Utrechtsestraatweg 50 te Woerden

Transcriptie

1 Een Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek in de vorm van een verkennend en deels karterend booronderzoek I.S.J. Beckers R.M. van der Zee

2 2 Colofon ADC Rapport 2192 Een Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek in de vorm van een verkennend en deels karterend booronderzoek Auteurs: I.S.J. Beckers, R.M. van der Zee In opdracht van: Gemeente Woerden ADC ArcheoProjecten, Amersfoort, 15 april 2010 Foto s en tekeningen: ADC ArcheoProjecten, tenzij anders vermeld Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. ADC ArcheoProjecten aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. Autorisatie: dr. E. Lohof ISBN ADC ArcheoProjecten Tel Postbus BM Amersfoort Fax info@archeologie.nl

3 3 Inhoudsopgave Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied 4 Samenvatting 5 1 Inleiding Algemeen Doelstelling en vraagstelling 7 2 Bureauonderzoek Methoden Resultaten 8 3 Inventariserend Veldonderzoek Methoden Resultaten Interpretatie 13 4 Conclusies 13 5 Aanbeveling 14 Literatuur 15 Lijst van afbeeldingen 15 Lijst van tabellen 15 Bijlage 1 Boorgegevens 23

4 4 Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied Provincie: Utrecht Gemeente: Woerden Plaats: Woerden Toponiem: Utrechtsestraatweg 50 Kadastrale gegevens: Gem. Woerden, sectie A, perceelnr Kaartblad: 31 West Utrecht Coördinaten: / / / / Bevoegde overheid: Gemeente Woerden Deskundige namens de bevoegde overheid: Mevr. H. van der Ende ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer (CIS-code): ADC-projectcode: Periode van uitvoering: Januari en maart 2010 Beheer en plaats documentatie: ADC ArcheoProjecten bv, Amersfoort

5 5 Samenvatting In opdracht van de gemeente Woerden heeft ADC ArcheoProjecten een bureauonderzoek en een inventariserend veldonderzoek uitgevoerd voor het plangebied Utrechtsestraatweg 50 in Woerden. Het plangebied betreft het terrein van het verpleeghuis Zuwe Zorg, dat verder ontwikkeld zal worden. Het onderzoek is uitgevoerd in het kader van een aanvraag van een bouwvergunning en was noodzakelijk om te bepalen of bij de voorgenomen activiteiten de kans bestaat dat archeologische resten in de ondergrond worden aangetast. In het plangebied kunnen vanwege ligging op de oever van de Oude Rijn archeologische waarden uit de Romeinse Tijd en dan in het bijzonder van de Romeinse Limes aanwezig zijn. Het betreft resten van de weg, die zich naar alle waarschijnlijkheid als een grindlaag zullen manifesteren. Daarnaast moet rekening worden gehouden met resten uit andere perioden vanaf de Midden-Bronstijd. Eventuele resten uit de Midden-Bronstijd tot de Vroege Middeleeuwen zullen zich in of op de oeverafzettingen van de Oude Rijn bevinden en zullen zich manifesteren als een archeologische laag bestaande uit een vermenging van onder meer kleine fragmenten aardewerk, houtskool en bot met het oorspronkelijke substraat. Eventuele resten uit de Late Middeleeuwen en Nieuwe Tijd worden direct onder het maaiveld verwacht en zullen bestaan uit ophogingspakketten en funderingsresten. Gezien het ontbreken van een afdekkende kleilaag bestaat een gerede kans dat alle potentiële archeologische niveaus door het huidige gebruik van de locatie zijn verstoord. Organische resten en bot zullen door de boven het hoogste grondwaterpeil (circa 40 cm mv) heersende relatief droge en zure bodemomstandigheden slecht zijn geconserveerd. Andere type indicatoren (aardewerk) zijn waarschijnlijk matig goed geconserveerd. Door de voorgenomen bouw- en sloopactiviteiten zullen eventueel aanwezige archeologische waarden op of in de top van de oeverwal verstoord dan wel vernietigd worden. Teneinde deze verwachting te toetsen werd in het plangebied een booronderzoek (specificatie VS03) uitgevoerd. Het booronderzoek bestond uit 20 verkennende boringen in een 40x50 m grid. In het deel van het plangebied waar de Romeinse Limes werd verwacht is dit grid verdicht met 9 aanvullende boringen waarmee hier een karterend boorgrid (20x25 m) is gecreëerd. De gemiddelde boordiepte bedroeg 200 cm en de maximale boordiepte is 300 cm onder het maaiveld. Uit het booronderzoek bleek dat de ondergrond van het plangebied uit beddingafzettingen bestaat, overdekt door aan de basis zandige en aan de top kleiige oeverafzettingen. In de top van de beddingafzettingen en in de oeverafzettingen van de Oude Rijn kunnen archeologische resten aanwezig zijn in de vorm van een archeologische laag. Een dergelijke laag is echter niet tijdens het booronderzoek aangetroffen. Indien een archeologische laag in het plangebied aanwezig was, is deze waarschijnlijk verstoord door de bouw van het verpleeghuis of andere graafactiviteiten. In boring 5 is waarschijnlijk op een diepte van 100 tot 210 cm onder het maaiveld een deel van de Romeinse Limesweg opgeboord. Op deze locatie is namelijk een grindpakket van 30 cm dikte met brokken verbrand materiaal, waaronder ijzerslakken, aangetroffen. Ten westen en oosten van boring 5 kunnen de resten van de Romeinse Limesweg verwacht worden. In het gebied rond boring 5 kunnen op een diepte van 100 tot 210 cm onder het maaiveld archeologische resten uit de Romeinse Tijd aanwezig zijn. Tijdens het booronderzoek is op de locatie van boorpunt 5 op een diepte van 100 tot 210 cm onder het maaiveld waarschijnlijk de Romeinse Limesweg aangetroffen. Om van deze vindplaats de gegevens te kunnen documenteren en het materiaal veilig te stellen, adviseert ADC ArcheoProjecten om in het plangebied tijdens de sloopwerkzaamheden van de noordelijke vleugel van het verpleegtehuis in een archeologische begeleiding te voorzien, om daarmee informatie te behouden die van belang is voor kennisvorming over het verleden. Tevens adviseren wij een proefsleuf ten noorden van de noordelijke vleugel van het verpleegtehuis aan te leggen om een dwarsprofiel van de Romeinse Limesweg te creëren en de oriëntatie van de weg vast te stellen. Ten zuiden van de kapel dient deze proefsleuf doorgetrokken te worden tot boring 21 (zie afb. 8). De archeologische begeleiding dient hetzelfde doel als een opgraving. Dit betekent dat bij de civiele werkzaamheden aangetroffen vondsten of archeologische sporen worden geregistreerd en, in zover de werkzaamheden dat toelaten, worden gedocumenteerd. De exacte invulling van de werkzaamheden dient te worden vastgelegd in een door de bevoegde overheid goed te keuren Programma van Eisen (PvE). Ten zuiden van boring 26 dienen nog enkele boringen geplaatst te worden zodat ook hier een 25x20 m boorgrid gecreëerd wordt en dit gedeelte ook op een karterende wijze is onderzocht. Het verdient verder de aanbeveling om de uitvoerder van het grondwerk te wijzen op de plicht archeologische vondsten te melden bij de bevoegde overheid, zoals aangegeven in artikel 53 van de Monumentenwet.

