RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE EEN UITGAVE VAN HET TECHNISCH BUREAU AFBOUW

Transcriptie

1 EEN UITGAVE VAN HET TECHNISCH BUREAU AFBOUW 78 e jaargang nr , oktober, verschijnt 1x in de twee maanden. Informatie over: afbouw en afwerking in de nieuwbouw, renovatie en restauratie. RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE

2 LICHTJAREN VOORUIT. Strikolith lanceert de O 2 -productlijn. Een innovatieve reeks sier- en spuitpleisters voor binnen en buiten. Het belangrijkste ingrediënt van Strikolith O 2 is lucht. Lucht in de vorm van minuscule korrels die samen een extreem lichtgewicht product creëren. Want meer lucht is minder gewicht. En dat betekent makkelijker, sneller en lichter werken. Kies voor minder gewicht en meer resultaat. Kies voor Strikolith O 2. Extreem licht. Meer meters in minder tijd. Werkt makkelijker. MEER INFORMATIE LUNA O 2 Spachtelpleister APOLLO O 2 SPUITPLEISTER Orion O 2 Spachtelpleister Inhoud emmer: 9 kg. Verkrijgbaar in korrelgroottes 0,8 en 1,2 mm. > Extreem lichtgewicht Inhoud zak: 20 kg. > Lichtgewicht Inhoud emmer: 15 kg. Verkrijgbaar in korrelgroottes 1, 1,5 en 2 mm. > Extreem lichtgewicht STRIKOLITH.COM > Vlakke korrelstructuur > Hoog rendement > Damp-open > Zeer hoog rendement > Afmessen niet nodig > Zeer hoog rendement > Matte fi nish > Geschikt voor binnengebruik > Kalkvrij > COT gekeurd > Matte fi nish > Geschikt voor buitengebruik +31 (0) > Arbo- en gebruiksvriendelijk > Arbo- en gebruiksvriendelijk > Arbo- en gebruiksvriendelijk

3 Vroeger de boer, tegenwoordig de bouwer Tekst: Foto: Jan Willem Kommer Henk van der Veen De afgelopen jaren is de renovatiemarkt de kurk geweest waar veel afbouwbedrijven op hebben gedreven. De nieuwbouw lag zo goed als stil en dat heeft de branche goed gevoeld; er zijn veel banen en bedrijven verdwenen. Maar het had zo n vaart niet hoeven lopen, zo lijkt het. Met een beetje goede wil hadden veel meer bedrijven het hoofd boven water kunnen houden. Verderop in deze Mebest kunt u lezen over bijvoorbeeld de transformatiemarkt. Daar had de hele bouwbranche blijkbaar meer profijt van kunnen hebben als ontwikkelaars en gebouweigenaren wat water bij de wijn hadden gedaan. De renovatiemarkt heeft weliswaar veel gered, maar ook daar is niet echt uitgehaald wat er in zat. In 2020 moet de complete voorraad huurwoningen van de woningcorporaties over gemiddeld energielabel B beschikken. Vooralsnog zit nog niet de helft op dat niveau, heel veel huurwoningen hebben nog energielabel E, F of zelfs G. Er moet dus enorm veel werk worden verzet om de doelstelling te halen. Werk dat in de afgelopen jaren prima had kunnen worden uitgevoerd, maar dat is blijven liggen. Met redenen uiteraard. Veel woningcorporaties hadden onvoldoende middelen om in grootscheepse renovatieprojecten te investeren. Regelgeving wordt als boosdoener genoemd; de verhuurdersheffing bijvoorbeeld, die de corporaties handen vol geld kost, en de passend toewijzen -regel die het corporaties onmogelijk maakt om investeringen die voor sommige woningen/huurdersgroepen zijn gedaan, terug te verdienen met een verhoging van de huur. Misschien is er hier en daar ook wat onzorgvuldig met het eigen vermogen omgesprongen, maar dat terzijde. Veel renovatiewerk te doen dus, maar het lijkt er niet op dat dat in de komende jaren wél voortvarend opgepakt gaat worden. Het gaat namelijk weer beter met de economie. Zo goed zelfs dat de vraag naar nieuwbouwwoningen voor heel veel druk begint te zorgen. De hypotheekrente is laag en de huizenprijzen ook dus de vraag naar nieuwbouwwoningen stijgt explosief. Maar het aanbod blijft achter. Er worden te weinig nieuwe woningen gebouwd heeft de club van ontwikkelaars recent laten weten, dus daar moeten alle zeilen worden bijgezet. Schuld van de overheid natuurlijk, die is veel te traag met bouwplanningen en het afgeven van vergunningen. Maar al zou er sneller gebouwd kunnen worden, wie moet dat dan doen? Er is afscheid van heel veel personeel genomen en dat komt niet zo snel weer terug. Misschien wel helemaal niet, want wie zit er nou te wachten om weer aan de slag te gaan in een zo wispelturige branche. Jongeren in ieder geval niet, die laten duidelijk merken dat ze niet reikhalzend uitkijken naar een baan in de bouw, ze laten de opleidingen links liggen. Dus er komt te weinig nieuw bloed in de branche. Recessie of bloei, het blijft kommer en kwel in de bouw. Gelukkig maar, want als de bouwer niet klaagt, dan is ie ziek. MEBEST oktober

4 Informatie over Afbouw en afwerking in de nieuwbouw, renovatie en restauratie. 78 e jaargang nr , oktober In dit nummer Een oase van stilte in rustig Friesland Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuwde onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan. Pagina26 Boegbeeld van de Amsterdamse School Museum Het Schip is de schatkamer van de Amsterdamse School. Bij de recente renovatie werd de collectie uitgebreid met een aantal onverwachte parels: eigenwijze terrazzovloeren van architect Michel de Klerk. Pagina 6 Op de cover Fryske Akademy, foto door Klokhuys tekst en foto. EEN UITGAVE VAN HET TECHNISCH BUREAU AFBOUW 78 e jaargang nr , oktober, verschijnt 1x in de twee maanden. Informatie over: afbouw en afwerking in de nieuwbouw, renovatie en restauratie. Niet voor de bühne maar voor het behoud Verf: de mantel der liefde. Haal hem weg en er kan zomaar een ravage onder vandaan komen. Zoals bij de stadsschouwburg Groningen. Het stucwerk aan de gevel bleek er veel ernstiger aan toe dan gedacht. Werk aan de winkel voor de restauratiespecialisten dus! Pagina 32 RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE 4 MEBEST oktober 2016

5 en verder TBA-praktijk: Geluidslekken zitten soms in een klein hoekje Lichtend voorbeeld voor vloerrenovaties 22 Restaureren: onderzoek is onontbeerlijk 33 Transformeren is mooi, maar wie gaat het betalen? 44 Mebest Kort Goedgekeurde modelovereenkomst Afbouw (Dek)vloerenboek in prijs verlaagd NOA en ABN slaan handen ineen Nieuwe subsidieregeling voor naisoleren woningen Het (Dek)vloerenboek Achtergronden, systemen en aandachtspunten voor in het werk vervaardigde (dek)vloeren De vroegere arbeiderswoningen van Philips gloeilampenfabriek worden gerenoveerd. Een maand of drie kunnen de huurders niet in hun huis. Als het alleen aan de speciale renovatievloer lag, zou dat maar drie dagen hoeven zijn. Pagina Adverteerdersindex 46 Colofon MEBEST oktober

6 De kleuren van de terrazzovloer zijn klassiek maar ze zijn wel op een opvallende manier toegepast. Gebruikelijk is dat de banden donker zijn en het middenstuk licht, hier is dat net andersom. (foto: Jan Willem Kommer) 6 MEBEST oktober 2016

7 Tekst: Jan Willem Kommer Fotografie: Jan Willem Kommer, Henk van der Veen Museum Het Schip in de Amsterdamse Oostzaanstraat is uitgebreid. De oude basisschool die midden in het complex ligt, is toegevoegd aan het museum dat volledig gewijd is aan de Amsterdamse School. De transformatie leverde een onverwacht cadeautje op: sobere terrazzovloeren uit het begin van de vorige eeuw. Karakteristieke pronkstukken zonder pracht en praal, gereconstrueerd en gerestaureerd. HET SCHIP: BOEGBEELD VAN DE AMSTERDAMSE SCHOOL MEBEST oktober

8 Heel jammer dat het origineel was gesloopt Ter verheffing van de arbeider In de 19e eeuw werden vooral neobouwstijlen gehanteerd die hun inspiratie haalden uit classicisme, renaissance en gotiek. In de 20-ste eeuw sloeg dat om naar naar bouwstijlen als Art Nouveau en de Nieuwe Kunst van Berlage. Op die laatste, wat sobere en serieuze stijl reageerden architecten Michel de Klerk, Johan van der Mey en Piet Kramer met een frivolere bouwstijl, de Amsterdamse School. De stijl is nauw verweven met het socialistisch gedachtegoed. Vandaar dat de expressieve, fantastische en zelfs irrationele vormen die deze stijl kenmerken, vaak terug te vinden zijn in ondermeer het metselwerk, gevelversieringen en ramen van de arbeiderswoningen die in de de jaren tien en twintig van de vorige eeuw zijn gebouwd. De Amsterdamse School is echter meer dan een bouwstijl. In de hoofdstad is het nodige straatmeubilair ontworpen in de bijzondere stijl: elektrische verdeelkasten bijvoorbeeld, lantaarnpalen, brandmeldpalen. En de stijl is gebruikt bij het ontwerpen van meubels, kleding, lampen, typografie, gebruiksvoorwerpen en veel meer. Museum Het Schip heeft een grote collectie van dit soort artikelen. Maar in feite is het gehele wooncomplex onderdeel van het museum, compleet met een woning die geheel in originele staat is teruggebracht. Museaal wonen Het is feest in Amsterdam; de Amsterdamse School viert dit jaar zijn 100-jarige bestaan. De bouwstijl kreeg een prachtig cadeau. Het Amsterdamse School museum is uitgebreid met maar liefst 1200 m 2 vloeroppervlak. Het museum is gevestigd in één van de meest kenmerkende bouwwerken van de expressionistische bouwstijl, Het Schip. Architect Michel de Klerk ontwierp het wooncomplex in de Spaarndammerbuurt in 1917, voor woningbouwvereniging Eigen Haard. Het complex omvatte zo n 80 arbeiderswoningen in de Hembrugstraat, de Oostzaanstraat en de Zaanstraat, een postkantoor aan de kant van het Spaarndammerplantsoen en een verenigingshuisje van Eigen Haard op het binnenterrein. In de woningen wordt nog steeds gewoond maar het postkantoor is sinds de jaren negentig in gebruik als museum en het verenigingshuisje sinds Toen Het Schip werd gebouwd, stond er in de Oostzaanstraat al een schoolgebouw, de Veulens. De school is in 1913 gebouwd, maar niet in de stijl van de Amsterdamse School. Het is echter opgenomen in het ontwerp van De Klerk en zodanig aangepast dat het wel aansluit bij het wooncomplex. Tot voor kort was de school eigendom van de gemeente, maar sinds 2014 heeft Eigen Haard het in bezit. Dat zette de deur open naar een lang gekoesterde wens van Museum Het Schip: uitbreiding. Sterker en zwaarder Van school naar museum lijkt een kleine stap. De structuur van het gebouw met zijn gangen en lo- 8 MEBEST oktober 2016

