Betoniek. Veilig onderdak!

Transcriptie

1 Betoniek december 2008 V a k b l a d v o o r b o u w e n m e t b e t o n BAND UITGAVE Veilig onderdak! De rijksweg A2 is de belangrijkste noord-zuidverbinding van Nederland. Deze snelweg zorgt bij Utrecht voor veel overlast. Overlast voor de (toekomstige) bewoners van het nieuwe Utrechtse stadsdeel Leidsche Rijn als het gaat om verkeershinder (geluid, stank en fijnstof) en overlast voor de automobilist als het gaat om de gebrekkige doorstroming van het verkeer. Deze ongewenste situatie wordt op dit moment stevig aangepakt. De A2 krijgt maar liefst vijf rijstroken in elke richting en wordt ter plaatse van de Leidsche Rijn door een landtunnel geleid. Bij een tunnel horen bijzondere veiligheidseisen zoals een vluchtweg bij brand. Het speciale bij het ontwerp van deze landtunnel is dat het materiaal beton zowel voor de constructieve veiligheid als voor voldoende brandwerendheid moet zorgen. Hoe dit in zijn werk gaat en hoe deze landtunnel een veilig onderdak biedt, leest u in deze Betoniek. 1

2 Bart Brieffies De rijksweg A2 is al heel lang een bottelnek in het wegennet, vooral het gedeelte tussen Maarssen en Oudenrijn (oudste verkeersknooppunt en ooit de eerste filelocatie van ons land). Het vergroten van de capaciteit is dan ook zeer gewenst. Maar een intensief bereden A2 in het stedelijke gebied Utrecht is niet wenselijk bijvoorbeeld vanwege geluidsoverlast. Gekozen is om de A2 ter plaatse van Utrecht door een zogenaamde landtunnel te voeren. Dit is een betonnen overkapping op maaiveldniveau die wordt afgedekt met grond. Hierdoor lijkt het later alsof er een dijk in het landschap is gebouwd. Het speciale bij het ontwerp van deze landtunnel, in de volksmond DODO (zie kader 1) geheten, is dat het materiaal beton zowel voor de constructieve veiligheid als voldoende brandwerendheid zorgt. In deze Betoniek kijken we naar het ontwerp van de landtunnel en hoe hier is omgegaan met de veiligheid. Daarnaast volgen we het proces dat is doorlopen om te komen tot een betonsamenstelling die aan de bijzondere combinatie van eisen voldoet. Het ontwerp De afmetingen van de tunnelconstructie zijn indrukwekkend. Hij is maar liefst 80 meter breed en 1600 meter lang. In voetbalvelden uitgedrukt is dit ruim 1 voetbalveld breed en 16 voetbalvelden lang! 1 Één voetbalveld breed en zestien voetbalvelden lang! Het verkeer kan straks beschikken over maar liefst tien rijstroken. De tunnel is onderverdeeld in vier tunnelbuizen: twee voor het doorgaande verkeer en twee voor lokaal verkeer. Gezien de enorme aantallen automobilisten die van deze verbinding gebruik zullen maken is veiligheid een absolute vereiste. Ontwerp op brandveiligheid De brandveiligheid voor de landtunnel van de A2 wordt gerealiseerd door: 1. het bieden van een veilige vluchtroute; 2. een constructie die lang genoeg in stand blijft om veilig buiten te komen (brandwerendheid). We gaan we eerst in op het ontwerp van de vluchtroute en daarna op de wijze waarop de constructie voldoende brandwerend is gemaakt. Figuur 1: Volledig dichte overkapping maaiveld Kader 1: DoDo, open of dicht? De landtunnel over de A2 bij Utrecht is volledig dicht. Aanvankelijk bestond het ontwerp uit een zogenoemde DODO, een Dicht-Open-Dicht-Open-constructie. Bij eventuele explosies in de tunnel zouden zo de drukgolven door de openingen naar buiten kunnen wegvloeien. Na onderzoek door TNO bleken deze openingen echter geen positief effect te hebben. In 2006 heeft de gemeente Utrecht hierop Rijkswaterstaat verzocht het ontwerp aan te passen naar een volledig