Actueel. Atoomfysicus Wim Turkenburg. Ik heb er moeite mee om de kerncentrale Borssele veilig te noemen

Transcriptie

1 ENERGIE Actueel Tips voor de redactie? Tips voor de redactie? De redactie verwelkomt tips en onderwerpsuggesties van de lezers. Ook wil de redactie graag persberichten en overige van belang zijnde mailings ontvangen. Zie het colofon op pagina 8 voor het redactieadres. Dinsdag 6 november 2012, jaargang 15, nummer 13 Energie Actueel verschijnt eenmaal per drie weken - Oplage: SER regisseur van nationaal energieakkoord Hoogleraar Saskia Lavrijssen (UvA) Adviesorgaan wil bindende afspraken over besparing, schone technologie en klimaatbeleid 3 Positie consument op energiemarkt tot op heden onderbelicht 4 Atoomfysicus Wim Turkenburg Ik heb er moeite mee om de kerncentrale Borssele veilig te noemen Abonnementen op aanvraag. Losse nummers 6,50 Meer begrip van protestbewegingen voor Energiewende in Duitsland 5 Acceptatie onder burgers voor versnelde aanleg stroominfra groeit 6 Zweedse warmteklanten kunnen onderhandelen over contracten Brussel gaat energieakkoorden lidstaten met derde landen aan EU-regels toetsen Stadsverwarmingsafnemers in Zweden krijgen een instrument om bij de aanbieders in de boekhouding te kijken en op basis van de zo verworven kennis over het bedrijf contractonderhandelingen te beginnen. DOOR JAN SCHILS, BRUSSEL Dat gebeurt op initiatief van energiemarktoezichthouder Energimarknadsinspektionen (EI). Deze instantie heeft een website geopend waar de stadsverwarmingsbedrijven aan de hand van diverse gegevens door de klanten tegen het licht kunnen worden gehouden. Het gaat daarbij om zaken als omzet en winstmarges, geleverde volumes, inkomsten per afnemer per geleverde eenheid en nog een aantal cijfermatigheden. Zo kan een afnemer in Gotenburg bijvoorbeeld te weten komen dat aanbieder Göteborg Energi AB vorig jaar een rendement van 16,9 procent op het eigen vermogen draaide en per klant een slordige euro aan inkomsten haalde. Transparantie Het initiatief van EI moet ook worden gezien tegen de achtergrond van het regeringsbeleid om de transparantie en de competitie op de stadsverwarmingsmarkt drastisch te verbeteren. Tot dusver was stadsverwarming voor de consument primair een kwestie van slikken of stikken, maar als het aan de overheid ligt komt daaraan een eind. Zo werd eerder al door de regering besloten om de tarieven in monopoliesituaties te koppelen aan de prijzen van andere verwarmingsbronnen. EI komt aan de gegevens op grond van een aan de bedrijven opgelegde informatieplicht. Zweden telt in totaal 220 warmtebedrijven. n opgemerkt Nog deze maand wordt het EU-besluit van kracht, dat de 27 lidstaten bij energieonderhandelingen met derde landen een sterkere positie moet garanderen dan voorheen. Voortaan mag de Europese Commissie niet alleen op verzoek van een lidstaat diens energieonderhandelingen met een derde land (bijvoorbeeld met Rusland over gas) als waarnemer bijwonen. De Commissie wordt ook bevoegd om desgevraagd door een lidstaat het onderhandelingsresultaat met een derde land aan de Europese regelgeving te toetsen, vóórdat daarover een akkoord wordt ondertekend. Tot nu toe wilden vooral de grotere EU-landen niet dat Brussel zich zou bemoeien met hun externe energieonderhandelingen. Het EU-besluit voorziet tevens in een systeem van informatie-uitwisseling tussen de lidstaten en de Commissie, en tussen de lidstaten onderling over hun energieonderhandelingen met derde landen. Volgens Europees energiecommissaris Oettinger is er sprake van een eerste pragmatische stap om de energieovereenkomsten van lidstaten met derde landen transparanter te maken en de Europese reglementering beter te doen naleven. Zwakke positie De belangrijkste reden voor de nieuwe aanpak is volgens de Europese Commissie de zwakke onderhan- delingspositie van de lidstaten, die weinig of geen eigen energiebronnen (zoals gas en olie) bezitten en voor hun bevoorrading in grote mate afhankelijk zijn van derde landen. Daarbij gaat het in de eerste plaats om de energieafhankelijkheid van verschillende lidstaten van Russisch aardgas, in het bijzonder Polen, de Baltische staten, Bulgarije en Roemenië. De Europese Commissie maakt zich sterk dat het EUbesluit ook de energievoorzieningszekerheid van de Unie ten goede zal komen. Zekerheid Oettinger benadrukt tevens dat het EU-besluit meehelpt om meer wettelijke zekerheid te bieden op het vlak van investeringsbeslissingen op het gebied van energie, waardoor de onderhandelingspositie van de lidstaten tegenover derde landen wordt verstevigd. De Letse rapporteur van het Europees Parlement in deze kwestie, Krisjanis Karins, geeft toe dat de nieuwe EU-wetgeving niet volmaakt is, maar beter dan géén wetgeving. n Energietransitie heel goed mogelijk zonder kerncentrales Er zijn inmiddels veel discussies over gevoerd, waarin voor- en tegenstanders van kernenergie lijnrecht tegenover elkaar staan: is de energietransitie wel of niet haalbaar zonder inbreng van nucleaire energie? Volgens atoomfysicus Wim Turkenburg is die transitie heel goed mogelijk zonder kerncentrales. Hij baseert zich op het Global Energy Assessment rapport dat eind september in ons land werd gepresenteerd. Duurzame zeeboeren Ongeveer tien kilometer voor de kust van Texel ligt een testveld dat moet uitgroeien tot een professioneel zeewierteeltbedrijf. Het waterplantje kan in de toekomst een belangrijke brandstof worden voor de transportsector. Bovendien is de biomassa zeer geschikt voor energieopwekking, bijvoorbeeld met biovergisters. De partijen, waaronder adviesbureau Ecofys en zeewierveredelingsbedrijf Hortimare, richten zich voor de Noordzeeboerderij op windparken. De clustering van offshore windturbines van 12 tot 14 vierkante kilometer waar geen schepen mogen komen, is een prima schaal voor landbouw op zee. Het teeltsysteem is gebaseerd op horizontaal hangende netten, een paar meter onder het wateroppervlak. En wie wordt de zeeboer? De partijen denken aan vissers of akkerbouwers, maar zien ook mogelijkheden voor energieleveranciers. De bedrijven investeren in windparken en kunnen zo op eenvoudige wijze de teelt combineren. n Het rapport Global Energy Assessment (GEA) is een uitgave waaraan driehonderd onderzoekers over de hele wereld hun inbreng hebben geleverd. Zes jaar is er aan deze vuistdikke uitgave gewerkt. GEA is een eerste, volledig geïntegreerde allesomvattende studie van energiesystemen. Het werd voorafgaand aan de Rio+20 conferentie afgelopen zomer gelanceerd. In dit rapport ook bijdragen van Nederlandse onderzoekers, onder wie Turkenburg. Hij is de hoofdauteur van het hoofdstuk over hernieuwbare energie. Energiepaden GEA schetst 41 alternatieve energiepaden richting een duurzame wereld. Deze paden bieden handvatten voor beleidsmakers om haalbare en kosteneffectieve keuzes te ma- ken om duurzaamheidsdoelstelling die voor 2030 en 2050 zijn gesteld te halen. Turkenburg: Wat zijn de randvoorwaarden waaraan het energiesysteem moet voldoen om een duurzame ontwikkeling van de samenleving te krijgen? Welke energieopties spelen in die ontwikkeling een centrale rol en hoe krijg je die opties gerealiseerd? Die vragen staan centraal in GEA. Eén van de conclusies uit het rapport is dat kernenergie niet nodig is om de duurzaamheidsdoelen van 2050 te realiseren, zegt Turkenburg. Kernenergie kan een bijdrage leveren, maar is niet noodzakelijk. Voor mij persoonlijk was dat een grote verrassing. Vijf jaar geleden achtte ik dat onmogelijk, nu blijkt uit de studie dat het wel mogelijk is. n Fins energieconcern pleit voor minder subsidies en meer markt Het energiebeleid in de EU-landen is te wispelturig en dat is voor de elektriciteitsbedrijven het grootste struikelblok om te investeren in duurzaamheid. Die visie ventileert Anne Brunila, strategiedirecteur van het Finse energieconcern Fortum. Brunila baseert haar visie op een inventarisatie van de investeringsplannen die bij de Europese concurrentie op de agenda staan. DOOR WIM VERSEPUT, KOPENHAGEN Het politieke risico wordt gezien als de grootste frustrerende factor. Voortdurend worden nieuwe subsidieregelingen gelanceerd en bestaande regelingen aangepast. Dit terwijl de fiscale lasten voor de energiesector toenemen, gedeeltelijk ook op een manier dat deze haaks staan op het klimaatbeleid, zei Brunila tijdens een onlangs gehouden seminar in de Finse hoofdstad Helsinki. Aan de energiebedrijven ligt het dus niet. Brunila: Deze hebben zich verplicht tot een ambitieus doel inzake de terugdringing van de CO2-emissies. Langetermijninvesteringen om dat doel te bereiken vereisen echter een voorspelbaar politiek beleid. Helaas is dat niet de realiteit. Marktintegratie De onvoorspelbaarheid wordt in de hand gewerkt door de natio- nale uitgangspunten die door de afzonderlijke lidstaten worden gehanteerd. Daar moet wel wat aan - dan wel tegen - worden gedaan volgens de Fortum-directeur. Integratie van de markt zou moeten leiden tot gemeenschappelijke principes bij de aanpak en de opzet van systemen, net als bij het economische beleid. Dat zou de doelmatigheid en de transparantie aanzienlijk verbeteren en een subsidierace tussen de lidstaten voorkomen, aldus Brunila. Marktgedreven mechanismen, zoals de emissiehandel, zijn qua kosten voor de samenleving efficiënter dan aan specifieke gevallen gebonden subsidies. Brunila is ervan overtuigd dat met name de transitie in haar eigen Finland daarbij sterk gebaat zou zijn. Maar zoals het nu gaat, ben ik eerder bezorgd dat een steeds groter deel van de nieuwe investeringen in energieproductie komt te drijven op subsidies. n