9 Vroegere school De Veulens, later Catamaran, is volledig overvleugeld door Het Schip van Michel de Klerk. Sommige elementen, zoals de ramen, zijn destijds aangepast om het gebouw zo veel mogelijk te integreren. (foto: Henk van der Veen) kalen leent zich immers prima voor tentoonstellingen. De nieuwe functie vroeg echter diverse aanpassingen die verstrekkende gevolgen bleken te hebben, legt Cisca van der Leeden van Eigen Haard uit. Ze is bouwkundige en bouwhistoricus, en projectleider van de ingreep die zowel transformatie als restauratie én renovatie is. Enorm belangrijk voor een museum is het klimaat. Dat moet je heel precies kunnen beheersen om de collectie intact te houden en stukken in bruikleen te krijgen. Het oude gebouw had stenen muren, enkelglas, geen isolatie en daarmee kwamen we bij lange na niet in de buurt van wat we hier wilden: klimaatklasse 1, de zwaarste museale klasse die je kunt verzinnen. We hebben dus heel veel moeten aanpassen. Zo is ondermeer het enkelglas vervangen door monumentenglas en hebben de gevels voorzetwanden van 20 cm dik gekregen. Naast ladingen gips en hout was er ook veel staal nodig om aan de huidige bouwnormen te voldoen, en om de constructie te versterken. De toevoegingen zorgen voor veel extra gewicht en daar waren fundering en vloeren van de school niet op berekend; die moesten worden aangepast. Redden wat er te redden valt De fundering van de voormalige school is helemaal vernieuwd. Daarvoor moest de complete vloer van de begane grond worden verwijderd. Toen kwamen we erachter dat daar een terrazzo vloer had gelegen. Heel jammer natuurlijk dat die was gesloopt, maar het kon echt niet anders, zegt de projectleider van Eigen Haard. Op de MEBEST oktober

10 De Amsterdamse School is meer dan een bouwstijl. In het museum zijn ook meubels, gebruiksvoorwerpen, kledingstukken en meer te zien die zijn vormgegeven in de bijzondere stijl. (foto: Jan Willem Kommer) Keuzes die in de context van die tijd passen 10 MEBEST oktober 2016

11 Om de nieuwe fundering mogelijk te maken was de terrazzovloer op de begane grond volledig gesloopt. Omdat hij belangrijk is voor het beeld van de voormalige school is de vloer teruggebracht. (foto: Jan Willem Kommer) twee verdiepingsvloeren bleek ook terrazzo in de gangen te liggen. Eigen Haard haalde Corradi & Zoon erbij om te kijken of die vloeren nog te redden waren. En dat waren ze, al verkeerden ze in een niet al te beste staat. Er was een egalisatie overheen gegaan en er zaten lijmresten op, zegt Aldo Corradi van het Amsterdamse terrazzobedrijf. Waar vroeger klapdeuren hadden gezeten zaten nu gaten in de vloeren en ook waren ze hier en daar gescheurd. Maar de schades leken allemaal prima te herstellen en na een testje met schuren zag het er op zich goed uit. En dus werd besloten de terrazzovloeren op de verdiepingen te herstellen. Eenvoudig zwart wit Het grootste probleem bij terrazzorestauraties, en dan vooral bij het aanhelen en het dichten van gaten en scheuren, is meestal de kleurschakering. Het cement van vroeger is lastig na te maken, en helemaal als er destijds met kleurstoffen is gewerkt. Dan is het vaak zoeken naar het juiste materiaal en de juiste verhoudingen om de kleur zo goed mogelijk te benaderen. Ook de steentjes zelf zijn vaak een probleem. Vroeger werden ze anders gebroken dan nu, bijvoorbeeld, zegt Aldo Corradi. En de kleuren die honderd jaar terug zijn gebruikt, zijn niet altijd meer te vinden. Schadelijke renovatie De uitbreiding van het museum maakt onderdeel uit van de restauratie van het gehele wooncomplex. Het is niet voor het eerst dat het Schip drastisch onder handen wordt genomen, maar waarschijnlijk wel voor het eerst dat dat met zoveel respect voor het gebouw gebeurd. Vooral bij de renovatie in de jaren zeventig zijn keuzes gemaakt die het monument geen goed blijken te hebben gedaan en helaas onomkeerbaar zijn. Het interieur van de woningen is volledig in de container verdwenen, zegt Cisca van der Leeden van Eigen Haard. We hebben één woning gereconstrueerd, die maakt nu onderdeel uit van het museum. Het zijn keuzes die in de context van die tijd passen, plaatst ze de rigoureuze renovatie in perspectief. En doordat er binnen geen belemmering meer is, zijn we in staat om het gebouw zeer duurzaam te renoveren. We gaan nu naar energielabel A! Minder drastisch maar minstens zo schadelijk is het herstel van het metselwerk geweest. De metselstenen die toen zijn gebruikt zien er anders uit dan de originele stenen en dat is heel storend. Daarnaast zijn ze ook technisch niet in orde. Ze hebben een ander zettingscoefficiënt en een andere chemische samenstelling dan de stenen van weleer en daardoor zijn er scheuren ontstaan. Maar met name de mortels die in de jaren zeventig gebruikt zijn en het zuur waar toen mee is gereinigd blijken desastreus te zijn. Ze veroorzaken schimmelculturen en zoutschades die niet zijn te herstellen. Er zit niets anders op dan de hele vijfde bouwlaag van de Zaanstraat te slopen. MEBEST oktober

12 Het levert allemaal verschillen op. Juist bij sobere kleurstellingen als in de voormalige school vallen afwijkingen al snel op. De vloeren op de verdiepingen zijn eenvoudig uitgevoerd, een zwart middenstuk en lichte banden. Corradi heeft daar de gaten en scheuren open geslepen en gevuld met een mengsel dat zo goed mogelijk aansluit op het oude werk. Voor het middenstuk hebben we nero ebano steentjes gebruikt in een grijs cement met 4% zwarte kleurstof en voor de banden carrara marmer met heel fijn nero ebano in grijs cement. Dat komt heel dicht bij het origineel, het verschil is minimaal. Tijdens de verbouwing van de voormalige school kwam een bijzondere terrazzovloer onder het linoleum tevoorschijn. Door vakkundig repareren en schuren is het kenmerkende onderdeel van het gebouw behouden. (foto: Jan Willem Kommer) Logo Bij de entree van het museum is het logo van Het Schip in de terrazzovloer verwerkt. Al is wel de typerende typografie van de Amsterdamse School gebruikt, het logo is geen origineel onderdeel van de vloer maar een toevoeging die door terrazzobedrijf Corradi en Zoon is bedacht. Bij de ingang zat een luik in de vloer dat eigenlijk een grote hap uit de terrazzovloer nam, legt Aldo Corradi uit. Ik heb toen voorgesteld om dat luik met terrazzo te bekleden en er het logo van het museum in te maken. De beschikbare dikte was beperkt, slechts 2,5 cm, en de solide ondergrond van een zandcement dekvloer ontbrak. Corradi gebruikte een Lux-element, een dunne plaat die aan twee kanten bewapend is met glasvezel. Daarop bracht hij de letters aan die hij in zijn werkplaats had gemaakt. Vervolgens werd daar terrazzo omheen gesmeerd. Hoewel de ondergrond maar dun is, is de terrazzowerker niet bang dat het kunstwerkje stuk zal gaan. Toen we het luik in de vloer plaatsten bleek de kleur wat af te wijken van de rest van de vloer. We hebben hem toen helemaal opnieuw gemaakt. Aan de ene kant jammer maar aan de andere kant gaf het ons wel de mogelijkheid om de afgekeurde plaat goed te testen en hij bleek met geen mogelijkheid kapot te krijgen! Precies andersom Op de begane grond viel niets meer te herstellen, daar was de originele terrazzovloer in de gang immers volledig verdwenen. Eigen Haard wilde het originele beeld wel graag terug hebben dus kreeg Corradi & Zoon de opdracht een compleet nieuwe vloer te leggen. Alleen de terrazzolaag, zegt de Italiaanse Amsterdammer. Liefst leggen we ook de dekvloer. Dan weten we zeker dat hij dik en sterk genoeg is. Hier kon dat echter niet. Cisca van der Leeden vult aan: De nieuwe dekvloer was al ingepland toen we erachter kwamen dat er terrazzo had gelegen en we besloten om dat terug te brengen. Net als bij de vloeren op de verdiepingen zijn op de begane grond de banden licht en is het middenveld donker. Volgens Corradi is het een zeer ongebruikelijke variant. En dat maakt de terrazzovloeren tot één van de kenmerkende onderdelen van de restauratie. Cisca van der Leeden: Ik ben er vrijwel zeker van dat die omgekeerde kleurstelling een heel bewuste keuze is geweest van architect Michiel de Klerk; dat het zijn reactie was op de bouwstijl van deze school. Daarom wilden we de vloer graag reconstrueren. Het was natuurlijk jammer dat het origineel is gesloopt, maar bij dit pand is de beeldwaarde de meest waardevolle component, misschien nog wel belangrijker dan behoud van materialen. 12 MEBEST oktober 2016

13 Technisch adviseur Hermen de Hek is bij Technisch Bureau Afbouw de droge afbouw-specialist. (foto: Jan Willem Kommer) Uit de praktijk van TBA De adviseurs van Technisch Bureau Afbouw (TBA) worden regelmatig ingeschakeld als er problemen zijn op afbouwgebied. Maar omdat voorkomen beter is dan genezen, wordt hun expertise ook vaak gevraagd om vooráf te adviseren en te controleren. Zo doet technisch adviseur Hermen de Hek bijvoorbeeld regelmatig geluidmetingen die moeten uitwijzen of scheidingswanden voldoen aan de eisen. GELUIDSLEKKEN ZITTEN SOMS IN EEN KLEIN HOEKJE Kleine foutjes, harde gevolgen Leegstaande kantoorpanden inzetten als antwoord op de vraag om woonruimte is prachtig. Er is echter wel wat nodig voor zo n transformatie. De eisen die in de woningbouw aan geluidsisolatie worden gesteld bijvoorbeeld zijn niet bepaald kinderachtig. Dat is begrijpelijk, geluidsoverlast van de buren is nog altijd een zeer grote ergernis voor veel mensen. Er moet dus een behoorlijk hoog kwaliteitsniveau worden gehaald bij dergelijke transformaties. En dat terwijl verbouwingen snel, efficiënt en tegen een niet al te hoe prijs worden uitgevoerd. Met gipsplaatwanden kan aan al die wensen en eisen worden voldaan. Afhankelijk van de opbouw kunnen ze een zeer hoge luchtgeluidisolatie en contactgeluidisolatie realiseren. Voorwaarde is wel dat ze goed zijn gemonteerd. Kleine foutjes kunnen namelijk voor hinderlijke geluidslekken zorgen. Kantje boord Zo n geluidslek zou de reden kunnen zijn voor de klachten over geluidsoverlast tussen enkele kamers in een kantoorpand dat recent is omge- MEBEST oktober