6 6 Tabel 1. Tijdsduur van de verschillende (pre)historische perioden. Periode Nieuwe tijd Middeleeuwen: Late Middeleeuwen Vroege Middeleeuwen Romeinse tijd: Laat Romeinse tijd Midden Romeinse tijd Vroeg Romeinse tijd IJzertijd: Late IJzertijd Midden IJzertijd Vroege IJzertijd Bronstijd: Late Bronstijd Midden Bronstijd Vroege Bronstijd Neolithicum (Jonge Steentijd): Laat Neolithicum Midden Neolithicum Vroeg Neolithicum Mesolithicum (Midden Steentijd): Laat Mesolithicum Midden Mesolithicum Vroeg Mesolithicum Paleolithicum (Oude Steentijd): Laat Paleolithicum Midden Paleolithicum Vroeg Paleolithicum Bron: Archeologisch Basis Register heden na Chr. 12 voor Chr. 450 na Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr. tot 8800 voor Chr. Tijd in jaren na Chr na Chr na Chr na Chr. 12 voor Chr na Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr. tot voor Chr.

7 7 1 Inleiding 1.1 Algemeen In opdracht van de gemeente Woerden heeft ADC ArcheoProjecten een bureauonderzoek en een inventariserend veldonderzoek uitgevoerd voor het plangebied Utrechtsestraatweg 50 in Woerden. Het plangebied betreft het terrein van het verpleeghuis Zuwe Zorg dat verder ontwikkeld zal worden. Het onderzoek is uitgevoerd in het kader van een aanvraag van een bouwvergunning en was noodzakelijk om te bepalen of bij de voorgenomen activiteiten de kans bestaat dat archeologische resten in de ondergrond worden aangetast. 1.2 Doelstelling en vraagstelling Het doel van het bureauonderzoek is het verwerven van informatie over bekende of verwachte archeologische waarden binnen het omschreven gebied. Het doel van het inventariserende veldonderzoek is het aanvullen en toetsen van de op basis van het bureauonderzoek opgestelde gespecificeerde verwachting. Het inventariserend veldonderzoek vond plaats door middel van een verkennend en deels een karterend booronderzoek. In het plangebied is nog nooit archeologisch onderzoek uitgevoerd. Ten behoeve van het inventariserend veldonderzoek is een plan van aanpak (PvA) opgesteld conform KNA (Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie) specificatie VS01 en de geldende beleidsregel van de Staatsecretaris van OCW. 1 Hierin zijn de volgende onderzoeksvragen opgesteld: - Is er in het plangebied een intact potentieel vondstniveau aanwezig en zo ja, komt dit overeen met het op basis van het bureauonderzoek verwachte potentiële vondstniveau? - Zijn er (aanwijzingen voor) archeologische waarden in het plangebied aanwezig, en zo ja, wat is naar verwachting de omvang, ligging, aard en datering hiervan? Indien er archeologische waarden aanwezig zijn: - In welke mate worden deze waarden verstoord door realisatie van de geplande bodemingreep? - Hoe kan deze verstoring door planaanpassing tot een minimum worden beperkt? Indien de archeologische waarden niet kunnen worden behouden: - Welke vorm van nader onderzoek is nodig om de aanwezigheid van archeologische waarden en hun omvang, ligging, aard en datering voldoende te kunnen bepalen om te komen tot een selectiebesluit? Het bureauonderzoek is uitgevoerd op 11 januari 2010 en het booronderzoek op 25 januari Meegewerkt hebben: I.S.J. Beckers (archeoloog), K. van Kappel (fysisch geograaf), L. Haaring (fysisch geograaf), R.M. van der Zee (prospector) en E. Lohof (senior prospector). 2 Bureauonderzoek 2.1 Methoden Het onderzoek is uitgevoerd conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 3.1, in het bijzonder de specificaties LS01, LS02, LS03, LS04 en LS05. Het bureauonderzoek wordt gerapporteerd conform LS06. Het onderzoek bestaat uit zes onderdelen (specificaties LS01 t/m LS06). In de eerste vier onderdelen zijn de volgende werkzaamheden verricht: - afbakening plangebied en vaststellen van de consequenties van het mogelijk toekomstige gebruik - beschrijving van de huidige situatie - beschrijving van de historische situatie en mogelijke verstoringen - beschrijving van bekende archeologische waarden en aardwetenschappelijke gegevens Op grond van deze onderdelen wordt een gespecificeerde verwachting van het gebied opgesteld (specificatie LS05). Hierin wordt verwoord of, en zo ja, welke archeologische waarden worden verwacht. Indien deze worden verwacht worden de (veronderstelde) eigenschappen van de waarden zo gedetailleerd mogelijk aangegeven. 1 Beleidsregel van de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 15 juni 2005, nr. WJZ/2005/26210 (8163), tot wijziging van de Beleidsregels opgravingsbevoegdheid.