2 ECONOMIE Financiën 2 Europese producenten zonnepanelen juichen EC-onderzoek Chinese bedrijven toe Producenten van zonnepanelen uit Europa juichen een onderzoek van de Europese Commissie toe. De Commissie gaat toetsen of Chinese bedrijven hun solarproducten ver onder de kostprijs aanbieden, en daarmee de antidumpwetgeving overtreden. DOOR MARCEL VINK, BEIJING De Chinese bedrijven zouden daarmee onder andere Nederlandse concurrenten buitenspel willen zetten. Er waren al eerder klachten dat ondernemingen uit de Aziatische grootmacht overheidssteun krijgen, en dat veel buitenlandse bedrijven in het land daardoor niet kunnen overleven. Het wordt een bloedbad, voorspelt een Nederlander in Peking die in de solarindustrie werkzaam is. Als kleine investeerder kun je hier gewoon niet tegenop. Er zijn heel veel spelers op deze markt, dus er wordt natuurlijk hard geconcurreerd. Maar dit is een oneerlijke strategie. Grootste antidump-klacht De klacht in Brussel was eerder ingediend door een consortium van zeker twintig Europese producenten, die gezamenlijk een kwart van de Europese productie van zonnepanelen voor hun rekening nemen. Het zou gaan om de grootste antidumpklacht die de Europese Commissie ooit in behandeling heeft genomen, zo verklaarde een vertegenwoordiger van de EU. China exporteerde in 2011 voor 21 miljard euro aan zonnepanelen naar de Europese Unie, dat voor de Aziatische reus daarmee de grootste afzetmarkt is. Het land is zelfs verantwoordelijk voor tweederde van de wereldproductie. Zeker 80 procent van alle producten wordt uitgevoerd. Conflict met Amerika Tevreden en opgelucht Veel Europese producenten zijn tevreden en opgelucht over het onderzoek, maar de Chinese overheid is verbolgen over de beslissing van de Europese Commissie en wijst erop dat veel Europese ondernemingen, zoals de Duitse, jarenlang zijn gegroeid, vooral door subsidies van hun eigen regering. Het Chinese ministerie van Handel heeft in een verklaring nog eens extra aangegeven dat de beschuldigingen van dumping ongegrond zijn en voegde eraan toe dat protectionistische pogingen de gehele markt zullen schaden. Eerlijke competitie Het voortouw tot het onderzoek is voornamelijk door Duitse bedrijven genomen, onder de noemer EU ProSun, geleid door het beursgenoteerde Solar World AG. We vechten voor eerlijke competitie, maar Chinese fabrikanten overtreden de regels, verklaarde CEO Frank Asbeck de beslissing in een brief aan de aandeelhouders. Er moet iets gebeuren om te strijden tegen deze illegale dumpingen. Andere Europese producenten, zoals het grote Wacker Chemie AG, hebben zich juist tegen het onderzoek uitgelaten. Bondskanselier Angela Merkel heeft ook laten weten dat ze in dergelijke conflicten liever zelf naar een oplossing zoekt, in plaats van meteen de Europese Unie in te schakelen. Goede relaties Merkel was eerder dit jaar, in augustus, in China voor een staatsbezoek en heeft het onderwerp aangesneden, ook al omdat de twee landen belangrijke handelspartners zijn en er vrees is dat het conflict de goede relaties kunnen schaden. Premier Wen Jiabao was het eens met het standpunt van Merkel. Antidumpconflicten moeten door middel van overleg worden opgelost, liet hij de internationale pers weten tijdens het bezoek. Het Europese onderzoek duurt naar verwachting langer dan een jaar, maar de EU heeft juridische mogelijkheden al eerder maatregelen te treffen als voorlopige onderzoeksresultaten daar aanleiding toe geven. In dat geval kunnen er onder andere tijdelijke heffingen worden opgelegd. n Het is niet voor het eerst dat de export van Chinese zonnepanelen onder vuur ligt. Amerika besloot eerder dit jaar al de producten van diverse Chinese ondernemingen extra te belasten. De VS zijn ervan overtuigd dat de bewuste bedrijven illegale prijzen hanteren. De panelen werden, zo werd gemeld, met aanzienlijk verlies verkocht en daarom werden er strafheffingen opgelegd van 31 tot maximaal 250 procent. China heeft intussen een klacht ingediend bij de Wereldhandelsorganisatie WTO over deze importheffingen. In eerdere conflicten met Amerika stelde China als tegenreactie heffingen in op producten die juist veel van de VS naar China worden geëxporteerd. n Marktontwikkeling APX-ENDEX / Volume (MWh) Volume (MWh) Volume MWh Volume (MWh) Base Index (e/mt) APX Markt Ontwikkeling 06/10/2012 t/m 26/10/2012 (EUR/MWh) /10 07/10 08/09 09/10 10/10 12/10 13/10 14/10 16/10 17/10 19/10 20/10 21/10 23/10 24/10 26/10 VOLUME (MWH) AVG Base PRIJS (EUR) ENDEX Power NL - Basislast Index & Volume ENDEX Wood Pellets - Basislast Index Nov-12 Q1-13 CAL-13 CAL-14 CAL-15 M 100 M 90 M 80 M 70 M 60 M 50 M 40 M 30 M 20 M 10 M Volume Wk Nov-12 Q1-13 Cal-13 Cal-14 Cal /10 27/ /07 09/10 10/10 12/10 APX TTF Day-Ahead Index & Volume 29/07 01/08 02/08 03/08 04/08 05/08 08/08 09/08 10/08 11/08 12/08 15/08 16/08 17/08 Volume MWh (Flow Day) 16/10 17/ /10 08/10 09/10 10/10 12/ /10 16/10 17/10 19/ /10 23/10 24/10 26/10 08/10 09/10 19/10 23/10 24/10 APX TTF DAY-AHEAD INDEX ENDEX TTF Gas - Basislast Index & Volume Volume WDNW 29-Oct-12 Nov-12 Q1-13 Sum-13 Cal-13 Cal-14 Cal-15 08/10 10/10 12/10 16/10 17/10 19/10 23/10 24/10 26/10 26/ ,00 27,50 27,00 26,50 26,00 25,50 25,00 24,50 24,00 Prijs (EUR) Base Index (M/MWh) M/MWh Base Index (M/MWh) Spotmarkt elektriciteit: Hoogste volume: MWh (25 okt) Laagste volume: MWh (7 okt) Hoogste prijs: 57,39 /MWh (25 okt) Laagste prijs: 40,14 /MWh (14 okt) Futures Power NL behalve Calender 14 stijgende indices /MWh: Wk 44-12: 53,75 (+0,19) Nov-12: 56,13 (+2,38) Q1-13: 55,34 (+1,25) Cal-13: 52,54 (+0,54) Cal-14: 50,58 (0,00) Cal-15: 50,57 (+0,27) Hoogste dagvolume: MWh (23 okt) TTF Gas Day-Ahead Laagste prijs deze periode: 25,76 /MWh (6/7 okt), hoogste prijs: 27,53 /MWh (24 okt) Het hoogste volume was 11 okt met MWh, het laagste MWh (24 okt) TTF Futures contracten in de lift /MWh: WDNW: 27,22 (+0,82) Nov-12: 27,91 (+1,06) Q1-13: 28,01 (+0,76) Sum-13: 26,63 (+0,68) Cal-13: 27,40 (+0,64) Cal-14: 27,66 (+0,27) Cal-15: 27,41 (+0,24) Hoogste dagvolume: MWh (11 okt) Wood Pellets indices alle contracten omlaag /MT: Nov-12: 130,92 (-0,98) Q1-13: 135,26 (-0,24) Cal-13: 136,77 (-0,75) Cal-14: 139,52 (-0,78) Cal-15: 142,01 (-0,56) De activiteiten van Iberdrola in het thuisland Spanje draaien nog steeds heel slecht, zo bleek eind oktober uit de resultaten van het bedrijf over de eerste negen maanden van Iberdrola is de eerste Europese utility die over deze periode de boeken heeft geopend. Andere volgen wat later. Het bedrijf maakte ook bekend dat het de komende tijd zijn miljardenschuld drastisch wil verkleinen. Een opzienbarend bericht was er over Veolia Environnement, dat besprekingen zou voeren met Suez Environnement over een mogelijke fusie. DOOR PETER WESTHOF Iberdrola wil schuldenberg verkleinen, gerucht over megafusie De winst van Iberdrola over de eerste drie kwartalen van 2012 is met 12 procent gestegen naar 2,4 miljard euro. De internationale groei was hiervoor opnieuw verantwoordelijk. De nettowinst uit internationale activiteiten klom met 52 procent, terwijl die in het thuisland Spanje met 36 procent naar beneden ging. De economische crisis in Spanje is hier weer debet aan. Iberdrola schroefde in dezelfde periode de investeringen met 67 procent terug naar rond 2 miljard euro. Het bedrijf wil de komende jaren zijn schuld van 31 miljard euro verder verkleinen. Eind 2014 moet voor 2 miljard euro aan bezittingen verkocht zijn en de schuld moet dan zijn afgenomen tot 26 miljard euro. Iberdrola zet zijn bezittingen te koop, die niet direct te maken hebben met zijn kernactiviteiten en vallen buiten de gebieden die het belangrijkst voor Iberdrola zijn. Hierbij gaat het om de Verenigde Staten, Spanje, Groot-Brittannië, Mexico en Brazilië, zei topman