14 bouwd tot studentenhuisvesting. Hermen de Hek van Technisch Bureau Afbouw werd gevraagd om dat uit te zoeken aan de hand van een geluidmeting. Met speciale apparatuur, een Investigator 2250 van Bruel & Kjaer, voerde hij in één van die kamers een luchtgeluidmeting uit volgens NEN De meting leverde DnT,A,k = 46 db op. Dat is net te weinig want volgens de eisen van het bouwbesluit zou de wand aan DnT,A,k = 47 db moeten voldoen. Meetnorm NEN 5077 stelt echter dat die ene db verschil binnen de marges van de meetafwijkingen valt. Boosdoener ontdekt Voor het bedrijf dat de wanden monteerde was het uiteraard erg prettig om te horen dat de fout niet in hun werk zat. Gelukkig voor de eigenaar de eigenaar van het pand die met de klachten van zijn huurders te maken heeft, leverde de geluidmeting een andere mogelijke oorzaak op. Met zijn meetapparatuur constateerde Hermen de Hek dat er geluidslekken zaten in het verlaagde plafond boven de entree van de kamer. Volgens de technisch adviseur van TBA is het vrijwel zeker dat omloopgeluid via de mechanische ventilatiekanalen door die lekken voor geluidsoverlast in de woonkamer zorgt. Voorkomen is echt beter In een ander pand, eveneens een kantoorpand waar studentenwoningen in zijn gemaakt, deed Hermen de Hek ook geluidmetingen. Het montagebedrijf had de metingen aangevraagd voor de zekerheid, om te kijken of ze het werk goed hadden uitgevoerd. Luchtgeluidmeting tussen een aantal naast elkaar gelegen woningen leverden goede resultaten op: DnT,A,k = 48 db en DnT,A,k = 49 db terwijl DnT,A,k = 47 db was geëist. Ook de metingen tussen een kamer op de ene verdieping en een daarboven gelegen kamer stemden tot tevredenheid. De luchtgeluidmeting kwam uit op DnT,A,k = 52 db en de meting van het contactgeluid op LnT,A = 54 db. Helemaal zonder kritische kanttekeningen bleef de meting niet. De visuele controle bracht aan het licht dat enkele sparingen niet goed waren afgedicht. Goed dat dit werd gezien, nu kon het montagebedrijf die potentiële geluidslekken dichten voor ze voor overlast kunnen zorgen. Op kunt u meer lezen over geluidmetingen en andere diensten die Technisch Bureau Afbouw levert. 14 MEBEST oktober 2016 Met speciale apparatuur kan worden vastgesteld of de geluidsisolerende prestaties van wanden, vloeren en plafonds voldoen aan de eisen. (foto: Jan Willem Kommer)

15 KHALIX is specialist op het gebied van: Voeg-, metsel-, en stucmortels Grout-, en injectiemortels Natuurlijke (binnen)isolatiesystemen Kelder afdichtingssystemen KHALIX is leverancier van o.a.: Natuurlijk hydraulische kalkmortels Bastaard mortels; luchtkalk, tras en cement Betonspuitmortels (Romeins beton) Sanerende pleistersystemen NHL 2, NHL 3,5 en NHL 5 bindmiddelen (EN 459-1) Minerale verven (leem-, kalk-, en silicaatverf) Ontzoutingspasta s en zoutomvormers Milieuvriendelijke gevelreinigingsproducten Lichtgewicht renovatie dekvloeren Impregneermiddelen op basis van bijenwas Leempleisters en leemfinish KHALIX Restauratiespeciaalproducten Oonksweg 40, 7621XW Borne - T M info@khalix.nl - W Shapes. Interieurs vormen. materialenbron I maatwerk I (ontwerp)tools Shapes Experience Center Nieuw geopend in Nieuwegein! Bezoek de bijzondere materialenexpositie van plaatmateriaal, vloeren, wanden én plafonds. En maak gebruik van de flexibele werkplek én centrale vergaderlocatie. Shapes Online Natuurlijk is de materialenbron ook online te raadplegen op Shapes.nl. Hier blijf je ook op de hoogte van al het nieuws dat Shapes brengt. Volg ons ook op Facebook & Linkedin! En meld je aan voor het gratis Shapes e-nieuws. Shapes Events & Training Exclusief en gratis toegankelijk voor interieur professionals. Praktisch & leerzaam! Bekijk de complete kalender op Shapes.nl en meld je aan! Shapes Orakel Voor advies en maatwerk bij (interieur-)projecten kan je een beroep doen op het Shapes Orakel. Denk aan akoestische vraagstukken of specifieke kleurwensen. Bij Shapes is méér mogelijk dan alleen maar standaardoplossingen. Shapes Experience Center, Ravenswade 4b, Nieuwegein Shapes Brands & Partners (o.a.)

16 In de jaren zestig bijna gesloopt en nu volledig gerenoveerd, gerestaureerd en verduuzaamd; het leven van een stadsschouwburg staat bol van de dramatiek. (foto: Jan Willem Kommer) 16 MEBEST oktober 2016

17 Restauratie stadsschouwburg Groningen NIET VOOR DE BÜHNE MAAR VOOR HET BEHOUD Tekst: Jan Willem Kommer Fotografie: Jan Willem Kommer, Daniël Oudman 30 september is de stadsschouwburg in Groningen feestelijk heropend, na een jaar lang renoveren en restaureren. Een broodnodige operatie, zeker waar het het stucwerk van de gevel betrof. Dat bleek er aanzienlijk slechter aan toe te zijn dan aanvankelijk gedacht. Ongewenste verrassing Ruim 130 jaar oud is hij, de stadsschouwburg in Groningen. Het Rijksmonument is in 1883 gebouwd, naar een ontwerp van Frederik Willem van Gendt en Hugo Pieter Vogel. De bouwstijl is kenmerkend voor het laatste kwart van de 19e eeuw: eclectisch met veel klassieke elementen op de gevel zoals guirlandes, ionische zuilen, gecanneleerde pilasters, kapitelen en geprofileerde lijsten. De gevel is een combinatie van rood geverfde baksteen en geel gesausd pleisterwerk. Gebouwen als deze hebben regelmatig onderhoud nodig. In de vorige eeuw was er een periode waarin de prioriteiten elders lagen. Als gevolg daarvan raakte de schouwburg dusdanig in verval dat er in de jaren zestig serieus over sloop werd nagedacht. Gelukkig is dat niet gebeurd, en is het in de jaren daarop grondig gerenoveerd. Het afgelopen jaar is het monument wederom onder handen genomen. Zowel de binnenzijde van het pand als het exterieur zijn aangepakt; er is vernieuwd, hersteld en verduurzaamd. Voor de gezichtsbepalende gevel stond in eerste instantie vooral nieuw sauswerk op het programma, en wat bescheiden vlak stucwerk. Na het verwijderen van de verflaag bleek dat laatste een wat te optimistische inschatting. Grote delen van het decoratieve stucwerk waren er dusdanig slecht aan toe dat Kerbof Schilders, dat het gevelwerk zou uitvoeren, op zoek moest naar gespecialiseerde restauratiestukadoors. MEBEST oktober

18 Vernieuwd, hersteld en verduurzaamd Alsof het herfst was, waren bij het reinigen van het schilderwerk alle blaadjes van de gevel gevallen. De nieuwe blaadjes, met de hand geboetseerd, zijn met veel zorg en aandacht teruggeplaatst. (foto boven: Jan Willem Kommer, foto rechts: Daniël Oudman) Herstellen en voorkomen Stukadoorsbedrijf Oudman uit Oostwold is één van de bedrijven die de restauratie van het stucwerk heeft uitgevoerd. Daniël Oudman van het Groningse bedrijf heeft zich voornamelijk bezig gehouden met het herstellen van de decoratieve stucelementen op de voorgevel van de schouwburg. Dat was heel gevarieerd. Bij het blokverband bijvoorbeeld ging het om niet veel meer dan vlak maken en opnieuw afwerken, bij de cannelures was het vooral schoonmaken, gaatjes en scheuren dichtzetten en alles weer mooi vlak en strak maken. Er moest lijstwerk worden hersteld, scheuroverbruggend, met het oog op de nieuwe verflaag. Sommige lijsten konden niet meer worden gered dus die zijn opnieuw getrokken. Veel van de problemen waren door weersinvloeden veroorzaakt, zegt Daniël Oudman. Bij een restauratie hoort ook dat je probeert om toekomstige schade te voorkomen. Bovenin de gevel zit een deel met ornamenten die allemaal hol zijn aan de achterzijde. Nadat ik ze had gerepareerd heb ik die holtes geïnjecteerd met een zachte kalk. Nu die ruimtes zijn gevuld heb je daar veel minder kans op problemen. Stevig verankerd Weersinvloeden hadden ook hun tol geëist van de kapitelen. Zo erg dat ze alleen nog maar door de verf bijeen werden gehouden. In overleg met architect Holstein zijn ze helemaal vervangen. Eén kapiteel heeft Daniël Oudman gerepareerd. 18 MEBEST oktober 2016

19 Op een paar stukken na was het tamponeerwerk onder de daklijsten was nog redelijk intact. Alleen de sluitstukken hadden wat herstelwerk nodig. (foto: Jan Willem Kommer) Samen met collega-stukadoor Peter Bogaard maakte hij daar een afdruk van om mallen te maken voor de nieuwe kapitelen; die zijn in de werkplaats gegoten. Het probleem met de oude kapitelen was dat water er op kon blijven staan en erachter kon komen. Om dat probleem in de toekomst te voorkomen zijn de nieuwe stukken bovenop iets schuin gemaakt zodat ze naar voren beter afwateren. De kroonelementen meten 50 bij 40 cm en wegen 30 kg per stuk. Dat maakt ze lastig te hanteren. Daarom maakte de stukadoor elk kapiteel in drie delen, een linker- en een rechterzijkant en een voorzijde. Met hulp van stukadoor Hubert Mertens zijn de onderdelen op de gevel tegen elkaar aan gelijmd en de naden zijn afgewerkt. Om er zeker van te zijn dat ze op hun plek blijven zijn de kapitelen aan de gevel gelijmd én aan rvs-ankers gehangen die schuin in de bakstenen ondergrond zijn geboord. Vallende bladeren Net als de kapitelen moest ook het loofwerk boven de loggia worden vernieuwd. Dat was bij het verwijderen van de verflaag losgekomen van de gevel. Het merendeel van de scherven van de bladeren was gelukkig nog terug te vinden op de steiger. In de werkplaats heeft Daniël Oudman ze aan elkaar gepast. Aan de hand van foto s nummerde hij ze zodat hij wist welk blad waar moesten komen. Vervolgens heeft hij het loofwerk ter plekke met de hand geboetseerd, met MEBEST oktober

20 een restauratiemortel van Remmers. Om zeker te zijn dat de nieuwe blaadjes goed op hun plek zouden blijven, heeft de stukadoor een straffe test bedacht. Ik heb eerst één blaadje op de ondergrond gemaakt en dat vier weken laten zitten. Daarna heb ik geprobeerd het er af te tikken met een hamer. Dat ging niet. Pas toen ik echt hard ging slaan met een bijlhamer kwam hij er in stukken af. Toen had ik er vertrouwen in. Afgestemde producten Ook de vorm van het loofwerk is iets aangepast zodat regenwater er niet op blijft liggen. En uiteraard is ook dat in overleg met de architect gedaan. Bij een restauratie als deze schouwburg is het belangrijk om álles goed af te stemmen, zegt de stukadoor. Hij deed dat vanaf het moment dat hij bij het werk betrokken raakte. Onder meer om de materiaalkeuze te bepalen. De producten van Remmers waren voorgeschreven maar toen het bestek werd gemaakt, was nog niet duidelijk wat er allemaal voor werk tevoorschijn zou komen. De kapitelen werden alleen nog maar door de verf bij elkaar gehouden. Ze zijn vervangen door nieuw gegoten stukken die iets beter zijn voorbereid op een lang bestaan aan de gevel van de schouwburg. (foto boven: Daniël Oudman, foto onder: Jan Willem Kommer) 20 MEBEST oktober 2016