8 8 2.2 Resultaten Afbakening plan- en onderzoeksgebied en vaststellen van de consequenties van het mogelijk toekomstige gebruik (LS01) Het plangebied ligt ten zuiden van de Utrechtsestraatweg en heeft een oppervlakte van 2,5 ha. Het wordt begrensd door de Hofplein in het westen van het plangebied en de percelen van de huizen aan de Utrechtsestraatweg, die het plangebied ook aan de noordkant begrenzen. De oostgrens van het plangebied wordt gevormd door de Sint Prins Mauritssingel. Het gedeelte ten zuiden van de hoofdingang van het verpleeghuis en het terrein ten westen daarvan behoren niet bij het plangebied. De exacte locatie is weergegeven in afbeelding 1 en een detailkaart van het plangebied is weergegeven in afb. 2. Van het plangebied zelf zijn onvoldoende archeologische en aardkundige gegevens beschikbaar om een uitspraak te kunnen doen over de archeologische verwachting. Daarom zijn tevens gegevens betrokken uit de directe omgeving, waarmee het onderzoeksgebied kan worden gedefinieerd als het gebied binnen een straal van circa 500 m rondom het plangebied. In het plangebied is een opwaardering van de bestaande bebouwing gepland. De huidige hoofdingang zal worden gerenoveerd. De twee noordwestelijke vleugels die nu als kinderdagverblijf en als verpleeghuis in gebruik zijn, zullen gesloopt worden. De gehele oostelijke vleugel van het verpleeghuis en een deel van het centrale deel dat naar de hoofdingang toeloopt zal gesloopt worden. In de noordoosthoek van het plangebied zal een gebouw met drie etages worden gebouwd. In het oosten van het plangebied, ten noorden van de huidige bosschage, zal een gebouw met drie verdiepingen en een halfverdiepte parkeergarage worden gerealiseerd. Rondom deze nieuwe gebouwen zullen paden, parkeerplaatsen en een brug naar de Prins Mauritssingel aangelegd worden. Op basis van informatie van dhr. J.W. Hajee van De Bodemonderzoeker, die het milieutechnisch onderzoek in het plangebied gelijktijdig met het archeologische onderzoek heeft uitgevoerd, blijkt dat er ten westen van de oostelijke vleugel sprake is van een sterke olieverontreigining van de bodem. De consequentie van de voorgenomen ingreep is dat eventuele waardevolle archeologische resten in de ondergrond worden aangetast Beschrijving van de huidige situatie (LS02) De huidige bebouwing is in gebruik als verpleeghuis van Zuwe Zorg. Een noordwestelijke vleugel van dit pand is in gebruik als kinderdagverblijf. Ten noorden van het verpleeghuis is een kapel in het plangebied aanwezig. Deze kapel zal in de nieuwe plannen in ongeschonden staat blijven bestaan. Ten oosten van het verpleeghuis is een vijver aangelegd. De zuidoosthoek van het plangebied is bebost. In het kader van een KLIC-melding zijn gegevens betreffende de ligging van kabels en leidingen binnen het plangebied opgevraagd. Hieruit bleek dat er kabels en leidingen onder de noordelijke en de zuidkant van de westelijke toegangswegen lopen. De kabels en leiding lopen naar de hoofdingang en de noordoostelijke hoek van het gebouw. Aan de westelijke en zuidelijke kant van de oostelijke vleugel loopt een kabel naar de Prins Mauritssingel Beschrijving van de historische situatie en mogelijke verstoringen (LS03) De historische situatie is op verschillende kaarten als volgt: Bron Historische situatie Van Berckenrodekaart uit Utrechtsestraatweg bestaat, plangebied onbebouwd, waarschijnlijk bouwland Atlas van Rijnland van 1746 Boerderij in het oosten van het plangebied. Kadastrale minuut uit westelijke deel hooiland, oostelijke deel weiland, bouwland en bos. Topografische kaart uit Situatie identiek aan Bonnekaart uit 1875, Plangebied in gebruik als bouwland Topografische kaart uit Huizen aan de Utrechtsestraatweg, laan in oostelijke helft van het plangebied Topografische kaart uit Ziekenhuis aan de Utrechtsestraatweg Topografische kaart uit Noordelijke helft huidige verpleeghuis gebouwd 2 Wolters Noordhoff Atlasproducties Bureau Militaire Verkenningen 1875,