Ignacio Galan van Iberdrola tijdens de presentatie van de resultaten. De snelle groei van het marktaandeel in hernieuwbare energie is een belangrijke winstmaker voor Iberdrola. Het bedrijf is de grootste beheerder van windmolenparken ter wereld. De stijging van de nettowinst over de afgelopen kwartalen was in lijn met de verwachting van analisten. De koers van het aandeel Iberdrola liet in reactie op de cijfers een kleine stijging zien. Maar beleggers in Iberdrola hebben reden tot enige tevredenheid. Na een dieptepunt in juli is het aandeel op de Spaanse beurs aan een gestage opmars bezig. Mogelijke fusie Veolia Environnement en Suez Environnement, de twee grootste utilities ter wereld op het gebied van water en afval, hebben besprekingen gevoerd om de mogelijkheden van een fusie te onderzoeken. Dat meldde eind oktober althans het altijd goed ingevoerde The Wall Street Journal. De krant baseerde zich op ingewijden die de afgelopen maanden bij de onderhandelingen betrokken waren. Als de twee ondernemingen zouden samengaan, ontstaat er een bedrijf ter waarde van 45 miljard euro. De gesprekken zouden echter zijn gestopt, omdat er problemen op het gebied van mededinging kunnen ontstaan. De informele onderhandelingen zouden, op initiatief van Suez, al in augustus zijn begonnen. Ze zijn volgens The Wall Street Journal echter afgebroken, voordat ze het niveau van het management hebben bereikt. Zowel Veolia als Suez ontkende dat er besprekingen zijn gevoerd. Een fusie met Suez staat niet op de agenda, schrijft Veolia kortaf op zijn website. De mogelijke gesprekken over de megafusie zouden zijn ingegeven door de economische crisis in de Europese Unie en de stagnatie in een aantal opkomende landen. Al voor de eurocrisis zijn gemeenten scherper gaan letten op hun kosten op het gebied van water en afval, terwijl de overzeese markten minder winstgevend zijn dan ze aanvankelijk leken. Door een mogelijke fusie zouden Veolia Environnement en Suez Environnement in Frankrijk zo groot worden, dat ze op last van de Franse mededingingsautoriteiten gedwongen worden een groot deel van hun activiteiten te verkopen. In de overzeese gebieden hebben beide bedrijven weinig geografische overlapping, zodat een fusie hier weinig kostenbesparingen zou opleveren. Het aandeel Veolia Environnement liet in reactie op het fusiegerucht weinig beweging zien. De koers van het aandeel Suez Environnement ging wel flink omlaag. n Best en slechtst presterende beursfondsen periode 8 oktober t/m 29 oktober 2012 Best presterende in % RWE 9,67% Endesa 7,14% Gasnatural - 6,02% Union Fenosa Iberdrola 3,96% National Grid Group 0,79% Minst presterende in % EVN -2,78% EDP -2,83% Centrica -3,35% E.On -4,99% Veolia Env -6,53%

3 BINNENLAND Europees Nieuws energiecommissaris Günther Oettinger Duitse energiepolitiek is te weinig Europees (Pagina 7) 3 SER dringt aan op energieakkoord voor duurzame groei Een Energieakkoord voor duurzame groei met bindende afspraken over energiebesparing, schone technologie en klimaatbeleid. Daar dringt de Sociaal-Economische Raad (SER) op aan, aldus SER-voorzitter Wiebe Draijer. Het adviesorgaan wil een regierol spelen bij de totstandkoming van zo n nationaal energieakkoord met een breed maatschappelijk draagvlak. De SER wil als regisseur alle belanghebbende partijen werkgeversorganisaties, vakbonden, energieproducenten, milieuorganisaties, woningcorporaties, chemiebranche en metaalsector bijeen brengen binnen het akkoord. Het SER-advies is het antwoord op een adviesaan- vraag over energie en economie van demissionair minister Verhagen van EL&I. Volgens SER-voorzitter Draijer biedt een nationaal energieakkoord een uitgelezen mogelijkheid voor een nieuw kabinet om de weg in te slaan naar een robuust en toekomstbestendig energie- en klimaatbeleid. En dat schept kansen voor bedrijven, instellingen en burgers. Continuïteit en samenhang De SER trad eind oktober met zijn voorstel voor een breed nationaal energieakkoord naar buiten. Het moet zorgen voor meer continuïteit en samenhang in het Nederlandse energie- en klimaatbeleid. Het ontbreken daarvan leidt tot grote onzekerheid, aldus de SER. En dat staat het grijpen van kansen in de transitie naar een duurzame economie en samenleving in de weg. Ook zet het de concurrentiepositie van ons land onder druk en maakt het Nederland nog afhankelijker van energie uit instabiele regio s. Milieuwinst Volgens de SER zorgt een nationaal energieakkoord voor een lagere energierekening en milieuwinst, maar levert het ook nieuwe banen op in de bouw en aanverwante sectoren. En voor kennisintensieve Nederlandse bedrijven liggen er grote kansen op de snel groeiende wereldmarkt voor schone technologie. De SER vraagt het nieuwe kabinet een half jaar de tijd om tot een nationaal energieakkoord te komen. n Groen bouwen in wit jasje Een op houtpallets gestookte mobiele verwarmingsinstallatie staat naast het in aanbouw zijnde regiokantoor van netbeheerder Enexis in Zwolle. De Heaterbox is door BAM Utiliteitsbouw geplaatst. Niet alleen zorgt de installatie voor de verwarming tijdens de werkzaamheden, het is een van de maatregelen die het bouwbedrijf treft in het kader van de BREEAM-certificering. Het duurzaamheidscertificaat is een eis van de opdrachtgever. Een medewerker van BAM is tijdens de nieuwbouw van het Enexis-kantoor fulltime met die certificering aan de slag. Het gebouw wordt in anderhalve tot twee maand tijd opgeleverd. Bijzonder element zijn de 97 composietgevelpanelen die door NPSP Composieten uit Haarlem zijn gemaakt. De witte platen hebben een rc-waarde van 8,0. Het kantoor moet een epc-waarde van nul krijgen. Op het grote dakvlak worden pv-zonnecellen neergelegd die voldoende energie opwekken voor de mensen in het kantoor. In combinatie met een warmte-koude-installatie wordt het gebouw energieneutraal. n LOKAAL ENERGIEBEDRIJF MEPPELENERGIE GAAT DUURZAME ENERGIE LEVEREN Gemeente Meppel ontwikkelt wijk van de toekomst met woningen De Drentse gemeente Meppel heeft zich sterk gemaakt voor de bouw van de wijk van de toekomst. Een energieleverende wijk met woningen, waarvan de bouw eind dit jaar start. Begin dit jaar is MeppelEnergie opgericht, een lokaal duurzaam energiebedrijf, zegt Kees Offringa, strategisch adviseur Duurzaamheid van de gemeente Meppel. Nieuwveense landen maakt gebruik van een hybride energiesysteem en smart grids, en is uniek voor Nederland. DOOR ALEXANDER HAJE De oprichting van MeppelEnergie vond januari dit jaar plaats in bijzijn van staatssecretaris Joop Atsma van Infrastructuur & Milieu. Het lokale energiebedrijf moet tegen een scherpe prijs duurzame energie gaan leveren aan de nieuwe woonwijk Nieuwveense Landen. Offringa: MeppelEnergie is een gezamenlijk initiatief van de gemeente en energiebedrijf Rendo Duurzaam, dat is gespecialiseerd in duurzame energiesystemen. Ook Waterschap Reest & Wieden is bij de realisatie van de nieuwe, duurzame woonwijk betrokken. Het gaat biogas en warmte leveren uit afvalwater van de rioolzuiveringsinstallatie. Icoonproject De komst begin dit jaar van bewindsman Atsma naar Meppel illustreert het belang van het Drentse klimaatproject voor Nederland, zegt Offringa. MeppelEnergie is een goed voorbeeld van een lokaal duurzaam klimaatinitiatief zoals staat vermeld in de Klimaatagenda Nieuwveense Landen De Meppelse wijk Nieuwveense landen wordt energieleverend gemaakt. is aangewezen als Icoonproject door het ministerie van Infrastructuur en Milieu en is een van de zogenoemde excellente gebieden. Deze negentien aangewezen gebieden in Nederland bouwen met een hogere energienorm dan wettelijk verplicht. Offringa zegt dat de provincie Drenthe enthousiast is over het nieuwbouwproject, omdat zij graag meewerkt aan een duurzame energiehuishouding in Drenthe. Inspelen op lokale kansen en omstandigheden voor de opwekking van duurzame energie past in het klimaatbeleid van de provincie, aldus Offringa. Warmte-koudeopslag Het energiesysteem van Nieuwveense Landen is volledig duurzaam, CO2-neutraal en uitzonderlijk voor Nederland, zegt Offringa. Bewoners gaan dat merken aan hun lagere energierekening, maar met name ook aan het wooncomfort. Het energiesysteem werkt deels op basis van warmte- en koudeopslag, een duurzaam alternatief voor stoken op aardgas. MeppelEnergie gaat de warmte en koude aan de woningen leveren. Daarbij wordt optimaal gebruik gemaakt van beschikbare restenergie uit de omgeving, zoals biogas en warmte van de plaatselijke afvalwaterzuiveringinstallatie. Het lokale energiebedrijf is investeerder en beheerder van de benodigde energie-infrastructuur. Energiebedrijf Rendo Duurzaam, dat hier zijn nieuwe kantoor opent, is partner van