21 Belangrijk om álles goed af te stemmen Leerzame samenwerking We hebben met meerdere stukadoorsbedrijven uit de regio aan deze restauratie gewerkt, onder andere Buisman uit Groningen en Mertens uit het Friese Hantumhuizen, zegt Daniël Oudman. Ieder had zo zijn eigen onderdelen van de gevel om te doen. Zo heeft Hubert Mertens onder andere de beelden boven op het gebouw helemaal hersteld en hebben de stukadoors van Buisman bijvoorbeeld de geprofileerde gezichten bij de hoofdingang gedaan. Voor het eindresultaat maakt het veel uit om met vakbekwame mensen te werken. Daarnaast is het mooie van zo n samenwerking dat je veel van elkaar leert. Aanvankelijk zou er alleen geschilder worden en hier en wat stucwerk worden hersteld, maar de vele klassieke stucelementen vroegen om veel meer dan een simpele opknapbeurt. (foto: Jan Willem Kommer) Toen we daar wel een beeld van hadden hebben we met de architecten en de vertegenwoordiger van Remmers gekeken naar welk product we waarvoor zouden gaan toepassen. Er zat immers nogal wat verschil in de ondergronden. Zo was het bestaande pleisterwerk heel hard. Na droging volgt ontspanning Ondanks de gedegen voorbereiding doken er af en toe nog wel wat verrassingen op. Het gebouw is volledig ingepakt geweest; in de winterperiode zelfs met folie, en toen is er ook verwarmd, legt de stukadoor uit. Daardoor werd de gevel zo droog als wat, en omdat alle verf verwijderd was zag je dat het stucwerk zich ging ontspannen. Dan pas blijkt wat de werke- lijke schade is. Je kunt dan niet meteen aan de slag, je moet eerst overleggen of zo n schade wel of niet moet worden hersteld. Ook de manier waaróp zaken werden aangepakt sloot de stukadoor telkens kort. Hij maakte heel veel proefstukjes, samen met de schilder. Je wilt immers zo zuinig mogelijk werken om niet de details van een ornament te vernielen. Het werk werd vervolgens door de architect beoordeeld. Dat lijkt allemaal tijdrovend maar als je zomaar iets doet en het is niet goed, dan moet het over en dat kost nog meer tijd, stelt de stukadoor. En ook voor oplossingen moet je soms overleggen; je kunt immers niet alles weten. Ik denk dat je je daar als stukadoor niet voor hoeft te schamen. MEBEST oktober

22 Bij de restauratie van het stucwerk van kasteel Amerongen, ook een project van Van Hoogevest Architecten, is met traditionele luchtkalkmortels gewerkt. (foto: Henk van der Veen) RESTAUREREN: ONDERZOEK IS ONONTBEERLIJK Van Hoogevest Architecten begeleidt al meer dan 100 jaar restauratieprojecten. Bij het Amersfoortse bureau is dan ook een schat aan ervaring op het gebied van herstel en behoud van cultureel erfgoed te vinden. En bij elke restauratie komt daar weer wat kennis bij. Tekst: Jan Willem Kommer Fotografie: Henk van der Veen, Luuk Kramer Interessante puzzels Restaureren gaat om behouden. Dat klinkt eenvoudiger dan het is. Er zijn namelijk nogal wat verschillende gradaties waarin en manieren waarop dat te doen. Een puur technische restauratie waarbij een gebouw in bouwkundig opzicht op orde moet worden gebracht bijvoorbeeld, vraagt iets anders dan een restauratie die gepaard gaat met een transformatie, een modernisering. Dat laatste was het geval bij bijvoorbeeld het Rijksmuseum in Amsterdam. De originele structuur en indeling van het gebouw moest zoveel mogelijk worden hersteld én het moest installatietechnisch en bouwkundig naar het hightech niveau van de huidige tijd worden gebracht. Dat levert een interessante puzzel op, zegt Ronald van Wakeren van Van Hoogevest Architecten. Hij was veertien jaar lang projectleider van de operatie. Om bijvoorbeeld de klimaatinstallaties goed te kunnen laten functioneren, moest de buitengevel worden geïsoleerd. Toenmalige Monumentenzorg gaf geen toestemming om dat met de gebruikelijke technieken en materialen te doen. Dan moet je op zoek naar een alternatief. Dat vonden we in Calcitherm, een erg dampopen product dat voldoende isolatiewaarde zou leveren. Alleen moest dat worden aangebracht op gevels waar historisch stuc- en schilderwerk zat en dat mocht uiteraard niet beschadigd raken. Pas na uitgebreide testen die aantoonden dat het oude stucwerk ook na vele jaren onbeschadigd onder de laag Calcitherm vandaan zou komen, mocht het worden toegepast. 22 MEBEST oktober 2016

23 Op andere plekken in het museum is het waardevolle originele stucwerk achter voorzetwanden verdwenen. Behoud wil niet zeggen dat je het per definitie moet herstellen en in het zicht moet laten, legt Ronald van Wakeren uit. Als men een vlakke witte wand wil om kunst aan te hangen of je moet installaties kwijt, dan heb je niets aan decoratief stucwerk. Een voorzetwand is dan een prima praktische oplossing, en verreweg te verkiezen boven kaal hakken en vlak pleisteren. Graven in de archieven Uiteraard zijn in het Rijksmuseum ook historische elementen wél hersteld en in het zicht gelaten. De terrazzovloer in de bibliotheek bijvoorbeeld, die jarenlang verborgen heeft gelegen onder linoleum. Zoals bij de meeste restauraties van grote monumenten onder leiding van het Amersfoortse architectenbureau heeft architectuurhistoricus Carien van Hoogevest onderzoek gedaan naar de ontwerp- en bouwgeschiedenis van het gebouw. Dat heeft onder meer informatie over die terrazzovloer opgeleverd. Daar is zulk onderzoek belangrijk voor, zodat je niet voor verrassingen komt te staan maar van tevoren goed inzicht krijgt in het gebouw, in welke onderdelen moeten worden aangepakt en op welke wijze dat moet gebeuren. Onderzoek kan namelijk ook belangrijke informatie opleveren over materiaalgebruik, mortelsamenstellingen, kleuren en technieken; en dat kan van groot belang zijn voor de technische uitvoering van de restauratie. Afgekeken van de bieb Bij het Rijksmuseum was het onderzoek onmisbaar voor de reconstructie van de terrazzo-mozaiekvloer in de voorhal van de Eregalerij. Die vloer was in de jaren tachtig gesloopt. Aan de hand van tekeningen die Van Hoogevest in het Cuypersarchief van het Nederlands Architectuur Instituut vond, kon hij worden teruggebracht. Nou is een reconstructie geen restauratie, de insteek is wel dat het teruggebrachte object in een historische context moet passen; in dit geval de complete voorhal zoals die vroeger geweest is. Daarom hebben we bij het uitzoeken van de juiste kleuren en materialen geput uit de sfeer van de bestaande vloer in de bibliotheek. Ook hebben we veel aandacht besteed aan het toepassen van oude technieken. Veel handwerk dus, want als je dit allemaal machinaal zou hebben gedaan, dan had dat er niet uitgezien, aldus Ronald van Wakeren. Soms heb je niets aan decoratief stucwerk In de voorhal van de Eregalerij van het Rijksmuseum is de originele terrazzo-mozaïekvloer gereconstrueerd. Strikt genomen is dat geen restauratie, maar de vloer is een essentieel onderdeel van het originele ontwerp van architect Cuyper. (foto: Luuk Kramer) MEBEST oktober

24 Behoud wil niet zeggen dat het in het zicht moet blijven Waar een halve eeuw geleden bij vochtproblematiek vooral werd gekozen voor isoleren, wordt tegenwoordig ook vaak gewerkt met saneermortels die vocht en zouten naar buiten transporteren; zoals bij de restauratie van kasteel Beverweert in (foto: Henk van der Veen) Isoleren of transporteren? Samenwerking met de vakman is bij restauraties cruciaal. Restauratiearchitecten en bouwkundigen kunnen wel plannen maken, het moet ook nog worden uitgevoerd. Onvermijdelijk is dan dat er discussies ontstaan, spanningen soms zelfs. Ik ben enigszins behoudend waar het om de invulling van materialen gaat en neig naar een wat historische insteek, met kalkmortels en dat soort zaken, zegt Ronald van Wakeren. In de uitvoering kom je echter nog wel eens vakmensen tegen die zeggen dat het tegenwoordig niet meer zo wordt gedaan. Heel Nederlands is het dan om te polderen, hier wat te geven en daar wat te krijgen. De doorgewinterde projectleider wil echter niet te snel meegaan met de ander. Een beetje vasthoudendheid kan geen kwaad. Tijdgeest speelt echter een niet te stuiten rol; sommige ontwikkelingen zijn niet tegen te houden. In de jaren zeventig en tachtig werden vocht- en zoutproblemen vaak heel anders aangepakt dan nu. Uiteraard werden de oorzaak van het probleem - een lekkende goot of slechte voegen bijvoorbeeld - en het slechte pleisterwerk verwijderd. Dan werd er een waterdichte stuclaag aangebracht zodat het vocht in de muur bleef, en werd er afgewerkt met een esthetische laag. Dat ging eigenlijk altijd wel goed, maar tegenwoordig wordt dat soort problemen toch anders aangepakt, is de ervaring van Van Wakeren. Een mooi voorbeeld van die aanpak is de restauratie van kasteel Beverweert, die Van Hoogevest Architecten heeft begeleid. Daar is na het wegnemen van de oorzaak en het zo goed mogelijk verlagen van het zoutgehalte in de muren, een saneermortel toegepast die vocht en zout kan transporteren en bufferen. Consequentie van deze techniek is wel dat er om de zoveel jaren moet worden schoongemaakt en geschilderd. Nooit te oud om te leren Volgens Ronald van Wakeren is de ene oplossing niet beter dan de andere. Je moet gewoon eerst een goed beeld van de situatie hebben. Aan de hand van onderzoek stellen we vast of het probleem weg te krijgen is. Kan het niet, dan kiezen we voor isoleren, kan het wel dan kiezen we een andere oplossing. En dat die andere oplossingen kunnen afwijken van vertrouwde paden, hoeft geen rol te spelen. We bestaan meer dan honderd jaar en hebben dus de nodige ervaring in dit werk. Maar dat wil niet zeggen dat we alles weten. Je leert elke dag weer bij. Dat is ook een van de charmes van het restauratievak, vindt hij. Het is continu zoeken naar oplossingen binnen een bestaande context. Daar zit voor mij meer uitdaging in dan in een nieuw gebouw neerzetten. 24 MEBEST oktober 2016

25 TM Noise Fire Solutions Rood als huiskleur, Groen van binnen; Nofisol Brand- & Geluidschotten Cradle to Cradle certified TM ; Waarom Cradle to Cradle (C2C)? Nofisol staat voor Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. Vanuit die gedachte heeft Nofisol haar Nofisol Brand- en Geluidschotten programma Cradle to Cradle laten certificeren. Cradle to Cradle gaat namelijk veel verder dan alleen een product certificatie, maar heeft ook betrekking op de organisatie en de invloed van de organisatie op de maatschappij. Resultaat; Nofisol Standard Barriers : Silver level Nofisol High Value db barriers : Bronze level Nofisol extreme barriers : Bronze level TM TM Nofisol Group europe@nofisol.com +31-(0) STEENSTRIPS MET KARAKTER Als er over een gebouw wordt gesproken, gaat het vrijwel altijd over de gevel. Het uiterlijk van de gevel en de techniek die erachter schuilgaat vormen een onlosmakelijk geheel. Met steenstrips kan de traditionele uitstraling van gebouwen op een vernieuwende manier worden beschermd en hersteld. Om u bij de totstandkoming van uw project alle mogelijke vrijheid te bieden, heeft alsecco een ongeëvenaard assortiment steenstrips ontwikkeld. Alsecco steenstrips worden stuk voor stuk met de hand gemaakt en geven een authentieke baksteenuitstraling. Daardoor én dankzij het lage gewicht zijn de mogelijkheden met steenstrips vrijwel onuitputtelijk. In combinatie met de alsecco gevelisolatiesystemen levert uw gebouw bovendien opzienbarende energieprestaties.