9 9 Bron Topografische kaart uit 1981, Topografische kaart uit Historische situatie Zuidelijke helft huidige ziekenhuis gebouwd en vijver aangelegd Ziekenhuis aan de Utrechtsestraatweg gesloopd en huizen gebouwd op die locatie. De oudste kaart die een overzicht van de locatie geeft is de Van Berckenrode-kaart uit het begin van de 17 e eeuw. De Utrechtsestraatweg is op deze kaart al op de huidige locatie afgebeeld. In het plangebied lijkt geen bebouwing aanwezig te zijn, maar omdat de kaart niet gedetailleerd genoeg is valt dat niet met zekerheid te zeggen. Op de atlas van het Rijnland die op basis van landmetingen uit de 17 e en 18 e eeuw is samengesteld, is een boerderij in het oostelijk deel van het huidige plangebied zichtbaar, welke via een oprijlaan met de Utrechtsestraatweg verbonden was. Het kadastrale minuutplan uit het begin van de 19 e eeuw geeft een gedetailleerd overzicht van het huidige plangebied. Op deze kaart is een boerderij iets ten zuiden van het plangebied afgebeeld. De oostelijke percelen horen bij deze boerderij en zijn in gebruik als weiland, bosland en bouwland. De westelijke percelen hadden in het begin van de 19 e eeuw meerdere eigenaren en waren voornamelijk in gebruik als hooiland. Deze situatie verandert niet of nauwelijks in de 19 e eeuw. In het begin van de 20 e eeuw raakt de zuidkant van de Utrechtsestraatweg grotendeels bebouwd en wordt aan de oostkant van het huidige plangebied een laan aangelegd, de voorloper van de Prins Mauritssingel. Tussen 1950 en 1958 is het oude ziekenhuis aan de Utrechtsestraatweg gebouwd. Dit ziekenhuis zal zich in de tweede helft van de 20 ste eeuw in meerdere fasen naar het zuiden uitbreiden tot de huidige bebouwing is ontstaan. Tussen 1988 en 1991 wordt het gedeelte van het ziekenhuis dat aan de Utrechtsestraatweg stond gesloopt en later zijn op die locatie woningen gebouwd Beschrijving van bekende archeologische waarden en aardwetenschappelijke gegevens (LS04) De volgende aardwetenschappelijke informatie is bekend van het plangebied: Bron Informatie Geologie 9 Formatie van Echteld, geulafzettingen of oever- op geulafzettingen. Geomorfologie 10 Gekarteerd als bebouwd, maar waarschijnlijk Rivieroeverwal (3K25) Bodemkunde 11 Westelijke kant gekarteerd als bebouwd, maar waarschijnlijk evenals het middendeel Kalkhoudende Poldervaaggrond, roest en grijze vlekken beginnend binnen 50 cm, zware zavel en lichte klei, grondwatertrap III/IV (Rn95A III/IV) Zuidelijk deel Kalkloze Poldervaaggrond, roest en grijze vlekken beginnend binnen 50 cm, zware klei, met zware laag of zware ondergrond, grondwatertrap V (Rn47C V) Berendsen en Stouthamer, Oude Rijn meandergordel uit +/ v. Chr. tot 1122 n. Chr. Uit de geraadpleegde aardwetenschappelijke bronnen blijkt dat het plangebied zich uitstrekt over de zuidelijke oeverwal van de rivier de Oude Rijn. Er kunnen dan ook geul- en oeverafzettingen (Echteld Formatie) in de ondergrond verwacht kunnen worden. De geulafzettingen zullen bestaan uit fijn tot grof zand en zijn plaatselijk grindhoudend. De oeverafzettingen zullen bestaan uit zandige klei tot kleiig fijn zand en zand. Het riviersysteem van de Oude Rijn functioneerde van ca v. Chr. tot 1122 na Chr., in de periode Neolithicum Late Middeleeuwen. Het is in feite een voortzetting van de Werkhoven, Houten en Kromme Rijn stroomgordels en heeft om die reden een complexe vormingsgeschiedenis. 13 De stroomgordel is tussen Utrecht en Harmelen relatief breed, dit als gevolg van de aanwezigheid van gemakkelijk erodeerbaar dekzand (beneden 6 4 m NAP), waarin ze zich heeft ingesneden. De meandergordel van de Oude Rijn is weliswaar zeer lang (ruim 5500 jaar) actief geweest, maar heeft ook periodes gekend waarin de rivier minder actief was. 14 Gedurende deze periodes waren de oevers van de rivier geschikt voor bewoning. Op basis van intensief archeologisch en landschappelijk onderzoek in de VINEX locatie Leidsche Rijn en enkele opgravingen in de omgeving van Alphen aan den Rijn kan worden gesteld dat de Rijn gedurende de Late Bronstijd en in de Late IJzertijd kortstondig minder actief was Rijks Geologische Dienst Stichting voor Bodemkartering Stichting voor Bodemkartering Berendsen & Stouthamer Berendsen & Stouthamer De Boer & Van der Heijden

10 10 In de Late IJzertijd ontstond de Waal. Deze rivier nam een deel van de afvoer van de Oude Rijn over. Hierdoor versmalde en verdiepte de bedding van de Oude Rijn zich en vond er nagenoeg geen sedimentatie plaats. In de Romeinse tijd nam de afvoer van de Vecht toe ten koste van de Oude Rijn, wat opnieuw leidde tot een afname van het debiet. In de loop van de Romeinse Tijd herstelde het natuurlijke evenwicht zich weer en begon de Oude Rijn weer te meanderen. Na 780 nam de afvoer van de Oude Rijn af. Dit maakte bewoning van de oevers mogelijk. Vanaf deze periode verplaatste de bedding van de rivier zich nauwelijks meer. Sinds 1122 vindt geen actieve sedimentatie meer plaats. In dat jaar werd de Kromme Rijn, waarmee de rivier bovenstrooms in verbinding staat bij Wijk bij Duurstede afgedamd. Vanaf dat moment kreeg de Oude Rijn slechts een regionale afwateringsfunctie. De huidige loop dateert dan ook uit de Middeleeuwen toen deze werd vastgelegd door bedijking. De oeverwallen langs de Oude Rijn zijn relatief smal, maar hoog. Door hun hoge ligging en goede natuurlijke ontwatering werden ze in het verleden door de mens als woongebied uitgekozen. Vrijwel alle oudere dorpen in dit gebied zijn op stroomruggen ontstaan; ook de verbindingswegen lopen er over. Bovendien zijn stroomruggen geschikt voor allerlei vormen van landbouw. Op de zuidelijke oeverwal liep ook de Romeinse Limes-weg. Mogelijk heeft de Limes-weg door het huidige plangebied gelopen van oost naar west, maar de ligging van de weg is nog niet exact bekend. 15 Dit in tegenstelling tot meer naar oosten toe, waar bij De Meern ruim drie kilometer van de weg in zeer gave staat in de bodem is aangetroffen. De oorspronkelijke bodem in het noordelijke en centrale deel van het plangebied was vermoedelijk een kalkhoudende poldervaaggrond in zware zavel en lichte klei (Rn95A-III/IV), zoals deze in grote, onbebouwde delen van de stroomgordel van de Oude Rijn is gekarteerd. Ze zijn gevormd in relatief jonge afzettingen en hebben geen of weinig differentiërende kenmerken. Langs de Oude Rijn hebben ze in het algemeen een humushoudende bovengrond van circa 35 cm. 16 In het zuidoosten van het plangebied is een kalkloze poldervaaggrond aanwezig die voornamelijk uit zware klei bestaat. In het onderzoeksgebied zijn de volgende archeologische (indicatieve) waarden vastgesteld: Bron Omschrijving Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) Hoge indicatieve archeologische waarde Cultuurhistorische waardenkaart provincie Utrecht Romeinse Limesweg loopt door het plangebied heen van west naar oost. vondstmeldingen ARCHISII , geen vondsten ingevoerd , Laatmiddeleeuwse cultuurlaag met fragmenten aardewerk o.a. Paffrath scherven. onderzoeksmeldingen ARCHISII 3014, Park Bredius, booronderzoek, geen vervolg 7428, Frederik Hendriklaan 18a, geen vervolg 10502, bureaonderzoek spoor Woerden-Harmelen 17684, bureauonderzoek Bastion Maurits 17853, vooronderzoek Johan de Witlaan, geen vervolg 26868, bureauonderzoek Brediuspark 28860, booronderzoek t Oudeland 32393, proefsleuvenonderzoek Park Oudeland , booronderzoek Bastion Maurits Dhr. M Scheer De Romeinse Limesweg zou door het plangebied kunnen lopen. De ligging van deze waarden is weergegeven in afb. 3. Op de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarde (IKAW) bevindt het plangebied zich in een zone met een hoge indicatieve waarde. Deze waardering is gebaseerd op de aanwezigheid van hoger in het landschap gelegen gebieden zoals de geul- en oeverafzettingen van de Oude Rijn. 17 De cultuurhistorische waardenkaart van de provincie Utrecht geeft, evenals andere bronnen o.a. dhr. M. Scheer, aan dat de Romeinse Limesweg waarschijnlijk door het plangebied heeft gelopen. Ten westen van De Meern is deze weg bij het verkennend archeologisch onderzoek aangetroffen en vervolgens opgegraven. Uit dat onderzoek blijkt dat de Limesweg is opgebouwd uit een houten bekisting die met zand is opgevuld en met een toplaag van grind. De weg zelf was op de drassige delen van de oeverwal op een dijk gebouwd die aan weerszijden met houten palen was verstevigd Blijdenstijn Stichting voor Bodemkartering Handleiding voor de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden 2e generatie, versie Graafstal 2002