MeppelEnergie. Intelligent Offringa: We richten ons op de aanleg van twee intelligente netten in de woonwijk: één voor bewoners en één voor het technische netwerk voor de collectieve warmtevoorziening van de wijk. Intelligente systemen die het aanbod van collectieve warmtekrachtinstallaties op biogas aansturen. Daarnaast sturen ze de elektriciteitsvraag van de collectieve en individuele warmtepompen aan. Mogelijk wordt ook de openbare verlichting intelligent aangestuurd. Op termijn zal het smart grid waarschijnlijk worden uitgebreid met onder meer een afstemming van vraag en aanbod van stroom af- komstig van zonnepanelen, en windenergie op afstand. Ook de vraagsturing van huishoudelijke apparatuur en oplaadpunten voor elektrische auto s wordt in het net ingebouwd. De terugkoppeling van informatie over het energiegebruik aan bewoners zal via displays in de woningen of mobiele telefoons mogelijk worden. Offringa: Bij de start van de ontwikkeling van Nieuwveense Landen behaalt de wijk minimaal een EPL (Energie Prestatie op Locatie, red.) van 8+. In de eindfase is dit opgelopen naar 10+. Dan ook is er echt sprake van een energieleverende wijk. Watersysteem Nieuwveense Landen wordt op een duurzame manier ingepast in de natuurlijke omgeving, zegt Offringa. Alle buurten in de wijk krijgen een ecologisch verantwoorde opzet. Het watersysteem bestaat uit verschillende sloten en watergangen die onderling verbonden zullen zijn. Voor een duurzame wijk is het van belang dat het waterpeil past bij de stedelijke omgeving. Maar ook dat het water van goede kwaliteit is en zoveel mogelijk in de wijk wordt vastgehouden. Veranderingen in het waterpeil mogen geen gevolgen hebben voor landbouw en natuur in de omgeving. n

4 BINNENLAND Nieuws 4 Eemshaven wil centraal knooppunt worden voor windparken Noordzee De Eemshaven wil een centraal knooppunt worden voor de offshore windindustrie in de Noordzee. Daartoe investeert het havenbedrijf Groningen Seaports 25 miljoen euro om de installatieschepen voor windmolenparken beter op te kunnen vangen. DOOR FRANK KOOLS Met dit geld wil Groningen Seaports de Beatrixhaven vijfhonderd meter verlengen en die over een lengte van zevenhonderd meter nieuwe zware kadefaciliteiten geven. Dat moet installatieschepen, die op zee aan het werk zijn, in staat stellen om bij te harde wind snel de haven binnen te lopen en daarna ook weer snel hun taak op te pakken. De werkzaamheden moeten in 2013 gereed zijn. Streepje voor De Eemshaven heeft op zich al een relatief grote diepgang, zodat de meeste installatieschepen daar terecht kunnen. Verder heeft de haven als voordeel dat ze tientallen hectares ruimte voor bedrijven heeft, die onderdelen willen opslaan of turbines willen assembleren. Groningen Seaports stelt reeds met enkele geïnteresseerde partijen te praten over een vestiging in het havengebied. Groningen Seaports is niet de enige die op de snel opkomende offshore windindustrie aast. Maar het bedrijf zegt dat de Eemshaven ook dankzij zijn centrale ligging duidelijk een streepje voor heeft op de meeste andere Noorzeehavens. De haven ligt vlak bij het Duitse deel van de Noordzee en was eerder betrokken bij de logistiek rond de aanleg van het eerste operationele windpark aldaar. Enorm potentieel Juist in de wateren boven de Waddeneilanden en in het Duitse gedeelte van de Noordzee staan veel windprojecten gepland. Als alle plannen van de grond komen, zouden in 2030 totaal 33 windparken binnen een straal van maximaal zeventig zeemijlen van de Eemshaven af liggen. Die zouden dan in totaal turbines tellen, met een gezamenlijke productiecapaciteit van megawatt. Vanwege dat enorme potentieel voorziet projectmanager infraprojecten Leendert Bourgonjen geen grote concurrentieslag tussen de verschillende Noordzeehavens. Het is niet zo dat iedereen bezig is met het afsnoepen van markt- Zuiveringsgas PDe zuivering van water is in het Friese Tjerkgaast de basis voor de winning van methaangas. Waterbedrijf Vitens bouwt op de locatie Spannenburg een installatie die het methaan opvangt dat in het productieproces vrijkomt. Jaarlijks wordt in Tjerkgaast voor ongeveer de helft van Friesland, zo n 25 miljoen kubieke meter, drinkwater gewonnen en gezuiverd. Het ruwe grondwater bevat relatief veel methaan. De innovatieve techniek is gebaseerd op het principe van vacuümontgassing. Uniek is dat het methaan op een geconcentreerde wijze wordt vrijgemaakt en opgeslagen. Door het gas op te vangen, kan dat opnieuw worden gebruikt voor bijvoorbeeld de energievoorziening op de productielocatie of het wagenpark. Ook kan het gas het openbare net op. De kosten voor de bouw van de installatie in Tjerkgaast liggen rond de 8 miljoen euro. n aandeel van anderen. Als alle geplande windparken er komen, is er gewoon zo n grote markt dat er voor meerdere havens werk aan de winkel is. We zien die markt daar buiten nu gewoon ontstaan, stelt Bourgonjen. Om een zo groot mogelijk deel van de offshore windsector binnen te halen, namen eerder de NOM, de investerings- en ontwikkelingsmaatschappij voor Noord-Nederland, Energy Valley en Syntens het initiatief tot het oprichten van Nor- thern Netherlands Offshore Wind (NNOW). Die moet een cluster van bedrijven opbouwen die een flink deel van de offshore groeimarkt binnen kunnen slepen. Een veertigtal bedrijven heeft zich tot nu toe bij het netwerk aangesloten. n SAS K IA L AV R IJSSEN, HO O GL ERA A R CO N SUMENT EN EN ERGI E A AN DE UVA Positie consument op energiemarkt tot op heden onderbelicht Onlangs werd Saskia Lavrijssen benoemd tot hoogleraar Consument en Energie van de faculteit der Rechtsgeleerdheid aan de Universiteit van Amsterdam (UvA). De leerstoel is ingesteld om onafhankelijk multidisciplinair onderzoek te bevorderen naar de positie van de huishoudelijke en zakelijke consument in de energiemarkt onder de invloed van liberalisering, globalisering en klimaatveranderingsvraagstukken. Lavrijssen: De energiesector is altijd een aandachtspunt van mij geweest. DOOR ALEXANDER HAJE Saskia Lavrijssen (1976) is specialist in Europees (mededingings) recht, nationaal mededingingsrecht, economische regulering en goed bestuur. Ze deed onder meer onderzoek naar de bevoegdheden en de invloed van de Europese Commissie en de Europese regulerende netwerken op de praktijk van de nationale onafhankelijke mededingingstoezichthouders. Ook richtte zij haar aandacht op de bescherming van publieke belangen door onafhankelijke mededingingstoezichthouders in publieke dienstverleningssectoren. En ze deed onderzoek naar de liberalisering van de energiesector. De leerstoel Consument en Energie aan de Universiteit van Amsterdam is mede mogelijk gemaakt door de Consumentenbond, Vereniging Eigen Huis en de Vereniging voor Energie, Milieu en Water (VEMW). Saskia Lavrijssen (Universiteit van Amsterdam): Duidelijk moet worden welke prikkels precies nodig zijn om burgers aan te zetten tot energiebesparing. Onderbelicht - Waarom een leerstoel Consument en Energie? Lavrijssen: Het belang van deze leerstoel is dat er onafhankelijk onderzoek wordt gedaan naar de positie van de consument op de energiemarkt. Deze positie was tot op heden tamelijk onderbelicht in wetenschappelijk onderzoek en in beleidsstukken. In wetenschappelijke publicaties die de laatste jaren over de energiesector zijn verschenen, lag vooral de nadruk op de ontvlechting van energie- en netwerkbedrijven, op de groothandelsmarkten en grensoverschrijdend transport. Degenen voor wie dit allemaal uiteindelijk is bedoeld consument en grootverbruiker daar was tot op heden minder aandacht voor. Waar richt uw aandacht zich specifiek op? Die richt zich op de betekenis van de beginselen van goed bestuur, zoals transparantie, onafhankelijkheid en effectiviteit. De betekenis hiervan voor de wetgever en de toezichthouder bij de regulering van de energiesector loopt als een rode draad door het onderzoek. Bijvoorbeeld met welke beginselen en instrumenten kan de energietoezichthouder waarborgen dat de netwerktarieven enerzijds de efficiëntie en de betaalbaarheid bevorderen en anderzijds voldoende prikkels geven voor het doen van noodzakelijke investeringen. Mijn aandacht gaat verder uit naar het gedragseconomische aspect. Hoe gedragen huishoudens zich in de markt en hoe gaan de wetgever en toezichthouder NMa daarmee om? Er was de afgelopen jaren een nogal idealistisch beeld van consumenten. Men dacht dat met het liberaliseren van de energiemarkt consumenten en masse zouden gaan switchen van energieleverancier. En dat zij actief zouden worden op het gebied van energiebesparing. Onderzoek toont echter aan dat dat switchproces maar heel moeizaam op gang is gekomen. Pas nu zo blijkt