26 26 MEBEST oktober 2016 De vroegere Noorderkerk, ook wel It Aljemint genoemd, biedt nu ruimte aan werkkamers, een gemeenschappelijke werkruimte en een bibliotheek. (foto: Jan Willem Kommer)

27 FRYSKE AKADEMY: EEN OASE VAN STILTE IN RUSTIG FRIESLAND Tekst en fotografie: Jan Willem Kommer Wetenschappelijk onderzoek doen, daar is een rustige omgeving voor nodig. Een goed akoestisch klimaat was dan ook een van de belangrijkste items bij de vernieuwing van de Fryske Akademy. De missie is geslaagd, zeker de gerenoveerde Noorderkerk is een oase van stilte. Ziel en geheugen Het begon met een groot Woordenboek van de Friese Taal. Dat moesten de Friezen hebben want als een volk zijn taal kwijtraakt verdwijnt ook de cultuur en misschien zelfs wel de eigen geschiedenis. Taal is immers de ziel van een volk. Dus werd de Fryske Akademy opgericht, een wetenschappelijk onderzoeksinstituut dat de Friese taal ging vastleggen. Het woordenboek kwam er in maar liefst 25 delen, en er kwam nog veel meer. Er verschenen dialectwoordenboeken en er wordt onderzoek gedaan naar meertaligheid in zijn algemeenheid, ook in internationale context; de Fryske Akademy onderhoudt relaties met verschillende landen en gebieden waar dat een voorname rol speelt: Baskenland, Wales, China, Rusland. En van het registreren van de Friese taal is het een kleine stap geweest naar historisch onderzoek naar het middeleeuwse Friesland, toen de noordelijke gewesten van ons land eigen wetten kenden en de vermaarde Friese vrijheid nog bestond. Ook demografische en economische ontwikkelingen van het latere Friesland zijn door de Fryske Akademy grondig onder de loep genomen. Daar zijn onderzoeksmethoden voor ontwikkeld die nu ook elders in ons land gebruikt worden om inzicht te krijgen in die materie. Langdurige aanloop Met de groei in onderzoeksdoelen groeide ook de huisvesting van het wetenschappelijk instituut in Leeuwarden. Tot voor kort was de Fryske MEBEST oktober

28 Binnenkomen doe je via het vroegere koetshuis van Antoine Coulon. Omwille van de spraakverstaanbaarheid vroeg de moderne afwerking vooral bij de receptie om akoestische maatregelen. (foto: Jan Willem Kommer) Akademy verdeeld over zo n acht verschillende gebouwen aan de Groeneweg, de Doelestraat en de oude Noorderkerk, ook wel It Aljemint genoemd, op het terrein daarachter. De leeftijd van de panden varieerde sterk - van dertig tot wel driehonderd jaar - maar de staat van onderhoud niet; die was over de gehele linie niet best. Reden om inmiddels al een jaar of tien geleden na te gaan denken over verbetering. Toen restauratie en renovatie te kostbaar bleek, werd er een plan gemaakt om de rijksmonumenten en It Aljemint af te stoten en de veel jongere gebouwen aan de Groeneweg te slopen en te vervangen door nieuwbouw. Er werd een prijsvraag voor die nieuwbouw uitgeschreven. Het winnende ontwerp van Jo Janssen Architecten uit Maastricht was een gebouw van vijf tot zes lagen. Overleg met de gemeente Leeuwarden leerde echter dat voor de realisatie daarvan het bestemmingsplan gewijzigd moest worden en dat zou jaren kunnen duren. De Limburgse architect maakte een nieuw plan dat bij zowel de wensen van de Fryske Akademy paste als bij die van de gemeente. Nieuwbouw, renovatie en restauratie Slechts een klein deel van de gebouwen is gesloopt: onder meer een verwaarloosd 18deeeuws koetshuis kon niet worden gespaard. Het hoekpand, een gemeentelijk monument, is behouden en dusdanig aangepast dat het goed aansluit bij de nieuwbouw. Die is met slechts één verdieping boven de begane grond een stuk minder hoog dan aanvankelijk de bedoeling was. De nieuwbouw biedt onvoldoende oppervlak voor het aantal gewenste werkplekken, een gemeenschappelijke werkruimte en de bibliotheek. 28 MEBEST oktober 2016

29 Akoestische eilanden zijn een ideale oplossing als karakteristieke beeldbepalende elementen in het zicht moeten blijven maar er wel een geriefelijk geluidsklimaat moet heersen. (foto: Jan Willem Kommer) Daarom is er toch geen afscheid genomen van de voormalige Noorderkerk en zijn ook twee van de drie monumentale herenhuizen alsnog opgenomen in de vernieuwde Fryske Akademy. Opgeteld zijn er nu 72 werkplekken, een bibliotheek, vergaderruimtes en een congreszaal. Harde vloeren Een van de voornaamste aandachtspunten bij de inrichting van de ruimtes was de akoestiek. Voor een instituut dat wetenschappelijk onderzoek doet, is een rustige werkomgeving immers van wezenlijk belang. In de oude situatie waren daar geen klachten over, zegt Jos Tjalsma. Volgens het hoofd Algemene Zaken bij de Fryske Akademy had dat veel te maken met de vloerafwerking. Door het hele gebouw lag tapijt. Het is echter niet zo gemakkelijk om dat goed schoon te houden, en we moesten het te vaak vervangen. We wilden nu iets dat onderhoudsvriendelijker is. Het is een harde vloerbedekking geworden met hoge plinten; tegels in de nieuwbouw en It Aljemint, linoleum in de herenhuizen. Goed reinigbaar dus, maar aan geluidsabsorptie doet het niets. Daar heeft architect Jo Janssen een aantal praktische oplossingen voor bedacht. Akoestiek en esthetiek In de nieuwbouw zorgt een Danoline systeemplafond van Knauf voor een prettige akoestiek. Het plafond bestaat uit een T-profielenraster met Unity 6 tegels van zestig bij zestig centimeter. De tegels zijn verdekt geplaatst zodat er maar een heel smal naadje te zien is. Ze zijn geperforeerd en aan de achterzijde voorzien van een akoestisch vezeldoek. Het plafond is op twintig MEBEST oktober

30 centimeter afgehangen. De combinatie van geperforeerde gipsplaattegels, akoestisch doek en luchtspouw zorgt ervoor dat geluidsgolven niet in de ruimte terugkaatsen maar worden geabsorbeerd. Daarnaast is op de begane grond van de nieuwbouw het plafond deels vlak en deels schuin gemonteerd. Dat zorgt ervoor dat geluidsgolven worden afgebogen wat de weerkaatsing vermindert. Zwevende oplossing Bij de receptie, op de grens van de nieuwbouw en het gerenoveerde hoekpandje, is nog een extra maatregel genomen. Een groot akoestisch eiland boven de balie zorgt daar voor een optimale spraakverstaanbaarheid. Plaveka Interieurs BV, dat de complete droge afbouw verzorgde, maakte het eiland van Knauf Cleaneo plaat op een raster van aluminium profielen. Net als de tegels van het systeemplafond zijn de platen geperforeerd. Op het eiland ligt een veertig millimeter dikke laag Acoustfit glaswol. Het isolatiemateriaal is niet te zien doordat de randen van het eiland netjes afgewerkt zijn met vouwgips. Bewerkelijke montage Voor It Aljemint maakte Plaveka nóg een aantal van deze akoestische eilanden. Ze zijn daar in de gemeenschappelijke werkruimte annex bibliotheek op de eerste verdieping gehangen. Voldoende om het schip van het voormalige kerkje fluisterstil te maken was dat echter niet. Daarom heeft Plaveka de binnenzijde van het schuine dak volledig bekleed met Cleaneo gipsplaten. Dat is een heel karwei geweest, zo laat Dooitze Elsma van het bedrijf uit Sint Annaparochie weten. Er zit daar een enorme hoeveelheid balken waar we omheen moesten werken en op aan moesten sluiten. Daarvoor moesten we iedere plaat op maat maken. Dat moest dan wel zo gebeuren dat de perforaties goed op één lijn kwamen te liggen. Als er één of twee millimeter verschil in zit, dan zie je dat niet vanaf de vloer. Maar het moet niet te veel gaan afwijken. Snelle afwerking Normaal gesproken worden de Cleaneo platen bevestigd door door het materiaal heen te schroeven. Die schroefgaten moeten vervolgens 30 MEBEST oktober 2016

31 Het was een lastige puzzel tussen de houten balken in de nok van het schip, maar noodzakelijk. Zonder de geperforeerde Knauf Cleaneo-platen zou het nog aardig galmen in de voormalige Noorderkerk. (foto: Jan Willem Kommer) Dankzij slimme oplossingen zijn de gebruikers van it Aljemenet verzekerd van een comfortabel klimaat, zowel qua geluid als qua temperatuur. (foto: Jan Willem Kommer) worden afgewerkt en dat is een arbeidsintensieve bezigheid. Plaveka kon in It Aljemint echter gebruik maken van een nieuwe oplossing die Knauf heeft bedacht voor de bevestiging, Cleaneo Caps. Daarmee gebruik je in feite de perforaties als schroefgat, legt Dooitze Elsma uit. Afwerken was niet nodig want doordat de caps wit zijn, vallen ze niet op. Alternatief van hout Net als de verdieping is de begane grond van het voormalige kerkje deels werkruimte, deels bibliotheek. Ook daar is geperforeerd plaatmateriaal toegepast, maar in plaats van gips is het hout met een speciale fineerlaag. Dit zijn vooral delen waar mensen gemakkelijk tegenaan stoten en daar kunnen deze houten platen beter tegen, legt de eigenaar van Plaveka uit. Hadden we hier gipsplaten gebruikt, dan zou er regelmatig gerepareerd moeten worden. En zeker met die perforaties in de platen is dat erg lastig. Een rustige werkomgeving is van wezenlijk belang Absorberen en isoleren Naast geluidsabsorptie is er ook veel aandacht besteed aan geluidsisolatie. Plaveka plaatste tussen de kantoren scheidingswanden die tot wel 59 db aan isolatiewaarde leveren. Dat zijn combiwanden van 100 tot 150 millimeter dik, gevuld met Acoustifil glaswol en beplaat met een enkele laag gewone gipskartonplaat en een enkele laag Knauf Diamond Board. De plaat levert niet alleen een hogere bijdrage aan geluidseisen dan een standaardgipsplaat, maar is ook stootvaster en beter bestand tegen brand. Dooitze Elsma vindt het erg praktisch, die combinatie van eigenschappen. Vaak heb je allemaal verschillende platen voor diverse doeleinden, dat kan wel eens verwarrend werken. Het is veel handiger om één type plaat te hebben die je overal kunt toepassen. MEBEST oktober