dichte overkapping, ofwel een landtunnel. De voordelen voor de gemeente zijn groot: naast minder hinder voor de omgeving biedt het nieuwe ontwerp ruimte voor meervoudig gebruik door op het tunneldak verbindingswegen, een stadsplein en sport accommodaties te realiseren. De tunnel bevindt zich op maaiveldniveau die na voltooiing wordt aangevuld en afgedekt met grond zodat in het landschap een dijklichaam ontstaat waarop tal van voorzieningen zijn te realiseren dicht open dicht open dicht maaiveld Figuur 2: Dicht-Open-Dicht-Open-constructie 2

3 Kabelkanaal Kabelkanaal 1 uur 2 uur 2 uur 1 uur 1 uur 2 uur 2 uur 1 uur Vluchtgang Vluchtgang Figuur 3: Naast de vier brede tunnelbuizen voor het verkeer zijn er nog twee zogeheten middentunnelkanalen Kader 2: Brandveiligheid Brandveiligheid, ontleend aan de uitgangspunten van Het Bouwbesluit, wordt als volgt omschreven: Brandveiligheid is de mate waarin personen bij brand, zelfstandig of met hulp van andere aanwezigen, op veilige wijze een gebouw kunnen verlaten of op een veilige plaats kunnen wachten en op veilige wijze door de brandweer kunnen worden gered. Bart Brieffies Vluchtroute Wie de bouwkundige doorsnede van de overkappingsconstructie (zie figuur 3) aandachtig bekijkt ziet naast de vier brede tunnelbuizen voor het verkeer nog twee smalle tunnelbuizen. Deze zogeheten middentunnelkanalen bestaan uit twee boven elkaar gelegen delen: het benedendeel is de vluchtgang voor de automobilist (foto 3) en het bovendeel is het zogeheten kabelkanaal (foto 2) waarin de bekabeling voor alle vitale installaties veilig is ondergebracht. De vluchtgangen zijn vanuit de vier verkeerstunnelbuizen te bereiken via vluchtdeuren die om de 100 meter zijn aangebracht. De vluchtgangen moeten de automobilisten een veilige ontsnappingsroute bieden in geval van een groot ongeluk of ramp. Zij moeten dan wel geruime tijd van die veilige ontsnappingsroute gebruik kunnen maken. Om dit te garanderen stelt RWS eisen aan de brandwerendheid van de constructie. Voor de verkeerstunnelbuizen geldt een minimale brandwerendheid van 1 uur. Voor de middentunnelkanalen is dat 2 uur. Brandwerendheid In Betoniek 14/16 hebben we kunnen lezen dat brand beschouwd kan worden als een bijzondere belasting waartegen een betonconstructie geruime tijd bestand moet zijn. We hebben ook kunnen lezen dat het tijdstip waarop een constructie bij een brand bezwijkt in hoofdzaak door twee factoren wordt bepaald: allereerst de belasting (waaronder de brand) en vervolgens de optredende 2 Kabelkanaal 3 Vluchtgang materiaaltemperaturen met bijbehorende mechanische eigenschappen als sterkte en stijfheid. De wapening is bij gewapend beton de zwakke schakel omdat het al bij temperaturen vanaf 300 C treksterkte verliest. In het ontwerp op brandwerendheid moet deze wapening dan ook worden geïsoleerd zodat deze niet bezwijkt voordat iedereen in veiligheid is. 3

4 Kader 3: Eisen aan de brandwerendheid volgens de ROBK versie 6 Onder de RWS-brandcurve wordt een temperatuurregime verstaan die het betonoppervlak zeer snel belast tot een temperatuur van 1200ºC en waarbij na 120 minuten de temperatuursbelasting nog ten minste 1200 ºC is. De maximum temperatuursbelasting van 1380 ºC wordt na 60 minuten bereikt. Afhankelijk van de situatie gelden de volgende eisen. 