uit een recent NMa-rapport lopen consumenten meer warm om daadwerkelijk te switchen omdat er forse besparingen zijn te behalen. Het is met name dat gedragseconomische aspect dat mijn aandacht vraagt. Onvolledig Het beeld dat aanvankelijk bestond van de consument op de energiemarkt was onvolledig, zegt Lavrijssen. Nu komt er iets meer oog voor verschillende groepen consumenten, hoewel sommige groepen nog onvoldoende scherp in beeld komen. Zoals kwetsbare afnemers, klanten die door afsluiting in de problemen komen. Langzaam maar zeker zie je ook daar meer aandacht voor komen. Wil de overheid de energietransitie doen laten slagen, dan zal er meer geïnvesteerd moeten worden in gedragsonderzoek bij consumenten, stelt Lavrijssen. Duidelijk moet worden welke prikkels precies nodig zijn om burgers aan te zetten tot energiebesparing. n Gedragseconomie integreren in regulering energiesector Lavrijssen: Volgens de Europese wetgever vervult de energieconsument een belangrijke rol bij de realisatie van de doelstellingen van het Europese energiebeleid. Inclusief mededinging, de betaalbaarheid van de energieprijzen, leveringszekerheid en de realisatie van de Europese milieu- en klimaatdoelstellingen. In de praktijk blijkt de consument deze rollen echter maar nauwelijks te vervullen. De energieconsument bestaat niet uit een homogene groep van mensen en heeft meerdere gezichten. Veel mensen maken in de praktijk geen beslissingen die in lijn zijn met het traditionele, rationele keuzemodel waarvan de wetgever was uitgegaan. Zij zijn niet geïnteresseerd om te zoeken naar goedkopere aanbiedingen in de energiesector, maken verkeerde keuzes en zijn zich veelal niet bewust van de mogelijkheden om energiebesparingsmaatregelen te treffen. De vraag is, zegt Lavrijssen, of de energieconsument de rollen die de Europese wetgever hem heeft toebedeeld in de praktijk ook kan en wil waarmaken? Lavrijssen: Om die vraag te kunnen beantwoorden komen economie, recht en psychologie samen. De juridische en economische aannames van de wetgever over de vraag wie de energieconsument is en hoe hij wordt geacht zich te gedragen, kunnen alleen gestaafd worden aan de hand van breed onderzoek. Daarbij zullen inzichten uit de gedragseconomie moeten worden geïntegreerd in de regulering van de energiesector. n

5 INTERVIEW Kernenergie Dreigende stroomtekorten op Britse markt Toezichthouder OFGEM waarschuwt voor black-outs (Pagina 7) 5 ATO OMFySIC U S WIM TU R K EN B U RG Ik heb er moeite mee om de kerncentrale Borssele veilig te noemen Wim Turkenburg is atoomfysicus en als hoogleraar Natuurwetenschap en Samenleving verbonden aan het Copernicus Instituut van de Universiteit Utrecht. Hij maakte deel uit van de stuurgroep die de stresstest van de kerncentrale in Borssele begeleidde. Uit deze test waaraan alle 143 Europese kerncentrales nationaal werden onderworpen - kwam naar voren dat de Nederlandse centrale weliswaar voldoet aan alle nationale veiligheidseisen, maar dat zij zich beter moet voorbereiden op extreme situaties. Veiligheid is een normatief begrip, dat maakt het zo lastig. DOOR ALEXANDER HAJE Mensen die de kerncentrale in Borssele veilig of onveilig noemen hebben allemaal een beetje gelijk, zegt Turkenburg. Want veiligheid van kerncentrales is sterk afhankelijk van hoe hoog je de veiligheidslat legt. Veiligheid is een rekbaar begrip en hangt af van welke eisen je stelt aan een nucleaire centrale. Bij de stresstest hebben we geconstateerd dat Borssele voldoet aan alle door de overheid gestelde eisen. Je mag op basis daarvan zeggen dat de kerncentrale veilig is. Maar de vraag is of die eisen wel ver genoeg gaan. Moet je bijvoorbeeld uitgaan van een snelle stijging van de zeespiegel met 6,1 meter of tien meter? Hoe groot is de kans dat een stijging met meer dan 6,1 meter zich voordoet in ons land? Moet je de centrale tegen zo n uitzonderlijke en extreme gebeurtenis beveiligen? Het relatieve aandeel van kernenergie in de stijgende stroombehoefte zakt op termijn verder Extreme gebeurtenissen -Waar richtte het veiligheidsonderzoek in Borssele zich op? Was het bedoeld om zwakke plekken bloot te leggen of juist een bevestiging te geven van kijk we doen het zo goed in Nederland en niemand hoeft zich zorgen te maken? Turkenburg: Het onderzoek richtte zich op extreme gebeurtenissen en hoe Borssele daartegen is beveiligd. Een basisvoorwaarde is natuurlijk of een centrale voldoet aan de eisen die nationaal worden gesteld aan veiligheid. De uitkomst van de stresstest van alle kerncentrales in Europa is dat ze aan de nationale (minimale) veiligheidseisen voldoen. In die zin kun je zeggen dat ze dus veilig zijn. Maar we moeten ons realiseren dat niet elk land even strenge veiligheidseisen hanteert. De IAEA, International Atomic Energy Agency, heeft niet de bevoegdheid om in te grijpen als een centrale naar hun oordeel niet aan bepaalde veiligheidseisen voldoet. Het is de nationale autoriteit die bepaalt of de zaken veilig zijn. Nederland hanteert strenge veiligheidseisen, maar of je dan ook kunt zeggen dat we ons totaal geen zorgen hoeven te maken, dat wil en kan ik niet beamen. Touwtje -Maar waarom een stresstest voor alle Europese centrales? Betekent dit dat er toch twijfels zijn over de veiligheid van kerncentrales, ook die van Borssele? De ramp - aardbeving en tsunami - in het Japanse Fukushima vormde de aanleiding voor een stresstest voor alle 143 kerncentrales in Europa. Zijn centrales bestand tegen zware aardbevingen en/of overstromingen die lokaal kunnen plaatsvinden? Tegen hoeveel krachten is Borssele bestand? Kan zij een beving weerstaan met een kracht van 5,5 op de schaal van Richter, het vooralsnog hoogst denkbare niveau dat zich in Borssele kan voordoen? Tegen welke vliegtuiginslagen is ze bestand? Wanneer breekt uiteindelijk het touwtje? Bij welke gebeurtenis gaat het goed mis en komt er radioactiviteit vrij, zoals in Fukushima? Het rapport van de Europese Commissie heeft als een van de conclusies dat je de veiligheidseisen net wat hoger moet stellen dan die 5,5 op de schaal van Richter. Daarmee verdween de veiligheidsmarge die er in Borssele was. Mijn conclusie is dat de centrale daardoor nog net voldoet aan de Europese veiligheidsnorm. Borssele is bestand tegen een bepaald overstromingsniveau, legt Turkenburg uit. De Europese Commissie heeft echter vragen bij de wijze waarop Borssele de beveiliging van dijken tegen overstromingen heeft berekend. Ook zijn vragen over stressbestendigheid bij zeer felle en langdurige kou en bij de inzetbaarheid van mobiele apparatuur wanneer het mis dreigt te gaan. Interne studie Turkenburg: De stresstest van de Europese Commissie voor Borssele berust op een interne studie die door Borssele zelf is uitgevoerd op basis van Europese richtlijnen. Daar is een onafhankelijke team bij betrokken geweest dat optrad als toezichthouder. De studie van Borssele is beoordeeld door een team van buitenlandse deskundigen voordat de Europese Commissie er een oordeel over gaf. Er is bij de stresstest ook gekeken naar explosies en extreme weersomstandigheden, zoals langdurige vorstperiodes. Daarnaast is er een security test uitgevoerd, waarbij is gekeken naar beveiliging tegen terroristische aanslagen. Er is gekeken naar het managent bij kerncentrales wanneer zich een ernstig ongeval voordoet, zegt Turkenburg. Mijn bevinding als lid van de stuurgroep is dat de aandacht voor terroristische aanslagen groter zou moeten zijn dan nu het geval is. De uitkomst van de stresstest van alle kerncentrales in Europa is dat ze aan de nationale, minimale veiligheidseisen voldoen Nieuw type reactoren -Maar zijn alle kerncentrales nu veilig of zijn ze dat niet? Zoals ik al aangaf, voldoen alle kerncentrales in Europa aan de nationale veiligheidseisen. Maar niet ieder land hanteert dezelfde eisen. Veiligheid is mede daarom een normatief en rekbaar begrip. De uitspraak ze zijn allemaal veilig moet je dus met een korreltje zout nemen. Als je de minimale eisen Borssele kan die investering van 30 miljoen euro makkelijk ophoesten Turkenburg: Er zijn centrales in Frankrijk, Finland en Zweden dat heeft mij toch verbaasd waar bepaalde apparatuur of installaties en organisatiestructuren ontbreken. Ik vind bijvoorbeeld dat de mogelijkheid voor het wegvangen van waterstof in geval van calamiteiten per definitie overal aanwezig moet zijn. Reactoren die dat niet kunnen, zijn in mijn optiek onvoldoende veilig. In totaal moet er in Europa tussen de circa 10 miljard en 25 miljard euro geïnvesteerd worden in veiligheidsmaatregelen van kernreactoren. In Frankrijk gaan die investeringen richting de 10 miljard. GroenLinks, de Partij voor de Dieren en de 50Plus