32 Restauratie en renovatie van alle panden van de Fryske Akademy was niet haalbaar, een deel is nieuw gebouwd. (foto: Jan Willem Kommer) We wilden van die hokjesgeest af Zowel in It Aljemint als in de nieuwbouw is nog heel ander soort scheidingswand geplaatst. Vroeger waren alle wanden en deuren gesloten, kon je nergens doorheen kijken. We wilden van die hokjesgeest af, aldus Jos Tjalsma van de Fryske Akademy. Dat is gedaan met transparante cassettewanden van Wipro. Het dubbele glas, met isolatiemateriaal ertussen, is in rubbers geplaatst en de glazen deuren hebben valdorpels zodat een goede geluidsisolatie is gewaarborgd. Werk aan de winkel Over het geluid in de gerestaureerde herenhuizen is Jos Tjalsma minder te spreken. Er is een conferentiezaal, daar is het goed, maar voor de rest is het eigenlijk minder dan het was. Dat komt doordat het tapijt is vervangen door linoleum en de oude balkenplafonds en stucplafond weer in ere zijn hersteld. Akoestische maatregelen zijn hier niet getroffen, gordijnen moeten het probleem straks oplossen. Uiteraard waren er wel andere mogelijkheden, maar het budget voor de verbouwing had zijn grenzen en onder meer de thermische isolatie ging hier voor. Die wordt onder meer verzorgd door voorzetwanden die Plaveka tegen de buitengevel plaatste. Ze zijn 150 millimeter dik, bevatten een dubbele laag glaswol en zijn beplaat met een enkele laag gipskartonplaat en een laag Knauf Diamond Board. Dat levert een Rc-waarde op van meer dan 2,5. Tijd Plaveka heeft zo n drie tot vier maanden werk gehad aan de Fryske Akademy. Op de totale bouwtijd is dat niet veel, die besloeg vanaf de start tot aan de oplevering ruim anderhalf jaar. En dat is weer relatief kort ten opzichte van de planfase. De eerste ideeën voor de verbouwing dateren immers van tien jaar geleden. Maar voor een instituut dat de eeuwenoude taal, cultuur en geschiedenis van Friesland documenteert is tijd nu eenmaal wat minder dwingend dan voor de bouw. Fryske Akademy Opdrachtgever: Fryske Akademy, Leeuwarden Architect: Jo Janssen Architecten, Maastricht Aannemer: Bouwgroep Dijkstra Draisma, Bolsward Plafond en wandmontage: Plaveka Interieurs, Sint Annaparochie Stukadoorswerk en vloeren: Perdok Afbouw, Groningen 32 MEBEST oktober 2016

33 TRANSFORMEREN IS MOOI, MAAR WIE GAAT HET BETALEN? Tekst en fotografie: Jan Willem Kommer Een tekort aan studentenwoningen aan de ene kant en een enorme hoeveelheid leegstaande kantoren aan de andere kant = 2 zou je denken, maar waarom is de afbouwbranche dan niet massaal aan het werk in de transformatiemarkt? Studentenhuisvester DUWO legt uit waarom voor hen het rekensommetje niet klopt. Voormalige verzorgingshuis Monica in Delft is nu studentenflat. Een transformatie die relatief weinig voeten in aarde had. (foto: Jan Willem Kommer) Meer dan 2 keer de helft Studenten hebben niet veel eisen als het om woonruimte gaat, het moet goedkoop zijn en in de buurt van de universiteit zegt Arne Dolle, directeur vastgoed bij DUWO. Voor Nederlands grootste studentenhuisvester - meer dan wooneenheden in portefeuille - zijn locatie en betaalbaarheid ook belangrijke componenten. In feite zijn het precies dé redenen dat de corporatie zich niet volop op het transformeren van ongebruikte kantoorpanden heeft gestort. Leegstand zit vooral op plekken waar wij studenten liever niet laten wonen, zoals bedrijvenparken. Bij grote schaarste zouden ze daar nog wel naar toe willen maar op het moment dat de markt draait zit je met leegstand. En als ze niets opleveren kunnen zulke panden een fatale ballast worden. DUWO schrijft getransformeerd vastgoed in 25 jaar af terwijl investeringen in nieuwbouw in 50 jaar kunnen worden terugverdiend. En dan klopt het sommetje niet, zegt Arne Dolle. Een kantoorpand verwerven en er studentenwoningen in maken is namelijk duurder dan een stukje weiland kopen en er een studentenflat neerzetten. MEBEST oktober

34 Hufterproof Of het nu om transformatie of nieuwbouw gaat, bij het bouwen van studentenwoningen moet je er rekening mee houden dat je het niet voor een standaard doelgroep doet, is de ervaring van Arne Dolle. Studenten zijn jong en onervaren, vaak wat wild en onzorgvuldig dus er gebeurt nog wel eens wat. Daarom besteden we heel veel aandacht aan brandveiligheid. En bij de bouw en afbouw kiezen we vooral voor hufterproof. Kamerscheidende wanden maken we een tikje zwaarder en we zijn fan van kale beton, linoleum en staal. Innovaties helpen, maar niet genoeg Een deel van het probleem is dat er een forse investering nodig is om van kantoorgebouw een woongebouw te maken. De schil en de structuur zijn vaak te afwijkend om zo n pand met een paar simpele ingrepen een woonfunctie te geven. Kantoren uit de jaren 70 en 80 bijvoorbeeld hebben te dunne vloeren, die voldoen niet aan de huidige eisen op het gebied van geluid- en brandwerendheid. Ook gevels zijn vaak een probleem met ramen die niet open kunnen of die zo verdeeld zijn dat woningen erg klein of erg groot moeten worden. De markt is wel erg innovatief en bedenkt allerlei concepten die zo n transformatie enorm vergemakkelijken, vindt Arne Dolle. Denk aan prefab badkamers, die hoef je alleen maar op hun plek te zetten en aan te sluiten. Superhandig en een prachtige innovatie, alleen ligt daar het eigenlijke probleem niet. Zo n prefab badkamer drukt de verbouwingskosten misschien met een procent, maar het wezenlijke probleem zit hem toch echt in de verwervingskosten. Die prijzen zouden met 20 tot 30% omlaag moeten. Gebouweigenaren willen echter geen verlies maken. De gangen hebben wat aan breedte ingeboet omwille van sanitaire voorzieningen. Maar wanneer dat nodig is kunnen de natte cellen weer worden weggehaald. (foto: Jan Willem Kommer) Betaalbaar en rendabel Natuurlijk gebeurt het wel dat kantoorpanden worden omgetoverd tot studentenflats. Maar dat wordt door commerciële partijen gedaan die huren vragen van 600 of meer, en dat kan DUWO niet. Wij moeten als corporatie voor betaalbare woningen zorgen. Daarom willen we de huurprijs onder de huurtoeslaggrens van ongeveer 400 houden; dan kan de student nog huursubsidie krijgen. Evengoed heeft ook DUWO wel getransformeerd vastgoed in de portefeuille. In Den Haag een bejaardentehuis dat is omgebouwd tot 160 studentenwoningen en in Delft een verzorgingshuis dat nu plek geeft aan ruim 60 studenten. Bij dat soort panden is de ingreep minimaal doordat ze al een woonfunctie hadden. En we hebben ze niet zelf aangeschaft maar doen alleen de exploitatie. In Amsterdam heeft DUWO wél een voormalig kantoorpand in bezit waar 244 studentenwoningen in zijn gemaakt. Het voormalige Elseviergebouw, bij Bos en Lommer. Dat hebben we van Rochdale overgenomen. Zij hebben het pand verbouwd en er enorm op afgeboekt zodat wij het konden overnemen. Maar dat is ook een wooncorporatie die, net als wij, een sociaal maatschappelijke insteek heeft. Dat onderscheidt ons van commerciële partijen. 34 MEBEST oktober 2016

35 Wonen en werken in het Harry Potter-gebouw; het heeft iets magisch. (foto: Jan Willem Kommer) kantoor in te maken en 47 wooneenheden voor promovendi, zegt Arne Dolle. Een vreemde keuze, gezien de houding van DUWO ten aanzien van transformeren. Het is het resultaat van negatieve keuzes, aldus de directeur Vastgoed. We hadden er andere plannen mee; een bedrijfsverzamelgebouw bijvoorbeeld, en kantoorruimte. Bestemmingsplannen en nieuwe regelgeving voor wooncorporaties zaten dat echter in de weg. Heel jammer want in management-, advies- en automatiseringsbedrijf Brink Groep hadden we zelfs al een huurder. Het is fantastisch dat ze ondanks de tegenvaller toch als bouwmanager de transformatie begeleiden. Transformatie van Zweinstein Studentenhuisvester DUWO is momenteel bezig met een opvallend herbestemmingsproject; de transformatie van het zogenaamde Harry Potter-gebouw aan de Kanaalweg in Delft. Het monument dankt zijn naam aan de associatie die het oproept met kasteel Zweinstein uit de Harry Potter-verhalen, waarschijnlijk vanwege de neogotische stijl waarin het in is gebouwd. Tot 1930 deed het dienst als laboratorium van de Afdeling Physica en Electrotechniek van de Polytechnische School, zoals de TU vroeger heette. Van 1930 tot medio jaren zestig was het de huisvesting van de Afdeling der Electrotechniek waarna de inmiddels opgeheven faculteit Wijsbegeerte en Technische Maatschappijwetenschappen erin trok. Toen DUWO het gebouw begin deze eeuw verwierf, stond het al een aantal jaren leeg. We zijn nu bezig er ons nieuwe Heel dikke voorzetwand De wooneenheden zijn bestemd voor promovendi. Een bewuste keuze want het woongedeelte creëren was een kostbare ingreep, en aan promovendi kan DUWO een wat hogere huur vragen dan studenten. Ze zijn vaak ouder dan 23 waardoor voor hen de huurtoeslaggrens hoger ligt, terwijl het inkomen dat ze hebben meestal onder de grens voor subsidie ligt, legt Arne Dolle uit. De woonunits zijn in het voorste gedeelte van het monument gebouwd. De structuur van dat deel, lange gangen met kamers en lokalen aan de gevel, leende zich daar goed voor. Met gipsplaatwanden zijn de kamerscheidingen gemaakt maar er was onvoldoende ruimte om in de kamers natte cellen te plaatsen. De gangwanden verplaatsen was echter geen optie gezien de monumentenstatus, ingrepen moeten immers omkeerbaar zijn. Met een soort extreem dikke voorzetwand die ongeveer eenderde van de gangbreedte beslaat is dat probleem opgelost. In de metalstudconstructie zijn voordeur, een halletje, het toilet en de badkamer opgenomen. De uitbouwen kunnen worden weggehaald zonder blijvende schade aan de structuur van het gebouw en de monumentale terrazzovloeren in de gangen achter te laten. Terrazzo en stuc Die terrazzovloeren hebben toch al littekens genoeg. Het gebouw is niet gedilateerd en de werking ervan heeft in de loop der jaren voor forse scheuren in de vloeren gezorgd. De scheuren zijn MEBEST oktober