1. Betontrekzone is gelegen aan de brandzijde: a. de wapening als gevolg van momenten en/of trekkrachten in de constructie mag geen hogere temperatuur bereiken dan 250 ºC; b. het beton mag op 25 mm vanaf de buitenzijde van de wapening geen hogere temperatuur bereiken dan 380 ºC. Om dit te realiseren moet het ontwerp van de tunnel voldoen aan de eisen zoals die zijn opgeschreven in de ROBK (Richtlijnen voor het Ontwerpen van Betonnen Kunstwerken) versie 6. Voor tunnels, anders dan gelegen onder open water, betekent dit een brandbelasting volgens de RWS-brandcurve met bijbehorende maximale temperaturen van de wapening en in het beton gedurende de periode waarin de brandwerendheid geldt. Zie hiervoor kader 3. temperatuur [ C] tijd [min.] Figuur 4: RWS-brandcurve 2. Betondrukzone is gelegen aan de brandzijde: a. de in de berekening aan te houden constructiehoogte moet worden verminderd met het gedeelte van het beton dat een hogere temperatuur dan 380 ºC heeft bereikt. Ontwerp op brandwerendheid Het is belangrijk dat de temperatuur ter plaatse van de wapening niet te hoog wordt. Voordat dit gebeurt moet de temperatuur wel eerst de dekking passeren. Aangezien beton warmte slecht geleidt is dit een serieus obstakel. Daarmee is de dekking ook bij brand een factor van belang: hoe groter de dekking hoe langer het duurt voordat de temperatuur van de wapening zal oplopen. Het is dus erg belangrijk dat de dekking voldoende groot is en intact blijft. Gerard Drost 4 Polypropyleenvezels verhogen de brandwerendheid 4

5 Zonder maatregelen zal dit bij traditioneel beton niet lukken en bestaat de kans dat de betondekking explosief afspat. Dit komt doordat vocht in beton (aanwezig in de poriën) door de temperatuurstijging tot boven 100 ºC verdampt. Dit uitdampen wordt door het beton zelf in meer of mindere mate verhinderd, waardoor er een snel toenemende dampdruk ontstaat (zie ook Betoniek 14/16). Om de wapening voldoende te isoleren zijn er twee mogelijkheden: 1. De betonnen constructie brandwerend bekleden. 2. Sleutelen aan de eigenschappen van beton, zodat het afspatgedrag van beton wordt voorkomen. Bij voldoende dekking is het beton dan zelf in staat om de wapening tegen te hoge temperaturen te beschermen. Een methode om de brandwerendheid van beton te vergroten is het toevoegen van polypropyleenvezels. Hiermee wordt voortschrijdend explosief afspatten beperkt of voorkomen. Dit komt doordat de polypropyleenvezels bij verhitting eerst smelten en vervolgens verbranden en op die manier lege kanaaltjes achterlaten waardoor de opbouw van hoge dampdrukken (door het verdampen van water) wordt voorkomen en het afspatten wordt tegengegaan. De aannemerscombinatie Combinatie Kunstwerken Utrecht CKU (Besix, DuraVermeer en GTI) heeftna een literatuurstudie van verschillende referentieprojecten, becijferd dat de toepassing van brandwerend beton, ondanks de noodzakelijke grotere dekking, economischer is dan het gebruik van brandwerende bekleding. Bovendien is apart aangebrachte brandwerende bekleding eenvoudiger te beschadigen door explosies en rondvliegende brokstukken dan beton zelf. Brandwerend beton biedt dus extra zekerheid. Brandwerend, constructief beton Hoe kom je nu vanuit de gestelde eisen tot de meest geëigende oplossing? Gezien het grote belang van veiligheid moet de prestatie brandwerendheid onomstotelijk worden aangetoond. Dit betekent dat de beoogde betonsamenstelling, na verharding, op deze eigenschap moet worden getest. Voor het zover is moet echter eerst een aantal andere eigenschappen worden onderzocht. Want met beton dat alleen brandwerend is, bouw je nog geen tunnel. Een eigenschap als verwerkbaarheid moet bijvoorbeeld zodanig zijn dat met behulp van de betonpompen wanden en vloeren eenvoudig kunnen worden gestort (zie kader 4). Kader 4: Eisen aan het brandwerende constructieve beton De uitgangspunten