11 11 De restanten van de Romeinse Limesweg kunnen mogelijk ook uit een grindlaag van cm dik bestaan, eventueel geflankeerd door greppels. 19 In het onderzoeksgebied is de exacte locatie van de weg nog niet teruggevonden. Het dichtsbijzijnde onderzoek is uitgevoerd op ongeveer 120 m ten oosten van het plangebied aan de Frederik Hendriklaan ter hoogte van nummer 18a. 20 Dit terrein was ten dele verstoord en daarom heeft er geen vervolgonderzoek op de locatie plaatsgevonden. Op het terrein van het Bastion Maurits, 130 m ten noorden van het plangebied, zijn een bureauonderzoek en het booronderzoek uitgevoerd. 21 De resultaten van dit booronderzoek uit 2009 zijn nog niet bekend in Archis. Aan de Johan de Witlaan ten zuiden van het plangebied is ook een bureau- en booronderzoek uitgevoerd, de bodem bleek echter op deze locatie verstoord te zijn. 22 Voor de verdubbeling van de spoorlijn tussen Woerden en Harmelen is een grote bureaustudie uitgevoerd. 23 Het bijbehorende vervolgonderzoek heeft ongeveer 1000 m ten oosten van het onderzoeksgebied plaatsgevonden. Ten westen van het plangebied zijn vier onderzoeken uitgevoerd voor de ontwikkeling van het Brediuspark en het park t Oude Land. 24 Alleen de resultaten van het proefsleuvenonderzoek van het park t Oude Land zijn bekend in Archis. Hier is namelijk een Middeleeuwse cultuurlaag gevonden met verschillende fragmenten aardewerk, waaronder Paffrath-scherven Gespecificeerde verwachting (LS05) In het plangebied kunnen vanwege ligging op de oever van de Oude Rijn archeologische waarden uit de Romeinse Tijd en dan in het bijzonder van de Romeinse Limes aanwezig zijn. Het betreft resten van de weg, die zich naar alle waarschijnlijkheid als een grindlaag zullen manifesteren. Daarnaast moet rekening worden gehouden met resten uit andere perioden vanaf de Midden-Bronstijd. Eventuele resten uit de Midden-Bronstijd tot de Vroege Middeleeuwen zullen zich in of op de oeverafzettingen van de Oude Rijn bevinden en zullen zich manifesteren als een archeologische laag bestaande uit een vermenging van onder meer kleine fragmenten aardewerk, houtskool en bot met het oorspronkelijke substraat. Eventuele resten uit de Late Middeleeuwen en Nieuwe Tijd worden direct onder het maaiveld verwacht en zullen bestaan uit ophogingspakketten en funderingsresten. Gezien het ontbreken van een afdekkende kleilaag bestaat een gerede kans dat de potentiële archeologische niveaus door het huidige gebruik van de locatie zijn verstoord. Organische resten en bot zullen door de boven het hoogste grondwaterpeil (circa 40 cm mv) heersende relatief droge en zure bodemomstandigheden slecht zijn geconserveerd. Andere type indicatoren (aardewerk) zijn waarschijnlijk matig goed geconserveerd. Door de voorgenomen bouw- en sloopactiviteiten zullen eventueel aanwezige archeologische waarden op of in de top van de oeverwal verstoord dan wel vernietigd worden. 3 Inventariserend Veldonderzoek 3.1 Methoden De bij het Inventariserend Veldonderzoek toegepaste methoden zijn conform de KNA, versie 3.1, in het bijzonder specificatie VS03 (booronderzoek). Uitgangspunt van het inventariserend veldonderzoek is de gespecificeerde verwachting zoals die is opgesteld in het bureauonderzoek. De strategie voor het veldonderzoek is hierop gebaseerd, alsmede op het voor dit onderzoek opgestelde Plan van Aanpak (VS01). Tevens is de strategie voor het veldonderzoek afgestemd op de door de bevoegde overheid opgestelde richtlijnen. De rapportage is opgesteld conform specificatie VS05. In het plangebied zijn grondboringen uitgevoerd met als doel het bepalen van de bodemopbouw en eventuele bodemverstoringen. Dit is de verkennende fase van het inventariserend veldonderzoek. In het gebied waar de Romeinse Limesweg vermoedelijk aangetroffen kon worden is het boorgrid verdicht; in dit gedeelte van het plangebied is een karterend booronderzoek verricht. Blom 2005 Onderzoeksmelding Onderzoeksmeldingen en Onderzoeksmelding Onderzoeksmelding Onderzoeksmeldingen 3014, 26868, en Vondstmeldingen en