36 hersteld en de vloer zelf is geschuurd om hem zoveel mogelijk van zijn oude glans terug te geven. Het oude stucwerk op de binnenzijde van de gevel en de wanden was niet meer te redden. Vocht en zouten hadden zoveel schade aangericht dat vrijwel alles opnieuw moest worden afgewerkt. Dat is met een dampopen saneermortel gedaan zodat vocht en zout uit de muur kunnen zonder schade aan te richten. Slimme plafondeilanden De stichtingskosten van het nieuwe kantoor van DUWO zijn vrijwel gelijk aan die van nieuwbouw. Het is gemaakt in het achterste gedeelte van het pand. De voormalige docentenkamers zijn daar gemakkelijk aan te passen zonder dat het monumentale karakter geweld wordt aangedaan; onder meer met akoestische en technische plafondeilanden. En in de oude collegezalen zijn heel goed demontabele kantoorunits te realiseren. Een vereiste was dat één van de collegezalen in originele staat werd teruggebracht. Niet helemaal origineel, want met ondermeer een akoestische spuitpleister en isolerende maatregelen is de ruimte dusdanig aangepast dat hij ook daadwerkelijk kan worden gebruikt, voor bijvoorbeeld lezingen. Hulp bij hindernissen Hergebruik van een monument is een lastig opgave. Leegstand betekent achteruitgang dus is het belangrijk dat zo n gebouw weer in gebruik wordt genomen. Daarvoor moet worden gezocht naar manieren om het aan te passen aan moderne eisen en gebruikerswensen zonder dat het gebouw wordt beschadigd. Arne Dolle: Om het beste uit een monument te halen, heb je een ambtenaar met inlevingsvermogen nodig; geen purist maar iemand met respect voor het monument én een praktische kijk. Gelukkig was de specialist monumenten van de gemeente Delft waar we hier mee hebben kunnen samenwerken zo n man. De verwachting is dat DUWO én de promovendi het getransformeerde Harry Potter-gebouw voor het einde van 2016 in gebruik kunnen nemen. Met minimaal zichtbare ingrepen heeft het gebouw zijn elan weer teruggekregen en wordt het een razend speciale plek om in te wonen en te werken. Schil en de structuur zijn vaak te afwijkend Reversibel bouwen is een must bij de transformatie van een monument. Vandaar demontabele wanden in het nieuwe kantoor van DUWO. (foto: Jan Willem Kommer) 36 MEBEST oktober 2016

37 MEBEST biedt een top bereik tegen de scherpste tarieven Bereik onder architecten Kosten per bereikte architecten Bereik onder afbouwbedrijven (zowel nat als droog) Kosten per bereikte afbouwbedrijven (zowel nat als droog) De Architect Mebest 0 De Architect Mebest 0 Mebest Plafond en Wand.info Woning Afbouw magazine 0 Mebest Plafond en Wand.info Woning Afbouw magazine Bron cijfers: Retriever, oktober 2014 Mebest bereikt meer architecten dan bijvoorbeeld het magazine De Architect. Daarnaast zijn de kosten per bereikte architecten ook veel lager. Mebest bereikt meer afbouwbedrijven en de kosten per gedrukte exemplaren zijn lager. Mebest feiten: - met exemplaren de hoogste oplage - met 1 advertentie bereikt u de gehele afbouwbranche - op de deurmat bij alle architecten in Nederland - gemiddeld 1,9 meelezer bereik per editie van personen - hoogste bereik onder afbouwbedrijven - advertenties in Mebest worden gratis doorgeplaatst in de digitale uitgave Benieuwd naar de communicatiemogelijkheden? Bel met Shahin Habbah, tel of stuur een mail: shahin.habbah@pshmediasales.nl

38 De Plataanbuurt heeft maar weinig last van het leggen van de renovatievloeren. Slechts één ochtend per week staan er twee vrachtwagens opgesteld, eentje met kleikorrels en eentje met de ingrediënten voor de dekvloer. (foto: Jan Willem Kommer) Tekst en fotografie: Jan Willem Kommer Vocht, schimmel, zwam; houten balkenvloeren met kruipruimtes zijn er goed in. Isoleren doen ze daarentegen minder. Reden voor woonbedrijf Eindhoven om ze bij de renovatie van Philipsdorp te vervangen door een vloersysteem dat korte metten maakt met vocht en kou. 38 MEBEST oktober 2016

39 PHILIPSDORP: LICHTEND VOORBEELD VOOR VLOER- RENOVATIES MEBEST oktober

40 Als de kruipruimte is uitgegraven wordt langs de wanden isolatieband aangebracht om koudebruggen te voorkomen. (foto: Jan Willem Kommer) Voor de dekvloer wordt gelegd, wordt de laag korrels vlakgemaakt en bedekt met folie. Die zorgt ervoor dat de korrels op hun lek blijven en dat er geen specie in de ondergrond kan komen. (foto: Jan Willem Kommer) Tijd voor vernieuwing De auto van de zaak is uit, net als de laptop en de mobiele telefoon. Tegenwoordig moet je als werkgever een goede pensioenregeling, reiskostenvergoeding en flexibele werktijden bieden om werknemers aan je te binden. Vergeleken met 100, 150 jaar geleden is dat een koopje. Toen bouwden werkgevers hele woonwijken voor hun personeel. In Eindhoven bestaat nog steeds Philipsdorp, een cluster van ruim 750 woningen die Anton Philips tussen 1910 en 1925 liet bouwen om de werknemers van zijn gloeilampenfabriek te kunnen huisvesten. In een eeuw tijd is er nogal wat veranderd qua woonwensen en -eisen, en er zijn forse ingrepen nodig willen de arbeiderswoningen uit die tijd daar in mee kunnen. Niet zelden is slopen en nieuwbouw praktischer en voordeliger, maar zeker bij fabrieksdorpen spelen er ook andere dingen mee. Philipsdorp heeft een grote cultuurhistorische waarde, is grotendeels beschermd stadsgezicht en bevat een flink aantal gemeentelijke monumenten. Allemaal redenen waarom woningcorporatie Woonbedrijf heeft gekozen voor renovatie van de woningen. Complete opknapbeurt De renovatie van Philipsdorp is in 2011 gestart en neemt in totaal zo n zes jaar in beslag. Dat is lang maar de 771 woningen worden dan ook van nok tot kruipruimte aangepakt; kozijnen, hang- en sluitwerk, dakpannen, badkamer, keuken, toilet en vlizotrap worden vervangen. Ook worden maatregelen getroffen om het energielabel van de woningen te verhogen van D, E of F naar B. 40 MEBEST oktober 2016

41 De kruipruimte is opgevuld met een dikke laag kleikorrels. Die zorgen voor isolatie en ze houden de boel droog. (foto: Jan Willem Kommer) Ideaal om kruipruimtes mee te vullen Eén van die maatregelen is de vervanging van de vloer. Zoals bij de meeste woningen die voor 1950 zijn gebouwd, hebben de huizen een houten balkenvloer met een kruipruimte daaronder. Qua isolatie is dat niet best en het levert vaak ook vochtproblemen op, schimmel en zwam. De speciaal voor dit soort renovaties ontwikkelde Vloer+ moet aan dat leed een eind maken. Geëxpandeerde kleikorrels Het Vloer+ systeem is een product van de crisis. Er werd nauwelijks nieuw gebouwd dus ik ben op zoek gegaan naar alternatieven, zegt vloerenondernemer Marc van de Middegaal. De renovatiemarkt bood wel kansen, maar niet met de gebruikelijke technieken en prijzen die zo enorm onder druk stonden. Ik moest dus met iets anders komen. Hij stuitte op de geëxpandeerde kleikorrels die vooral worden gebruikt als vulmateriaal onder wegen en achter damwanden, en als substraat in daktuinen. Het materiaal is licht, het weegt maar zo n 340 kilo per kuub, en heeft een prima isolatiewaarde. Ideaal om kruipruimtes mee te vullen, aldus Marc van de Middegaal. In tegenstelling tot bijvoorbeeld schelpen of tempexkorrels nemen deze kleikorrels vocht op; en veel ook. Als het grondwater 10 cm stijgt, dan zul je zien dat de korrels tot 2 cm daarboven nog nat zijn, maar dat ze daarboven droog blijven. Dat betekent dat dus ook de dekvloer en de vloerafwerking droog blijven. Omdat de korrel hard is en zijn vorm behoudt, kun je er een dekvloer op maken en kunnen mensen dus ook harde vloerafwerkingen, coatings en gietvloeren kiezen. MEBEST oktober

42 Het gaat in een razend tempo Vanuit de vrachtwagen met automatische menginstallatie wordt de specie de woning ingepompt. Bij zulke kleine vloeroppervlakken als in de voormalige arbeidswoningen in Philipsdorp gebeurt het afreien van de vloer nog wel handmatig. (foto: Jan Willem Kommer) Eenvoudig en razendsnel Het principe is simpel. Nadat de houten balkenvloer uit de woning is verwijderd en de opleggaten zijn dichtgemaakt, wordt er isolatieband langs de wanden aangebracht. Die kantstrook houdt de vloer los van de wanden zodat er geen koudebruggen ontstaan. Vervolgens worden vanuit een vrachtwagen de kleikorrels in de leeggehaalde kruipruimte van de woning geblazen. De laag varieert van zo n 25 cm tot 60 cm, afhankelijk van de diepte van de kruipruimte. De korrellaag wordt vlak gemaakt en bedekt met plastic folie. Die afdeklaag zorgt ervoor dat de korrels op hun plek blijven liggen als de dekvloer wordt aangebracht en hij voorkomt dat er specie in de korrellaag komt; samengeklonterde korrels isoleren immers minder goed. Volgende stap is het aanbrengen van de 7 cm dikke gewapende zandcementdekvloer. Die wordt gevlinderd en dan is de vloer klaar. Het geheel gaat in een razend tempo, in Philipsdorp doet Vloer+ twee tot drie woningen op een dag. Ook na het leggen blijft de snelheid erin. Na een dag kan er op de vloer worden gelopen en na twee weken kan de vloerbedekking erop. Normaal gesproken duurt het een week of zeven voor zo n vloer droog is, maar voor de renovatie van een huurwoning is dat te lang zegt Marc van de Middegaal. Daarom werken we met droogtijdversnellers. Als het moet kunnen we ervoor zorgen dat mensen al na drie dagen weer in hun woning kunnen. Timing is alles Marc van de Middegaal bedacht zijn nieuwe vloerconcept precies in de periode dat Woonbedrijf de plannen ontvouwde voor de renovatie van Philipsdorp. Bij dat project was de Bouwhulpgroep betrokken, een architecteninitiatief dat zich nadrukkelijk richt op renovatievraagstukken. Zij hebben een concept bedacht waarbij woningen worden gerenoveerd met complete componenten. Het idee is om met een vaste club partijen in een heel korte tijd zo n onderdeel van een woning te kunnen vervangen. Voor bijvoorbeeld daken en gevels hadden ze al zo n systeem, maar nog niet voor de vloer. Mijn plan paste goed in het concept dus ik kwam op het juiste moment. Vanaf het begin zijn we bij deze renovatie betrokken, in bijna alle woningen in Philipsdorp ligt onze vloer. 42 MEBEST oktober 2016