voor de betonsamenstellingen: Sterkteklasse : C28/35 (wanden) en C35/45 (dak) Milieuklasse : XD3* Chloridenklasse : CL 0,40 Deze constructieve eisen zijn aangevuld met: Water-bindmiddelfactor. : max. 0,50* Consistentieklasse : S3 (inclusief superplas tificeerder) Toe te passen cementsoort : CEM III/B 42,5 N LH Toe te passen grof toeslagmateriaal : Kalksteen Grootste korrelafmeting : D max 20 mm Verbeterde brandwerendheid : Polypropyleenvezels 32 μm / 12 mm * Rijkswaterstaat heeft in de aanvullingen op de ROBK versie 6 voor dit werk bepaald dat het in afwijking van NEN 8005 is toegestaan dat voor sterkteklassen C28/35, bij gebruik van CEM III (slakgehalte > 65%), bij milieuklasse XD3 en XS3, zonder eisen aan het luchtgehalte, de maximale water-bindmiddelfactor te verhogen naar 0,50. 5

6 Bart Brieffies 5 Landtunnel in aanbouw Keuze van de materialen Kader 5: Vezels en verwerkbaarheid Bindmiddel Als bindmiddel is, omwille van hoge weerstand tegen het binnendringen van chloride en de lage warmteontwikkeling, gekozen voor CEM III/B 42,5N LH HS met een slakgehalte > 65%. Toeslagmateriaal Voor het grove toeslagmateriaal is, vanwege een lagere thermische uitzettingscoëfficiënt, gekozen voor harde kalksteen. Bij hoge temperaturen vervormt dit harde kalksteen minder en zodoende blijven de spanningen in het beton beperkt. Vezels Om de brandwerende eigenschap van beton te versterken, wordt als toevoeging een polypropyleenvezel toegepast. Hoewel een kleinere vezel effectiever is dan een grotere (bij een zelfde massa dosering meer vezels en dus een fijnere verdeling en zo een groter effect), is gekozen voor een iets grotere vezel van 32 μm dik en 12 mm lang. Dit omwille van voldoende verwerkbaarheid en beheersing van het luchtgehalte. Plastificeerder In verband met toepassen van polypropyleenvezels is gekozen voor het toepassen van een superplastificeerder (zie kader 5). 6 De afmeting van de polypropyleenvezels in vergelijking met een speld Het toevoegen van polypropyleenvezels heeft, afhankelijk van vezeltype en dosering, een grote invloed op het gedrag van betonspecie. Ondanks een geringe dosering in massa van maximaal enkele kilo s gaat het om vele miljoenen vezels per m 3 die worden toegevoegd. Door de grote hoeveelheid vezels neemt het specifieke oppervlak van de betonsamenstelling enorm toe. In combinatie met de vezelvorm die invloed heeft op de reologie van de betonspecie, neemt het vermogen om te vloeien daarmee sterk af. Om dit op verantwoorde wijze tegen te gaan is vaak een hoge dosering superplastificeerder nodig. 6

7 Geschiktheidsonderzoek Om vast te stellen dat met de gekozen grondstoffen aan alle opgelegde eisen en randvoorwaarden kan worden voldaan, is een uitgebreid geschiktheidsonderzoek uitgevoerd voor beide sterkteklassen. Voor de brandwerendheid zijn per sterkteklasse vier verschillende vezeldoseringen getest. De doseringen zijn voor het onderzoek vastgesteld op 1,0 1,5 2,0 3,0 kg/m 3. Gekoppeld aan de twee sterkteklassen betekenden deze vier doseringen in totaal acht proefmengsels. Het geschiktheidsonderzoek is in een aantal stappen uitgevoerd. Natuurlijk gaat het uiteindelijk om een sterke, duurzame en brandwerende constructie, maar eigenschappen als mengen, transporteren, homogeniseren, verwerkbaarheid, verdichtbaarheid, warmteontwikkeling en sterkteontwikkeling spelen bij de realisatie van het project ook een belangrijke rol. Betonspecie Het geschiktheidsonderzoek voor de eigenschappen van de betonspecie is uitgevoerd op fabrieksschaal in de betoncentrale die ook de betonspecie produceert en