partij willen dat Borssele sluit, zegt Turkenburg. Liesbeth van Tongeren van GroenLinks vond ook de 30 miljoen euro die in Borssele geïnvesteerd moet worden te hoog. Dat geld zouden we in andere energiebronnen moeten investeren. Daar ben ik het niet mee eens. Kennelijk begrijpt zij niet dat die investeringen in vergroting van de veiligheid niet door de overheden plaatsvinden, maar door de bedrijven zelf. Borssele is qua investeringskosten al lang afgeschreven. De kilowattuurprijzen zijn daardoor heel laag. De winst die Borssele jaarlijks maakt is hoog en men is zonder meer in staat om die 30 miljoen euro op te hoesten. Turkenburg legt uit dat er in Borssele nu twee discussies spelen. Dat zijn de uitkomst van de stresstest en de vrees dat zich haarscheurtjes in het reactorvat bevinden, net als in Doel en Tihange is geconstateerd. Turkenburg: In de stresstest zijn we niet nagegaan of bepaalde onderdelen van de reactor nog wel in orde zijn. Daar zijn andere methoden en momenten voor om dat te controleren. Dat gebeurt periodiek en doet Borssele zelf, onder controle van de Kernfysische Dienst. n Wim Turkenburg (Universiteit Utrecht): Nederland hanteert strenge veiligheidseisen, maar of je dan ook kunt zeggen dat we ons totaal geen zorgen hoeven te maken, dat wil en kan ik niet beamen. neemt van een land, en je neemt dat als referentiepunt, dan kun je zeggen ze zijn allemaal veilig. Maar van absolute veiligheid kan nooit sprake zijn. -GroenLinks riep op om Borssele te sluiten, omdat de centrale volgens haar niet veilig is. En ook een aantal media noemde Borssele onveilig. Ik moet als lid van de stuurgroep constateren dat Borssele voldoet aan alle nationale veiligheidseisen. Of de centrale daarmee dan ook veilig is, blijft de vraag. Zelf zou ik het liefst opteren voor kerncentrales die inherent veilig zijn. Dat zijn kerncentrales die om fysische redenen niet kunnen smelten als de koeling wegvalt, zoals in Fukushima is gebeurd. Je kunt nieuwe type reactoren bedenken die zo n melt down onmogelijk maken. Ook ben ik geen voorstander van reactoren waarbij reactiviteitsongevallen kunnen plaatsvinden. Dat zijn een soort vertraagde kernexplosies, zoals in 1986 in Tsjernobyl is gebeurd. Dat zijn de twee majeure ongevallen die bij huidige centrales in extreme situaties kunnen plaatsvinden. Ik vind dat je moet werken aan het ontwikkelen van een nieuw type reactoren waarbij dit soort ongelukken niet kunnen gebeuren. Dan pas zijn kerncentrales in mijn optiek veilig. In dat licht bezien heb ik er moeite mee om Borssele veilig te noemen. In Japan heerste een hele foute veiligheidscultuur, wij doen het in Europa duidelijk beter Nekslag -Feit is dat de discussie omtrent veiligheid verder wordt aangewakkerd. Zorgen de uitkomsten van de stresstest ervoor dat kernenergie in Europa nu de nekslag krijgt toebedeeld? Ik geloof niet dat dit de nekslag is. Ik denk dat er landen zijn die toch doorgaan met kernenergie. In Japan heerste een hele foute veiligheidscultuur, wij doen het in Europa duidelijk beter. Toch zijn er landen die de zaken minder goed op orde hebben. Maar nogmaals: veiligheid blijft een normatief begrip. In Frankrijk zie je nu dat de discussie over kernenergie en de noodzakelijke investeringen van zo n 10 miljard euro in vergroting van de veiligheid van hun kerncentrales de Franse regering doet besluiten om kerncentrales te sluiten. Zij wil de bijdrage van kernenergie aan de stroomproductie verminderen van 80 naar 50 procent. Dat is uniek voor Frankrijk. Duitsland wijst de weg naar een andere route zonder kerncentrales. Een gigantisch maar ook interessant experiment. Ook Nederland wordt meegezogen in die ontwikkeling. De Energiewende biedt nieuwe kansen en uitdagingen voor ons land. België stopt op termijn met kernenergie en in Zwitserland zet men er ook een punt achter. Italië heeft besloten niet met kernenergie aan de slag te gaan. Landen als Engeland en Finland willen kernenergie wel verder uitbouwen. Er worden wereldwijd nu zo n 65 nieuwe reactoren gebouwd, waarvan 25 in China. Kernenergie draagt wereldwijd bij aan 5 procent van de primaire energiebehoefte en aan 12 procent van de elektriciteitsbehoefte. Het relatieve aandeel van kernenergie in die stijgende elektriciteitsbehoefte zal op termijn verder zakken. Die ontwikkeling lijkt voorlopig niet te stuiten. n

6 THEMA Nimby 6 Meer begrip van protestbewegingen voor Energiewende in Duitsland De verandering van de energiekoers in Duitsland, daar Energiewende genoemd, wordt niet alleen door een grote meerderheid van de bevolking ondersteund maar heeft ook geleid tot meer begrip voor de noodzaak de infrastructuur daaraan aan te passen. Iets meer dan de helft van de Duitsers accepteert zelfs dat de aanleg van hoogspanningslijnen versneld wordt, ook als die door woongebieden en landschappen voeren. DOOR JAN VAN HOOF, FRANKFURT Dit blijkt uit een recent representatief opinieonderzoek van GMS in Hamburg. Een kwart van de Duitsers is echter nog altijd tegen meer transportleidingen, ook al staan velen die dit vinden achter de Energiewende die nieuwe stroominfrastructuur noodzakelijk maakt, als Duitsland straks 80 procent van zijn elektriciteitsproductie met hernieuwbare energievormen door heel het land wil transporteren. Geen totale blokkades Insiders in de energiebranche hebben de indruk, dat veel protestbewegingen geen totale blokkades meer nastreven om alles wat nieuw is te verhinderen. Vorig jaar is de weerstand al afgenomen, zegt Marian Rappl, woordvoerder van netbeheerder Amprion. Hij is zelf begonnen naar de burgers toe te gaan en ziet daarvan de positieve gevolgen. Ook bij RWE meent een woordvoerster dat de acceptatie een beetje verbeterd is en volgens de organisatie van regionale ondernemingen (VKU) loopt het inderdaad beter als men de burgers informeert. Dan accepteren ze de gevolgen meer. Volker Kamm van netbeheerder 50Herz merkt echter niet dat het beter gaat. Ik kan geen afname ontdekken. De protesten tegen de bouw van hoog- spanningsmasten zijn hem zelfs toegenomen. volgens Krachtige uitspraken Veel vertegenwoordigers van protestbewegingen, met namen als Pro Kabel en Vorsicht Hochspannung, lijken er intussen ook vooral op uit gehoord te worden. We willen meepraten en laten zien dat we niet alles accepteren, zegt de woordvoerder van Pro Erdkabel in Nedersaksen, die normaal bekend staat om krachtige uitspraken. Het gaat de initiatiefnemers ook niet alleen om eigen belangen. Nog meer bovengrondse stroomleidingen vinden ze slecht voor het toerisme, ze verdrijven veel jonge inwoners en ze verstoren de landschappelijke idylle. Gezondheid bevolking Yoga- lerares Gaby Bischop, tevens woordvoerster van de actiegroep Pro Kabel in Noordrijn Westfalen, is honderd procent voor de Energiewende. Maar voor we nog meer grote transportleidingen door het land leggen, willen we daarover eerst discussiëren hoe we nog meer energie kunnen besparen en hoe we de elektriciteit willen produceren, zegt ze in de krant Die Welt. Pro Kabel maakt zich vooral zorgen over de, wetenschappelijk overigens niet bewezen, ongezonde uitwerking van elektromagnetische straling van bovengrondse stroomleidingen, waardoor mogelijk ook de waarde van onroerend goed in de regio daalt. Dan is het volgens Bischop beter meer elektriciteit decentraal te produceren, zodat minder bovengrondse stroomkabels nodig zijn. Als dat toch niet te verhinderen is, moeten de stroomkabels maar onder de grond worden gelegd. Ze weet dat de kosten daarvoor zeven tot tien keer hoger zijn, maar dat moet dan maar. We mogen de gezondheid van de bevolking niet riskeren. Daarmee is ze niet de enige. Gezondheidszorg en landschap zijn op dit moment de belangrijkste punten van de protestbewegingen tegen uitbreiding van hoogspanningslijnen. Het zijn niet meer de politieke acties van vroeger die overal tegen waren, maar niet wisten waarom. Niet in mijn achtertuin Not in my backyard: Nimby. Terwijl de energievraag blijft toenemen en de roep om meer duurzame energie almaar luider klinkt, groeit ook de weerstand onder de bevolking tegen tal van energieprojecten. Wat willen de Nederlanders allemaal niet in hun achtertuin? De lijst is lang. Geen windmolens in het zicht, alsjeblieft, niet op land en ook niet voor de kust op zee. Geen opslag van CO2 onder de grond: zie Barendrecht en Groningen, waar burgerprotesten minister Verhagen ertoe hebben doen besluiten CO2-opslag alleen nog toe te staan onder de Noordzee. Geen boringen naar schaliegas: ondanks verleende vergunningen hebben inwoners van Boxtel boringen naar deze onlangs ontdekte energievoorraad voorlopig tot stilstand gebracht. En liefst ook geen hoogspanningsmasten in de buurt, die al