutraal in 2040 te halen. De provincie moet daarom in de PRS plek inruimen voor windenergie en actief streven naar realisatie van windmolens. 18