levert. Per mengsel is een charge van 2 m 3 betonspecie geproduceerd met een mengtijd van 40 seconden. Als eerste zijn de aannames met betrekking tot de grondstofkeuze en doseringen getoetst aan de gewenste beton(specie)eigenschappen. Hieruit bleek dat op het gebied van mengselstabiliteit een aanpassing noodzakelijk was. Door de hoge dosering superplastificeerder dreigde immers ontmenging. Om de stabiliteit te verbeteren is het gehalte aan fijn materiaal ( 250 μm) verhoogd door 20 kg kalksteenmeel toe te voegen. Tevens is een verhoogd luchtgehalte geconstateerd. Een (te) hoog luchtgehalte is nadelig voor de uiteindelijke sterkte en eventueel een handicap bij het verpompen van de betonspecie en daarom niet gewenst. Dit is opgelost door een passende superplastificeerder te kiezen. Het bleek dat de zetmaat een vertekend beeld gaf van de verwerkbaarheid. Door de aanwezigheid van de vele vezels en de daarmee gepaard gaande grote samenhang, trad er nauwelijks inzakking op, terwijl de betonspecie wel verwerkbaar was. De schudmaat is in dit geval meer onderscheidend. Een optimum tussen verwerkbaarheid en mengselstabiliteit werd bereikt bij een schudmaat van mm. Met deze wetenschap is de consistentieklasse S3 omgezet in F3. Proefplaten Tijdens het geschiktheidsonderzoek zijn er veertien proefplaten geproduceerd waarop de brandwerendheid is getest. Van de samenstellingen op basis van 1,5 kg/m 3 polypropyleenvezel zijn geen proefplaten geproduceerd. Er is gewerkt in charges van 3,5 m 3 en om voldoende homogeniteit te waarborgen is als mengtijd minimaal 60 seconden aangehouden. Gezien de hoeveelheid beton die moet worden verwerkt, is een mixerpomp ingezet. Daarmee is de verpompbaarheid meteen in de praktijk getest. De afmetingen van de proefplaten zijn 5 x 2,5 x 0,4 m. De dikte van 0,4 m komt overeen met de smalste wand in het uiteindelijke ontwerp. Om de effecten op verwerkbaarheid, luchtgehalte en homogeniteit te beoordelen is er in mengtijd gevarieerd. Deze mengtijd moet vanzelfsprekend voldoende zijn om alle vereiste en gewenste eigenschappen te ontwikkelen, maar niet zo lang dat de capaciteit van de betoncentrale onnodig terugloopt. Bovendien kan te lang mengen ook tot minder gewenste effecten op de samenstellng leiden. Dat laatste bleek inderdaad het geval: bij mengtijden boven de 60 seconden liep het luchtgehalte te hoog op. Omdat bij een kortere mengtijd de homogeniteit van de betonspecie in gevaar komt, is in overleg met de leverancier van de superplastificeerder gekozen om hier een luchtbelremmende component aan toe te voegen. De verwerkbaarheid van de mengsels met 3 kg vezels bleef duidelijk achter bij de andere vezel doseringen. Voor de overige vezeldoseringen waren de ervaringen met verpompen en verdichten, met in achtneming van de juiste marge voor de schudmaat van mm, voldoende tot goed. Na het storten, verdichten en ontkisten zijn de elementen gedurende drie maanden, afgedekt met een zeil, opgeslagen om voldoende te verharden. 7

8 Gerard Drost Het bleek dat toevoegen van polypropyleenvezels een grote positieve invloed heeft op het afspat gedrag van beton, en daarmee op de verbetering van de brandwerendheid. Doordat het beton minder progressief afspat blijft de dekking langer in stand en kan deze door zijn isolerend vermogen (beton is een slechte warmtegeleider) de wapening tegen te hoge temperaturen beschermen. 