die elektriciteit die iedereen nodig heeft moet transporteren. Enzovoorts. In aanloop op een special over dit Nimby-gedrag in Nederland neemt Energie Actueel een kijkje in Duitsland en Denemarken. Hoe is het daar met Nimby gesteld, en hoe wordt daar gewerkt aan oplossingen? n Troeven in de hand Maar men kan niet voor de Energiewende zijn en tegen de uitbreiding van de stroomleidingen zei bondskanselier Angela Merkel eerder al. Dan wordt het met de verandering van de energiekoers niets. De uitbreiding van de transportleidingen is de kern van de Energiewende en bepaalt het tempo daarvan. Met de uitbouw van het hoogspanningsnet heeft Duitsland al langer slechte ervaringen. Vóór de Energiewende werd al eens besloten, om ten behoeve van de benutting van meer duurzame energiebronnen, 850 kilometer nieuwe leidingen aan te leggen. Tot voor kort was men nog niet verder dan 90 kilometer gekomen. Vooral wegens verzet van burgerij en activisten die dat soms tot tien jaar kunnen tegenhouden. Daarbij spelen de positieve berichten over meer begrip en acceptatie onder de burgerij nauwelijks een rol. Nu is nog eens kilometer aan nieuwe kabels nodig, waarvoor tot 2022 rond 50 miljard euro is gereserveerd. Maar ook daarmee loopt Duitsland weer achter, liet Merkel afgelopen voorjaar weten. De bondskanselier vliegt inmiddels persoonlijk stad en land af om de Energiewende te doen slagen. Maar ze heeft nog wat andere troeven in hand om dat te bereiken. Voor de kilometer nieuwe stroomtransportleidingen ligt het verloop nog niet volledig vast. De netbeheerders hebben daarvoor echter al wel plannen voorgelegd. Voor het einde van dit jaar zal de politiek daarover beslissen en de plannen omsmeden tot wettelijke regelingen. Er zal daarover vooraf nu wel met belanghebbenden worden gesproken. Dit om langdurige vertragingen wegens protesten te voorkomen. n Deense politieke ambities, pps en offshore-aanpak tillen duurzame energie van de grond Over de bereidheid van de Deense burgers om met het oog op de verduurzaming van de energieproductie meer te betalen, komen bij de daarover gehouden enquêtes uiteenlopende resultaten uit de bus. Brancheorganisatie Dansk Energi schakelde TNSGallup in en meldde als resultaat dat die bereidheid gering is. Een derde deel van de ondervraagden wil maximaal 5 procent meer neertellen als het erop aankomt. Een groene denktank, genaamd Concito, kwam met zijn enquête daarentegen tot het resultaat dat een grote meerderheid (79 procent) van de Denen graag bereid is de overschakeling op duurzame energie te financieren via een stapsgewijze verhoging van de energierekening. DOOR WIM VERSEPUT, KOPENHAGEN Denemarken is, ongeacht hoe het volksgevoel ook wordt ingeschat, Europees koploper bij windenergie. De politieke ambities zijn hoog. Al in 2035 moet de hele elektriciteits- en warmtesector draaien op basis van hernieuwbare productiemiddelen. Een Kamerbrede meerderheid heeft zich achter die doelstelling geschaard. Nog eens vijftien jaar later moet volgens dat brede akkoord heel Denemarken fossielvrij zijn, ook de transportsector. Om dat te bereiken, moet de bevolking natuurlijk wel een beetje meewerken. En niet alleen met de portemonnee, maar ook door de acceptatie van projecten dicht bij de eigen huisdeur. Daar wringt ook in Denemarken echter wel degelijk vaak de schoen, zeker gezien het feit dat de windturbines steeds groter worden. De populariteit die windenergie in de jaren 80 had, is allang verleden tijd. Ruim kwart Deense stroomproductie afkomstig uit wind In 2011 werd 23,6 procent van het energieverbruik in Denemarken gedekt door duurzame energie, tegen 22,1 procent in Bij de elektriciteitsproductie was vorig jaar 40,7 procent afkomstig uit duurzame bronnen, waarvan 28,1 procent windkracht. Dit blijkt uit de statistieken van de rijksdienst energie in Kopenhagen. De in 2008 door de politiek aanvaarde doelstelling dat in 2011 minstens 20 procent van het bruto verbruik van duurzame aard moest zijn, is daarmee gehaald, stelt de dienst vast. n Buren van megawindmolens De universiteit van Aalborg heeft er een paar onderzoekers op gezet. Bij een inventarisatie van duurzame energieprojecten telden zij met gemak ruim 160 verschillende conflicten met de burgerij, primair over de bouw van megawindturbines. Voor die meer dan 160 over heel het land verdeelde projecten blijken de burgers in evenzoveel protestverenigingen de krachten te hebben gebundeld bij de landelijke federatie Buren van megawindmolens. De vraag echter, die door de Aalborgse onderzoekers beantwoord diende te worden, was wat de burgers tot protest drijft en wat er in gegeven gevallen tegen is te doen. De conclusie van de onderzoekers is dat het spanningsveld tussen individuele belangen van omwonenden en de klimaat- en energieambities van de overheid niet altijd uit de weg kan worden geruimd. Wel kan de communicatie worden verbeterd, evenals de vergunningenprocedures. Daar- naast moeten de plaatselijke overheden nauwer samenwerken en de opgedane ervaringen bij de procedures onderling uitwisselen, zodat niet telkens dezelfde fouten worden gemaakt. Een speciale website met alle projecten en ervaringen zou daarbij goede diensten kunnen bewijzen, aldus de Aalborgers. Voorrang De vereniging Vedvarende Energi (Duurzame Energie) - een landelijke organisatie die al vele jaren ijvert voor de zaak - ziet het niet anders: De lokale samenleving is belangrijk voor succes. Daarom moet deze vroegtijdig worden betrokken bij de planning en in dialoog gaan met de gemeente en de projectontwikkelaar. Om de acceptatie van windturbines nabij huizen te vergroten, zijn door de Deense politiek evenwel al grenzen gesteld aan de maximale geluidsoverlast die de molens mogen veroorzaken. Acceptatie-verhogend bij omwonenden werkt mogelijk ook, dat zij wettelijk het recht hebben om financieel te participeren in een turbineproject. Twintig procent van de eigendomsrechten, bijvoorbeeld aandelen, van een duurzaam energieproject moet aan de inwoners van de gemeente waar het zich afspeelt worden aangeboden. Personen die in een straal van 4,5 kilometer rond het project wonen, hebben voorrang bij de intekening. Dat neemt niet weg dat de vervanging van kleinere, inmiddels uitgediende turbines door veel grotere met hoogtes van 100 tot 150 meter op bezwaren van omwonenden blijft stuiten. Niettemin is het zo dat een groot deel van de uitbouw van windenergiecapaciteit op zee wordt uitgevoerd, ver weg van morrende burgers. Denemarken met zijn lange kustlijn langs zowel Oost- als Noordzee heeft daarvoor aanzienlijk meer geschikte zeelocaties beschikbaar dan Nederland. Gunstig voor de ontwikkeling van duurzame energiefaciliteiten is verder de nauwe publiek-private samenwerking (pps) tussen overheden en bedrijfsleven. Die visie wordt bevestigd door industriewerkgeversfederatie Dansk Industri. n

7 BUITENLAND Nieuws Europese producentenzonnepanelen juichen EC-onderzoek Chinese bedrijven toe Ook Amerika gaat Chinese zonnepanelen extra belasten (Pagina 2) 7 E U ROP E E S E N ERGI ECOMMISSA R IS Gü NTH ER O ETTI N GER Duitse energiepolitiek is te weinig Europees Het weer samen brengen van Oost- en West-Duitsland is ook de voorwaarde voor het samengroeien van Europa geweest, zei de president van het Duitse parlement, Norbert Lammert, begin oktober op de dag van de Duitse eenheid. Niet iedereen ziet dat zo, zeker niet als het om energiepolitiek gaat. De Europese Commissaris voor Energie, Günther Oettinger, heeft zijn landgenoten in de Duitse politiek onlangs in elk geval fors de les gelezen. Hij verwijt Duitsland dat het in zijn eentje een andere energiekoers is gaan varen. DOOR JAN VAN HOOF, FRANKFURT Pleidooi voor de markteconomie Oettinger zei op een onlangs gehouden congres aan de Universiteit van Keulen dat de Duitse Energiewende meer kans van slagen kan hebben als Duitsland meer zou samenwerken met andere Europese landen en in de context van de Europese energiepolitiek. Daarnaast wees de eurocommissaris erop dat veel beslissingen van Duitsland negatieve uitwerkingen op de energiemarkten in andere Europese landen hebben. In het bijzonder moet het volgens hem bij de uitbreiding van transportnetten tot een coöperatie op Europees niveau komen. RWE-topman Peter Terium hield in Keulen een uitgebreid pleidooi voor de markteconomie. Want, zei hij, de politiek reageert met steeds meer regulering en laat de markt steeds minder haar werk doen. Zelf vertrouwt Terium meer op marktkrachten op Europese schaal. Het is mijn vaste overtuiging dat alleen marktmechanismen in staat zijn om complexe industriesystemen, zoals de energiebranche, efficiënt te sturen. Hoe groter een markt is, des te efficiënter functioneren