12 12 Het verkennen van de bodemopbouw gebeurt door de bodemtextuur en, indien relevant, bodemkundige horizonten systematisch te beschrijven. Eventuele afwijkingen van de verwachte bodemopbouw zoals vastgesteld op grond van het bureauonderzoek, en andere niet-natuurlijke bodemkenmerken kunnen er aanleiding toe geven om (delen van) het plangebied als verstoord te beschouwen. Het karteren van de vindplaatsen gebeurt door het vaststellen van de aan- of afwezigheid van archeologische indicatoren in het opgeboorde materiaal. Archeologische indicatoren zijn bijvoorbeeld fragmenten aardewerk, houtskool, verbrande klei, (on)verbrand bot en andere insluitsels die van nature niet in de bodem voorkomen. Daarnaast kunnen bodemverkleuringen, bijvoorbeeld veroorzaakt door fosfaatverbindingen, een indicatie vormen voor bewoning in het verleden. Er zijn 29 boringen in het plangebied uitgevoerd. 20 boringen waren geplaatst in een grid bestaande uit parallelle raaien met een afstand van 40 m. Binnen een raai zijn de boringen geplaatst om de 50 m. De boringen zijn zodanig geplaatst dat zij verspringen ten opzichte van die in de aangrenzende raai en zijn uitgevoerd met een 7 cm edelmanboor en een 3 cm guts tot 10 cm in de beddingafzettingen van de Oude Rijn of tot maximaal 300 cm onder het maaiveld. Op de vermoedelijke locatie van de Romeinse Limesweg zijn 9 karterende boringen gezet zodat in deze zone een verspringend 25x20 m grid is ontstaan. 26 De opgeboorde grond is gecontroleerd op de aanwezigheid van archeologisch materiaal door het te versnijden of verbrokkelen. Boring 12 moest verplaatst worden omdat op deze locatie op een diepte van 50 cm de boring is gestuit. Het verplaatste boorpunt is boring 112 genoemd. Omdat op de locatie van boring 4 meerdere kabels en leidingen in de grond aanwezig zijn, is nadat deze boring gestuit was geen alternatieve locatie gekozen. De bodemtextuur en archeologische indicatoren zijn beschreven volgens SBB 5.1 van het NITG-TNO waarin ondermeer de standaard classificatie van bodemmonsters volgens NEN5104 wordt gehanteerd. 27 De X- en Y-coördinaten zijn bepaald aan de hand van de lokale topografie en ingemeten met een meetlint. De hoogte van het maaiveld ter plaatse van de boringen is bepaald aan de hand van AHNbeelden. 3.2 Resultaten De locatie van de boringen is weergeven in afb. 8 en een lithologische beschrijving is weergegeven in bijlage 1. Een interpretatie van de boorgegevens is weergegeven in afb. 6. De diepe ondergrond van het plangebied bestaat uit ongelaagd zwak siltig, matig fijn tot matig grof zand. In dit pakket zijn ook roestvlekken aanwezig en het heeft een lichtbruingrijze kleur. De bovenkant van dit klastische pakket is in boring 22 op een diepte van 100 cm onder het maaiveld aangetroffen. Gemiddeld is de bovenkant van dit pakket op een hoogte van 1 m onder NAP aangetroffen, maar in andere boringen is de bovenkant van dit pakket op een grotere diepte aangetroffen, in boring 25 op een diepte van 280 cm onder het maaiveld. Het pakket daarboven is een gelaagd pakket wat voornamelijk uit matig grof zand is opgebouwd dat door kleilagen wordt onderbroken. Dit zandige pakket heeft een geleidelijke overgang met het kleipakket wat zich daarboven bevindt. In dit kleipakket bevinden zich zandlagen. De bovenste 50 tot 80 cm van het kleipakket zijn in de meeste boringen geroerd. In de top van het kleipakket zijn ook baksteenresten aangetroffen. Beide pakketten zijn sterk siltig en hebben een bruingrijze tot grijze kleur. In boring 1, 2, 4 en 24 wordt het kleipakket afgedekt door een pakket matig grof en zwak siltig zand. Dit pakket is zwak grindig en heeft een grijze kleur. Het bovenste pakket heeft een heterogene vulling en een dikte van gemiddeld 50 cm. In dit bovenste pakket bevinden zich ook baksteenresten en sintels. Tijdens het booronderzoek zijn vier indicatoren aangetroffen die wijzen op archeologische resten in de bodem. Deze zijn beschreven in tabel 2. De vondsten zijn niet geselecteerd voor conservering. Een uitzonderlijke archeologische indicator is het pakket dat zich van 100 tot 210 cm onder het maaiveld in boring 5 bevindt. De bovenkant van dit pakket is sterk grindig, en de component grind neemt naar onderen toe af. De bovenkant van het pakket bevatte ook brokken verbrand materiaal, waaronder waarschijnlijk ijzerslakken. In de onderkant van het pakket zijn baksteenresten en brokken grof wit zand aangetroffen. In boring 3 is op een diepte van 40 cm mv. een fragment verbrand bot gevonden. In boring 11 en 13 zijn op een diepte van 80 en 90 cm mv houtskoolfragmenten aangetroffen. Onderzoek E. Blom. Bosch 2005; Normalisatie-Instituut