7 Schadebeeld na brandbelasting Brandproeven Na de verhardingsperiode volgde een nieuwe stap, namelijk het vaststellen van de brandwerendheid aan de hand van realistische brandproeven. Deze brandproeven zijn bij Efectis in Rijswijk uitgevoerd. Voordat de brandproeven zijn uitgevoerd, zijn de elementen eerst enige tijd onafgedekt in een onverwarmde ruimte opgeslagen. Dit ten behoeve van een vochthuishouding die gelijkwaardig is aan het beton die wordt geëxposeerd in een tunnel. Er zijn in totaal vijf brandproeven uitgevoerd: drie waarbij de betonelementen in horizontale positie zijn belast volgens de RWS-brandcurve en twee in verticale positie. De proef leidde tot goedkeuring indien twee identieke elementen hetzelfde gedrag vertonen en er wordt voldaan aan de criteria van RWS van maximaal 380 ºC op 25 mm van de wapening en 250 ºC op de wapening. Tijdens de proeven is de temperatuur continu gemeten en is het verloop en spatgedrag op DVD vastgelegd. Uit de gemiddeld gemeten afspatdiepte kon het economisch optimum tussen vezeldosering en minimale dekking voor 60 en 120 minuten brandbelasting worden bepaald. Voor de eis van 60 minuten brandwerend is deze op 75 mm en voor 120 minuten op 100 mm vastgesteld. Vervaardigen van de betonspecie De productie van de betonspecie gebeurt op min of meer gebruikelijke wijze. Vanuit de silo s en dagbunkers worden de juiste hoeveelheden grondstoffen afgewogen. Zoals eerder gesteld draait het bij dit project om de vezels die verantwoordelijk zijn voor het beperken van het afspatgedrag. Daarom moeten de vezels nauwkeurig worden afgewogen en gedoseerd. Voor het afwegen is een aparte installatie aangelegd, met een maximale weegtolerantie van +/- 5% (m/m). De afgewogen hoeveelheid vezels per charge wordt automatisch geregistreerd. Het systeem corrigeert zichzelf, dat wil zeggen dat bij een eventueel volgende charge teveel of te weinig gedoseerde vezels worden verrekend. De vezels worden vanuit het doseerapparaat met behulp van een op de vezel afgestemde frequentie spiraalsge mm mm temperatuur [ C] mm 125 mm temperatuur [ C] mm 125 mm tijd [min.] tijd [min.] Figuur 5: Temperatuur ontwikkeling van het dak gemeten op 75, 100 en 125 mm diepte Figuur 6: Temperatuurontwikkeling van de wand gemeten op 75, 100 en 125 mm diepte 8

9 8 De vezels worden vanuit het doseerapparaat spiraalsgewijs naar een liftje omhoog getrild wijs naar een liftje omhoog getrild (zie foto 8). Het liftje transporteert de vezel naar boven de centrale in en via een schuifgoot worden de vezels in de grindweger gedoseerd. De mengmeester heeft hier, ter controle, door middel van een camera zicht op. Na weging worden de grondstoffen in de menger gelost en gedurende 60 seconden gemengd tot een homogene massa. Verwerken van de betonspecie De bouw is gestart in 2007 en zal in 2011 gereed zijn. In totaal zal er circa m³ beton worden verwerkt. De laatste betonleverantie wordt in mei 2009 voorzien. Per week wordt er circa 2100 m 3 betonspecie geleverd. De wanden, 500 m³, worden vooruit gestort, een week later het dak, circa 1600 m³. Deze wordt gestort met behulp van twee betonpompen. Het storttempo bedraagt circa m³/h. Het dak wordt op gebruikelijke wijze met trilnaalden verdicht en de wanden met bekistingtrillers (zie foto 9). De verwerkbaarheid wordt, binnen de grenzen van F3, op de dikte van de wand afgestemd: schudmaat 420 mm voor de dikke wanden en schudmaat 460 voor de slankste wanden van 0,4 m. Voor de stortploeg is de aanwezigheid van de polypropyleenvezels ook merkbaar en zichtbaar. Bij een geringe terugloop in verwerkbaarheid verandert het vloeigedrag van de betonspecie drastisch. En door de vlaggetjes aan de wapening is voor iedereen op het stort duidelijk zichtbaar dat er vezels zijn gedoseerd (zie foto 10). Ook