prijssystemen en concurrentie. n Technologieneutraal Andere sprekers op het Keulse congres spaarden de Duitse regering evenmin. Niemand minder dan de algemeen directeur van het energiewetenschappelijk instituut aan de Universiteit van Keulen, Marc Oliver Bettzüge, meent dat de politiek ondanks het besluit de kerncentrales stil te leggen tot nu toe geen duidelijk concept voor de toekomstige vorming van de energiemarkt ontwikkeld heeft. Hij heeft de indruk dat de politiek deze rol ontwijkt en liever over de mogelijke bijdrage van afzonderlijke technologieën voor de energievoorziening speculeert. Volgens Bettzüge moet de bevordering en financiële steun van hernieuwbare energiebronnen technologieneutraal zijn. Regionalisering Opvallend was das zowel Bettzüge als de nieuwe topman van energie- Energiecommissaris Oettinger: Veel beslissingen van Duitsland hebben negatieve uitwerking op energiemarkten van andere EU-lidstaten. concern RWE, Peter Terium, grote nadruk legden op een grotere rol van de markteconomie en een sterkere invloed van de Europese Unie. We hebben in de energiepolitiek een nieuwe bekentenis voor de markteconomie nodig. Dan zal ook de Energiewende slagen, aldus Terium. Hij waarschuwde daarnaast voor de toenemende regionalisering van de energievoorziening, zoals die zich onder andere in de energiepolitieke opstelling van de Duitse deelstaten aftekent. Gezamenlijk plan De Duitse regering heeft tot nu toe niet gereageerd op de geuite kritiek. Maar Jürgen Schmid, lid van het gerenommeerde Fraunhofer Instituut voor energiesystemen en lid van de adviesraad van de regering, gaf als zijn persoonlijke reactie dat eurocommissaris Oettinger gelijk heeft als hij over een gezamenlijk plan voor Europa spreekt. Daar is dringend behoefte aan. Maar Duitsland kan niet op andere landen wachten. Dus moet Oettinger die andere landen er snel bij betrekken. n Dreigende stroomtekorten op Britse markt De Britse energietoezichthouder OFGEM heeft gewaarschuwd voor mogelijke black-outs omdat oude kolencentrales niet snel genoeg worden vervangen. DOOR ARJAN SCHIPPERS, LONDEN In zal de buffercapaciteit in Groot-Brittannië zodanig zijn teruggelopen (van 14 naar 4 procent), zegt OFGEM, dat niet kan worden uitgesloten dat er black-outs zullen optreden. De capaciteit loopt snel terug omdat oude kolencentrales voor 2015 moeten sluiten. Een aantal daarvan mag als gevolg van Europese regels nog maar een beperkt aantal uren draaien en die worden snel opgebruikt nu de kolenprijs zo laag ligt. Voortijdige sluiting is dus niet uitgesloten. Ook raken de meeste Britse kerncentrales aan het eind van hun levensduur. OFGEM zegt dat in geval van dreigen- Nieuwe stap Energiewende De Duitse Energiewende lijkt in een nieuwe fase gekomen, waarin de bevordering van hernieuwbare energie de dominante factor van het gehele elektriciteitsbeleid zou kunnen worden, maar deze tegelijk meer marktconform wordt. Het gaat om de omslag van een steeds grotere nichemarkt naar dominantie. Door Pieter Boot Half oktober kondigde de Duitse milieuminister Altmeier een fundamentele herziening aan van de Erneuerbare Energie Gesetz (EEG). Hij noemde drie oorzaken: de ondersteunende bedragen houden de kostendaling en het uitbouwtempo niet bij, waardoor de totale ondersteuning te duur wordt; de ondersteuning is alleen op kwantiteit hernieuwbaar gericht, terwijl het om een samenspel van alle energievormen en de regionale verdeling moet gaan; er is onvoldoende coördinatie tussen Berlijn en de regio s. Achtergrond hiervan is een toenemende onrust onder bevolking en middelgrote bedrijven over oplopende kosten: van 4,7 miljard in 2008 via 12,1 in 2011 naar ruwweg 20 miljard euro in Die zorg is niet nieuw maar actueel, omdat de EEG opslag op de stroomrekening in 2013 met 47% stijgt. De Duitse bevolking was de werkelijke drager van de transitie, uit een mengeling van zorg om het milieu en energietoekomst, behoefte het heft in de hand te nemen en eigen baat. De grote industrie werd in de bekostiging geheel ontzien: deze betaalt dit jaar 40 miljoen op een totaal van 13,5 miljard euro. Feitelijk heeft de grote industrie alleen baat, omdat door het merit order effect de groothandelsprijs door aanvoer van wind- en zonne-energie daalt. Ook wordt het aantal bedrijven dat nauwelijks hoeft te betalen uitgebreid maar drukt de last dan nog meer op de anderen. Het finan- cieringsmodel van de EEG is onder druk komen staan. Dat werd steeds urgenter door de enorme toename van zon-pv. In de eerste helft van dit jaar steeg de capaciteit daarvan tot 29 gigawatt (meer dan de gehele Nederlandse capaciteit). Het doel van 35% hernieuwbare elektriciteit in 2020 is bijgesteld naar 40%, tegen 25% nu. Tegelijk neemt de flexibiliteit van het elektriciteitssysteem af. Gascentrales worden uit bedrijf genomen, maar tot 2015 komt er per saldo 5 gigawatt aan kolencentrales bij die allemaal hard willen draaien. Over het probleem van het tekort aan netwerkcapaciteit is in deze krant al vaak geschreven. Minder aandacht kreeg de verregaande autarkiewens van Duitse regio s. De analyse van Altmeier spreekt zelfs van export van de ene deelstaat naar de andere. Dat past ook in een beeld waarin de wisselwerking met omringende landen tot nu toe niet in de beschouwing werd meegenomen. Wettelijke einddoelen Wat gaan de Duitsers hieraan doen? Net zoals bij zon-pv al het geval is, komen er per technologie wettelijke einddoelen met nadrukkelijker een, aan de jaarlijkse toename gekoppelde, daling van het subsidiebedrag. Als het einddoel is bereikt, stopt de ondersteuning. Tegelijk wordt de ondersteuning meer als premie dan als volledig subsidiebedrag vormgegeven, vergelijkbaar met de SDE+. Er komt een sterkere koppeling tussen de aanwezigheid van netten en de mate van ondersteuning, wat tot regionale differentiatie gaat leiden. Dit hangt ook samen met de totstandkoming van een landelijke netplanning in In de EEG komt apart aandacht voor energieopslag. Dit alles is alleen mogelijk als de regio s en de Bondsregering meer samen optrekken, wat tot onderling afgestemde groeipaden moet leiden. Een grote mate van consensus is daarbij essentieel. Door een intensieve dialoog moet die in mei 2013 zijn bereikt, maar insiders denken dat dit voor de verkiezingen (september) niet gereed komt. de tekorten het mogelijk is eerst energie-intensieve industrieën stil te leggen. Het zal misschien zo n vaart niet lopen, maar het lijkt wel voor de hand te liggen dat stroomprijzen zullen stijgen. Zwalkend beleid Tegenover de sluiting van oude centrales staat dat er weinig nieuwe (gas)centrales worden gebouwd, omdat het zwalkende energiebeleid investeerders doet aarzelen. Er ligt nog een nieuwe Energiewet bij het parlement die onder meer een capaciteitsmarkt voorstelt, maar er is nog te weinig duidelijkheid over prijsniveaus en lengte van contracten. Daar komt onzekerheid over schaliegas nog eens bij. Wordt er nu wel of niet Andere zorg Of de voorgestelde aanpak het doel van een rond hernieuwbare energie vormgegeven markt zal bereiken weten we niet. Op de achtergrond speelt een andere zorg mee. De verwachting was dat de Energiewende nieuwe industriële banen zou opleveren. Maar komen die niet vooral in China terecht? Eerste analyses indiceren dat dit wellicht mee lijkt te vallen. Duitsland heeft een aandeel van 15% in het mondiale aanbod van milieutechnologie en grondstoffenefficiency en verwacht dat geboord naar schaliegas in de Britse bodem en wat voor effect zal dat hebben op de gasprijzen? Desondanks heeft energieminister Davey onlangs aangekondigd dat er twintig nieuwe gascentrales bij zullen komen, naast alle duurzame energieprojecten. Maar de realiteit is dat investeerders wat huiverig zijn nu hun geld in nieuw gas te steken. Datzelfde geldt voor kerncentrales. Plannen om de komende jaren acht nieuwe kerncentrales te bouwen, lijken op niets uit te lopen. De ene na de andere mogelijke gegadigde valt af, vooral nu Chinese financiers het laten afweten. Er dreigt dus een behoorlijk gat in de Britse energievoorziening. De beleidsdirecteur van Greenpeace in Engeland merkte fijntjes op dat wat het OFGEMrapport vooral duidelijk maakt, is dat het tijd wordt zuiniger om te gaan met energie. n te behouden. Het grootste deel is van middelgrote bedrijven, actief in energie-efficiency. Op papier is energiebesparing ook een centraal onderdeel van de Energiewende, maar de financiering daarvan blijkt moeilijk. Maanden bleken nodig om een investeringsfonds van 400 miljoen euro tot stand te brengen. Maar ja, in Nederland hadden we het wel sneller, maar werd het even later afgeschaft. Pieter Boot is verbonden aan het Planbureau voor de Leefomgeving. n