13 Interpretatie Het pakket van grof zand dat de diepe ondergrond van het plangebied vormt wordt geinterpreteerd als het beddingzand van de Oude Rijn. De bovenkant van dit pakket kent een hoogteverschil van ongeveer 180 cm in het plangebied. Dit loopt naar boven toe over in oeverafzettingen. Het pakket van oeverafzettingen bestaat aan de basis voornamelijk uit zwak siltig en matig fijn zand en wordt naar boven toe steeds kleiiger. De bovenkant van het pakket bestaat uit siltige klei met zandlagen. In een groot deel van de boringen is de bovenste 10 tot 80 cm van de oeverafzettingen omgewerkt. Het bovenste pakket in het plangebied heeft een heterogene samenstelling en is in grote mate omgewerkt en met humus verrijkt. Dit is de bouwvoor van het plangebied. In de boringen 1, 2, 4, 6 en 24 is tussen de omgewerkte oeverafzettingen en de bouwvoor nog een pakket opgebracht bouwzand aangetroffen. In boring 5 is vanaf een diepte van 100 tot 210 cm onder het maaiveld een pakket aangetroffen wat mogelijk uit de restanten van de Romeinse Limesweg bestaat. Dit pakket heeft een sterk grindige bovenkant en in de top van het pakket zijn verbrande stukken verstevigingsmateriaal aanwezig, onder andere ijzerslakken. In de onderkant van het pakket zijn baksteenresten en brokken grof wit zand aangetroffen. De enige boring waarin schelpresten zijn aangetroffen is boring 5 en schelpen werden gebruikt om de Romeinse Limesweg te verstevigen. De hoogteligging van dit pakket en de ligging van boring 5 zijn ook aanwijzingen voor determinatie als Romeinse Limesweg. Het fragment verbrande bot in boring 3 en de houtskoolfragmenten in boring 11 en 13 zijn in het omgewerkte kleipakket van de oeverafzettingen aangetroffen. 4 Conclusies De in de Inleiding gestelde onderzoeksvragen kunnen op basis van de bereikte resultaten als volgt worden beantwoord: Is er in het plangebied een intact potentieel vondstniveau aanwezig en zo ja, komt dit overeen met het op basis van het bureauonderzoek verwachte potentiële vondstniveau? In de top van de beddingafzettingen en in de oeverafzettingen van de Oude Rijn kunnen archeologische resten aanwezig zijn in de vorm van een archeologische laag. Een dergelijke laag is echter niet tijdens het booronderzoek aangetroffen. In boring 5 is waarschijnlijk op een diepte van 100 tot 210 cm onder het maaiveld een deel van de Romeinse Limesweg opgeboord. 28 Dit is noordelijker dan waar de Romeinse Limesweg bij de start van het onderzoek was verwacht. Boven de grindlaag van de weg is een omgewerkt pakket van oeverafzettingen waargenomen; het is dus goed mogelijk dat het oorspronkelijke loopoppervlak van de weg is geërodeerd door de rivierstroming van de Oude Rijn of door latere graafactiviteiten. Ten westen en oosten van boring 5 kunnen de resten van de Romeinse Limesweg verwacht worden. In het gebied rond boring 5 kunnen op een diepte van 100 tot 210 cm onder het maaiveld archeologische resten uit de Romeinse Tijd aanwezig zijn. Zijn er (aanwijzingen voor) archeologische waarden in het plangebied aanwezig en, zo ja, wat is naar verwachting de omvang, ligging, aard, datering en waardestelling hiervan? In het noorden van het plangebied is waarschijnlijk de Romeinse Limesweg aangetroffen. Het tracé van deze weg loopt vanuit boorpunt 5 naar de Oude Rijn toe, en volgt dan waarschijnlijk de oost- en de zuidkant van de Utrechtsestraatweg in de richting van het centrum van Woerden. Ten oosten van boorpunt 5 is de loop van het tracé van de Romeinse Limesweg niet met zekerheid vast te stellen. In boorpunt 1 is op een diepte van 150 cm onder het maaiveld een verbrand fragment bot aangetroffen, wat mogelijk ook uit de Romeinse Tijd of wellicht de IJzertijd dateert, vanwege de diepteligging. In de rest van het plangebied zijn geen archeologische waarden aangetroffen. In welke mate worden deze waarden verstoord door realisatie van de geplande bodemingreep? Direct ten zuiden van boorpunt 5 is een kapel gesitueerd; deze kapel zal in de huidige staat blijven bestaan. De kapel is aan de westkant verbonden met de noordelijke vleugel van het verpleeghuis Zuwe Zorg. Deze noordelijke vleugel zal gesloopt worden en op deze locatie zullen parkeerplaatsen gerealiseerd worden. Mogelijk kan door de sloop van de noordelijke vleugel de weg verstoord worden. 28 Vos & Blom 2004, Graafstal 2000, Blom 2005

14 14 Hoe kan deze verstoring door planaanpassing tot een minimum worden beperkt? Indien de noordelijke vleugel wordt gesloopt, zal in elk scenario de kans bestaan dat bij de sloop de resten van de Limesweg verstoord zullen worden. Deze situatie kan niet door planaanpassing veranderd worden. Indien de eventuele archeologische waarden niet kunnen worden behouden: Welke vorm van nader onderzoek is nodig om de aanwezigheid van archeologische waarden en hun omvang, ligging, aard en datering voldoende te kunnen bepalen om te komen tot een selectiebesluit? Omdat de grond onder de noordelijke vleugel van het plangebied al deels verstoord is geraakt, zal de sloop van deze vleugel waarschijnlijk een beperkt grondoppervlak verstoren. Ten noorden en westen van de noordelijke vleugel is slechts een beperkte ruimte beschikbaar voor een eventueel proefsleuvenonderzoek. Daarom is ons advies om de sloop van de noordelijke vleugel archeologisch te begeleiden. 5 Aanbeveling Tijdens het booronderzoek is op de locatie van boorpunt 5 op een diepte van 100 tot 210 cm onder het maaiveld waarschijnlijk de Romeinse Limesweg aangetroffen. Om van deze vindplaats de gegevens te kunnen documenteren en het materiaal veilig te stellen, adviseert ADC ArcheoProjecten om in het plangebied tijdens de sloopwerkzaamheden van de noordelijke vleugel van het verpleegtehuis in een archeologische begeleiding te voorzien, om daarmee informatie te behouden die van belang is voor kennisvorming over het verleden. Tevens adviseren wij een proefsleuf ten noorden van de noordelijke vleugel van het verpleegtehuis aan te leggen om een dwarsprofiel van de Romeinse Limesweg te creëren en de oriëntatie van de weg vast te stellen. Ten zuiden van de kapel dient deze proefsleuf doorgetrokken te worden tot boring 21 (zie afb. 8). De archeologische begeleiding dient hetzelfde doel als een opgraving. Dit betekent dat bij de civiele werkzaamheden aangetroffen vondsten of archeologische sporen worden geregistreerd en, in zover de werkzaamheden dat toelaten, worden gedocumenteerd. De exacte invulling van de werkzaamheden dient te worden vastgelegd in een door de bevoegde overheid goed te keuren Programma van Eisen (PvE). Ten zuiden van boring 26 dienen nog enkele boringen geplaatst te worden zodat ook hier een 25x20 m boorgrid gecreëerd wordt en dit gedeelte van het plangebied ook op een karterende wijze is onderzocht. Het verdient verder de aanbeveling om de uitvoerder van het grondwerk te wijzen op de plicht archeologische vondsten te melden bij de bevoegde overheid, zoals aangegeven in artikel 53 van de Monumentenwet.