bij het verpompen van de betonspecie doet de aanwezigheid van vezels zich gelden. Indien de verwerkbaarheid afneemt, wordt de betonspecie zó compact dat de benodigde pompdruk fors kan oplopen. Een goede beheersing van de verwerkbaarheid is dan ook een belangrijke parameter voor een vlot verloop van het stortproces. Tijdens het verwerken van de betonspecie is gebleken dat produceren en verwerken van brandwerend Bart Brieffies 9 Bekistingtriller op wandbekisting J Door de vlaggetjes aan de wapening is het voor iedereen duidelijk zichtbaar dat er vezels zijn gedoseerd 9

10 beton met de enkele aanpassingen goed mogelijk is. Bevindingen uit het geschiktheidonderzoek zijn in de praktijk bevestigd. Dit laatste onderstreept maar weer eens dat een gedegen voorbereiding door alle partners misschien geen garantie op succes is, maar wel een belangrijke voorwaarde. Tot slot De landtunnel A2 is een imposant en groot project waarin het beton zowel de constructieve- als brandwerende functie heeft. We hebben kunnen zien dat dit betontechnologisch realiseerbaar is en dat vezels de eigenschappen van beton duidelijk veranderen. Brandbestand beton gecombineerd met een grotere dekking maakt de landtunnel A2 tot een veilig onderdak voor passerende automobilisten. Literatuur Betoniek 14/16 Brand Brandwerend beton, ing. B.P. Van den Boscche, Besix. Cement 2008, nummer 4. Dankwoord De redactie van Betoniek bedankt ing. Bernd Van den Bossche voor het inbrengen van zijn kennis en expertise bij de totstandkoming van dit nummer. In onze volgende uitgave Cementsteen Beton bestaat in de basis uit grind, zand, cement en water. Zand en grind vormen het korrelskelet. Het wordt met water en cement aan elkaar geplakt. Water en cement kunnen hierbij worden gezien als een twee-componenten lijmsysteem dat tijdens de verharding verandert in zogenaamd cementsteen. In eerdere uitgaven van Betoniek zijn we al ingegaan op de belangrijkste componenten die cementsteen vormen: de portlandcementklinker (zie Heet gebakken 14/08) en het portlandcement met zijn basisreacties (zie Fijn gemalen 14/11). In de volgende Betoniek concentreren we ons op het gevormde product, de cementsteen. Foto pagina 1: Bouw van de landtunnel in de A2 bij Leidsche Rijn (foto: Aerolin Photo BV) Colofon Betoniek is een praktijkgericht voorlichtingsblad op het gebied van de betontechnologie en verschijnt 10 keer per jaar. Betoniek wordt uitgegeven in opdracht van het Cement&BetonCentrum. In de redactie zijn vertegenwoordigd: ENCI, MEBIN, CUR Bouw & Infra, Bam Infra en TU Delft. Uitgave: Uitgeverij Æneas Postbus 101, 5280 AC, Boxtel Tel: Fax: Redactie: Vormgeving en productie: Twinmedia bv Abonnementen/adreswijzigingen: Uitgeverij Æneas Postbus 101, 5280 AC, Boxtel Tel: Fax: Abonnementsprijzen 2008: Nederland 44 (excl. 6% btw) België 49 (excl. 6% btw) Kijk voor de mogelijkheden van een meeleesabonnement op www. aeneas.nl Aanmeldingen/opzeggingen: Abonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaan en worden automatisch voor een jaar verlengd, tenzij twee maanden voor de vervaldatum schriftelijk wordt opgezegd. Overname van artikelen en illustraties (met uitzondering van foto s) is toegestaan onder voorwaarde van bronvermelding. ISSN x Redactie en uitgever stellen deze uitgave zorgvuldig en naar beste weten samen. Zij aanvaarden echter geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/ of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen alle rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achterhaald. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever. 10