43 Al twee weken nadat de vloer is gelegd kan de vloerbedekking erop. (foto: Jan Willem Kommer) Vlinderen maakt de vloer nog wat vlakker en dichter. Daarna mag er een dag niet op worden gelopen. (foto: Jan Willem Kommer) Wachten op een ISSO-code Voor het mooie zou Vloer+ misschien een paar jaar eerder bedacht moeten zijn; dan had de vloer bij de start van de renovatie al de ISSOcode gehad waar nu nog het wachten op is. De ISSO-code geeft aan dat de isolatiewaarde van een product is onderzocht en dat er een bepaalde waarde aan is gekoppeld, legt Marc van de Middegaal uit. Door de waardes van alle isolerende maatregelen in een woning op te tellen, wordt het energielabel vastgesteld. Omdat Vloer+ zonder ISSO-code nog niet meedoet in die rekensom en Woonbedrijf wel label B wilde behalen, moesten wat extra maatregelen worden getroffen op andere plekken in de woning; bijvoorbeeld door betere isolatie toe te passen bij het dak of in de gevel. Of door, zoals bij de hoekwoningen gebeurde, een laag tempex op de korrellaag te leggen voordat de dekvloer werd aangebracht. Misschien zouden de woningen zelfs naar label A gaan als onze vloer meetelt, zegt Marc van de Middegaal. Hij hoopt dat aan het eind van dit jaar te weten, dan verwacht hij de ISSO-code voor Vloer+ op zak te hebben. Nog zat te doen Vloer+ is heel specifiek voor de renovatiemarkt ontwikkeld, en dan vooral voor de vervanging van houten balkenvloeren. Dat type vloer is sinds de jaren vijftig bij nieuwbouw echter successievelijk vervangen door beton dus de markt is eindig. Bang om zonder werk te komen zitten is de vloerenondernemer echter niet. Volgens de cijfers zouden er in Nederland nog zo n 2 miljoen woningen met dit soort vloeren moeten zijn dus voorlopig kan hij nog even vooruit. Daarnaast is het een vloer die je evengoed in nieuwbouw toe kan passen en die markt leeft weer. MEBEST oktober

44 De redactie behoudt zich het recht voor de ingezonden berichten in te korten. De inhoud van de pers- en nieuwsberichten valt niet onder de verantwoordelijkheid van de Mebestredactie. Met plaatsing van een bericht spreekt de redactie van Mebest dan ook geen waardeoordeel uit over de genoemde kwaliteit en/of prestaties van diensten en producten. Wordt samengesteld aan de hand van pers- en nieuwsberichten van, voor en over de afbouwsector. Berichten voor deze rubriek kunt u sturen naar: mebest@tbafbouw.nl (Dek)vloerenboek in prijs verlaagd NOA en ABN gefuseerd Op 9 september 2016 is op de Bijzondere Algemene Ledenvergadering van beide ondernemersverenigingen unaniem ingestemd met de fusie tussen de Nederlandse Ondernemersvereniging voor Afbouwbedrijven (NOA) en de Algemene Nederlandse Bond voor Natuursteenbedrijven (ABN Natuursteen). De naam van de gefuseerde verenigingen blijft NOA en het secretariaat blijft gevestigd in Veenendaal. NOA kent met haar leden op dit moment drie hoofdsectoren: stukadoors- en afbouwbedrijven, vloeren- en terrazzobedrijven, plafond- en wandmontagebedrijven. ABN Natuursteen wordt met haar 167 leden, werkzaam in de bouw, afbouw, restauratie, renovatie, onderhoud, gedenktekens en interieur, een aparte hoofdsector ABN Natuursteen. Het huidige bestuur van ABN wordt het bestuur van de hoofdsector Natuursteen. Twee bestuursleden uit het huidige ABN-bestuur treden toe tot het NOA-hoofdbestuur. De fusie zorgt voor schaalvergroting waardoor de collectieve en individuele belangenbehartiging voor alle leden wordt versterkt in de diverse sectoren. Ook wordt de kennis en expertise op de diverse terreinen uitgebreid in de volle breedte van de afbouw- en natuursteensector. Heeft u het Dekvloerenboek al? Zo niet, grijp dan nu uw kans! Er zijn nog maar enkele exemplaren beschikbaar van hét naslagwerk dat eigenlijk onmisbaar is voor iedereen die met vloerenleggen te maken heeft. Het (Dek)vloerenboek, geschreven door C.A. van der Steen en uitgegeven door Technisch Bureau Afbouw, gaat in op vrijwel alle facetten van de vele verschillende vloeren die we kennen. Van de samenstelling van dekvloeren tot en met aandachtspunten bij de uitvoering van siergrindvloeren. Van vloeistofdichte vloeren tot en met monolithisch afgewerkte betonvloeren. Diverse vormen van schades komen aan de orde en uiteraard ontbreken onderwerpen als normontwikkeling en meet- en beproevingsmethoden niet. Het (Dek)vloerenboek is te koop voor 15,-, inclusief verzendkosten. Wilt u een exemplaar bestellen? Stuur dan een mail naar post@tbafbouw.nl of bel ABN en NOA zijn gezamenlijk van oordeel dat de bij de verenigingen aangesloten bedrijven veel gemeenschappelijke kenmerken en belangen hebben. Daardoor is het verstandig om gezamenlijk op te trekken voor de midden- en kleinbedrijven. Denk dan aan collectieve arbeidsvoorwaarden, pensioen- en bedrijfstakregelingen, garantieregeling, leveringsvoorwaarden, geschillenregeling, sociale zekerheid, juridische aangelegenheden en wet- en regelgeving. Door de fusie zal NOA nog steviger op landelijk niveau kunnen opereren en een krachtige gesprekspartner zijn voor overheid, brancheorganisaties, midden- en kleinbedrijf, werknemersorganisaties, belangenorganisaties, uitvoeringsorganisaties en ondernemers. Het (Dek)vloerenboek Achtergronden, systemen en aandachtspunten voor in het werk vervaardigde (dek)vloeren 44 MEBEST oktober 2016

45 Goedgekeurde modelovereenkomst Afbouw voor gehele sector beschikbaar Cao-partijen Afbouw (FNV, CNV Vakmensen en NOA) zijn verheugd dat de sectorale modelovereenkomst voor de afbouw door de Belastingdienst is goedgekeurd en nu door alle stukadoors-, afbouw-, vloeren-, terrazzo-, natuursteen en plafond- en wandmontagebedrijven gebruikt kan worden. De modelovereenkomst zal op de site van de Belastingdienst worden geplaatst. Door de wet Deregulering Beoordeling Arbeidsrelaties per 1 mei 2016 kwam de VAR te vervallen Zoals afgesproken in de cao Afbouw hebben cao-partijen Afbouw zich gezamenlijk gebogen over een sectorale modelovereenkomst. De modelovereenkomst is met raadplegen van ZZP-ers en opdrachtgevers en rekening houdend met de belangen van opdrachtgevers en ZZP-ers tot stand gekomen. Na meerdere overlegrondes met de Belastingdienst is het voor elkaar: de Modelovereenkomst Afbouw is akkoord! Het is de meest compacte overeenkomst die is goedgekeurd. Voor bedrijven die ZZP-ers contracteren voor het uitvoeren van werkzaamheden, en ook voor de ZZP-er zelf, is deze door de Belastingdienst goedgekeurde modelovereenkomst Afbouw de enige mogelijkheid om - vooraf - vrijwaring te verkrijgen voor het inhouden en afdragen van loonheffing door de opdrachtgever. Men moet dan in de praktijk ook daadwerkelijk werken zoals in de modelovereenkomst is afgesproken. Indien dat niet het geval is, kan de opdrachtgever door de Belastingdienst mogelijk als werkgever worden aangemerkt. Nieuwe subsidie regeling voor na-isoleren woningen De overheid heeft een nieuwe subsidieregeling ingezet om energiebesparing in bestaande koopwoningen te stimuleren. De bijdrage kan oplopen tot zo n 20% van de investering. De Subsidieregeling Energiebesparing Eigen Huis geldt voor individuele huiseigenaren en verenigingen van eigenaren. Om voor de subsidie in aanmerking te komen moeten er ten minste twee nieuwe isolatiemaatregelen worden getroffen. Dat kan gaan om gevelisolatie, vloer-/bodemisolatie, dakisolatie, spouwmuurisolatie en hoogrendementsglas. Voorwaarden zijn er ook ten aanzien van de minimale isolatiewaarde en het minimale aantal m 2 dat worden geïsoleerd. Ook voor maatwerkadvies, energieprestatiegarantie en aanvullende maatregelen als een isolerende buitendeur kan subsidie worden aangevraagd. Precieze details van de regeling zijn te vinden op de website van de Rijksoverheid, onder Subsidies & financiering. Daar is ook het aanvraagformulier te vinden. De modelovereenkomst Afbouw is gratis te gebruiken door alle bedrijven en ZZP-ers in de Afbouwsector. Binnenkort zal de overeenkomst onder nummer ook gepubliceerd worden op de website van de Belastingdienst. Bij de modelovereenkomst hoort een toelichting met de belangrijkste aandachtspunten voor correct gebruik. MEBEST oktober

46 IS EEN UITGAVE VAN Adverteerdersindex Astrimex/Tectum 15 Technisch Bureau Afbouw Mauritskade 27, 2514 HD Den Haag Telefoon: Fax: Website: Abonnementen aanvragen, opzeggen en wijzigen via bovenstaande gegevens. Cosmar DAW/Alsecco Khalix Mebest Website: Redactie: Jan Willem Kommer - Klokhuys teks & foto, Delft Mebest@tbafbouw.nl Telefoon: Metabo Nofisol PSH Fotografie: Jan Willem Kommer, Delft; Henk van der Veen, Maassluis; Luuk Kramer, Amsterdam; Daniël Oudman, Oostwold Strikolith 2 Vormgeving: Sylvia Oxenham, X-Media Solutions, Doetinchem Druk: Senefelder Misset B.V., Doetinchem Technostuc Systemen/Pavatex 47 Advertenties, tarieven en inlichtingen uitsluitend bij: PSH Media Sales Mercuriusstraat 35, 7006 RK Doetinchem Postbus 68, 7000 AB Doetinchem Telefoon: Fax: shahin.habbah@pshmediasales.nl Website: Reproductie: Alle auteursrechten en databankrechten ten aanzien van de inhoud van deze uitgave berusten bij Technisch Bureau Afbouw, de betreffende auteur en/of de betreffende fotograaf. Niets uit deze uitgave mag zonder hun toestemming openbaar worden gemaakt of verveelvuldigd. Eerstvolgende uitgave: Mebest nr Verschijningsdatum: 9 december 2016 Aanlevering advertentiemateriaal: 23 november MEBEST oktober 2016

47 Technostuc Greenheat IR Elektrische infra rood wandverwarming voor in stucwerk. Maakt een verwarmingsketel en cv-leidingen overbodig. Ideaal voor zolderkamers, werkkamers en uitbouwen. Door iedereen gemakkelijk aan te brengen. Onzichtbaar in de muur, aange naam als de zon. Informatie, berekeningen en prijzen op aanvraag. Voor informatie en advies: T +31 (0) E info@technostuc.nl Verstand van stucwerk én na-isolatie isolatie systemen Gezond bouwen elektro infra rood wandverwarming

48 NIEUW DE NIEUWE BOORHAMERS VAN DE 2 KG KLASSE: EXTREEM ROBUUST VOOR ZWAAR CONTINU GEBRUIK. MADE IN GERMANY Extreem handzaam kortste boorhamer in zijn klasse Extreem krachtig door uitermate sterk slagmechanisme en Marathon motor TOT 3,4 JOULE Extreem robuust door robuuste behuizing en aluminium tandwielhuis Meer informatie op