15 15 Literatuur Berendsen H.J.A., & E. Stouthamer, 2001: Palaeogeographic development of the Rhine-Meuse delta, the Netherlands, Assen. Blijdenstijn, R. 2005: Tastbare tijd. Cultuurhistorische atlas van de provincie Utrecht. Amsterdam. Blom, E., 2005: Woerden Barwoutswaarder, archeologisch onderzoek naar een Romeinse Vindplaats in Woerden, Barwoutswaarder-West (ADC-rapport 318), Amersfoort Bureau Militaire Verkenningen, verschillende jaargangen (1875, 1914): Harmelen, blad 444, 1: Bosch, J.H.A., 2005: Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode, Versie 5.2. Utrecht (TNOrapport, NITG A). Graafstal, E.P., 2000: Waterland, in archeologische kroniek provincie Utrecht , Utrecht. GRAAFSTAL, E.P., 2002, Logistiek, communicatie en watermanagement. Over de uitrusting van de Romeinse rijksgrens in Nederland, in Westerheem (2002), pp Groenewoudt, B.J., 1994: Prospectie, waardering en selectie van archeologische vindplaatsen: een beleidsgerichte verkenning van middelen en mogelijkheden. Amersfoort (Nederlandse Archeologische Rapporten, 17). Normalisatie-Instituut, Nederlands, 1989: Geotechniek, classificatie van onverharde grondmonsters NEN 5104, Delft. Rijks Geologische Dienst, 1982: Toelichting op de Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000, blad 31 Oost Utrecht. Wageningen. Stichting voor Bodemkartering, 1970: Toelichting op de Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000, blad 31 Oost Utrecht. Wageningen. Stichting voor Bodemkartering, 1970: Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000, blad 31 Oost Utrecht Stichting voor Bodemkartering, 1975: Geomorfologische kaart van Nederland, schaal 1:50.000, blad 31 Utrecht Tol, A.J., J.W.H.P. Verhagen & M. Verbruggen, 2006: Leidraad inventariserend veldonderzoek. Deel: karterend booronderzoek. Gouda (SIKB uitgave). Vos, W.K., E. Blom, 2004: Alphen aan den Rijn, langs het Goudse Rijpad, definitief archeologisch onderzoek in Alphen aan den Rijn langs het Goudse Rijpad (ADC-rapport 226), Amersfoort. Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, 1990: Grote Historische Atlas van Nederland, deel 1 West-Nederland , Groningen. Zee, R.M. van der, 2008: Dorpsstraat te Harmelen (gemeente Woerden), een bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van een verkennend en karterend booronderzoek (ADCrapport 1419), Amersfoort. Lijst van afbeeldingen Afb. 1 Locatie van het plangebied Afb. 2 Detailkaart van het plangebied Afb. 3 Indicatieve Kaart Archeologische Waarden, AMK-terreinen en ARCHIS-meldingen Afb. 4 Locatie van het plangebied op de Van Berckenrodekaart uit Afb. 5 Locatie van het plangebied op de Atlas van het Rijnland uit 1746 Afb. 5 Locatie van het plangebied op het Actuele Hoogtebestand Nederland (AHN) Afb. 7 Vermoedelijke locatie van de Romeinse Limesweg in het plangebied Afb. 8 Boorpuntenkaart Afb. 9 De nieuwe situatie in het plangebied Lijst van tabellen Tabel 1. Tijdsduur van de verschillende (pre)historische perioden. Tabel 2. Archeologische indicatoren en vondsten

16 16 NIEUWKOOP WOERDENSE VERLAAT KOCKENGEN NNN bron: Geodan DRIEBRUGGEN NIEUWERBRUG WAARDER ZEGVELD PAPEKOP WOERDEN 5000m OUDEWATER KAMERIK 8 LINSCHOTEN SNELREWAARD HARMELEN MONTFOORT 8 HAARZUILENS VLEUTEN HEKENDORP IB IB IB IB IB IB IB DDDD Afb. 1 Locatie van het plangebied

17 NNN Utrechtsestraatweg Hofplein Vossenschanslaan Prins Mauritssingel m IB IB IB Afb. 2 Detailkaart van het plangebied

18 Brediuspark Park Oudeland NNN m Bastion Maurits Johan de Witlaan Frederik Hendriklaan 18a spoorlijn Woerden-Harmelen Legenda Hoge indicatieve archeologische waarde ARCHIS-meldingen (bijgewerkt okt.'09) Vondstmelding Lage indicatieve archeologische waarde Water Grens van het plangebied Onderzoeksmelding IB IB IB Afb. 3 Indicatieve Kaart Archeologische Waarden, AMK-terreinen en ARCHIS-meldingen

19 19 IB IB IB Afb. 4 Locatie van het plangebied op de Van Berckenrodekaart uit NN m IB IB IB Afb. 5 Locatie van het plangebied op de Atlas van het Rijnland uit 1746

20 20 IB IB IB Afb. 5 Locatie van het plangebied op het Actuele Hoogtebestand Nederland (AHN) Afb. 6 Interpretatie en simplificatie van de boorgegevens

21 NNN m Legenda Grens van het plangebied Vermoedelijke ligging van de Romeinse Limesweg bij de start van het onderzoek Vermoedelijke ligging van de Romeinse Limesweg na het onderzoek IB IB IB Afb. 7 Vermoedelijke locatie van de Romeinse Limesweg in het plangebied

22 NNN m IB IB IB Legenda Grens van het plangebied Boorpunt Afb. 8 Boorpuntenkaart Oorsprong Tabel 2. Archeologische indicatoren en vondsten Vondstnummer x (mrd) y (mrd) Omschrijving Boring 1 Geen Fragment verbrand botmateriaal Boring 5 Geen Grindpakket, met ijzerbrokken, ijzerslakken, baksteen en schelpenresten. Waarschijnlijk de Romeinse Limesweg Datering Diepte cm- mv IJT/Romein se Tijd? Midden- Late Romeinse Tijd

23 23 Legenda Bestaande bebouwing (blijft in huidige vorm bestaan) Bestaande bebouwing (wordt gesloopd) Nieuwe Bebouwing Afb. 9 De nieuwe situatie in het plangebied