Vlaardingen-De Vergulde Hand-West

Transcriptie

1 Vlaardingen-De Vergulde Hand-West Onder redactie van Y. Eijskoot, O. Brinkkemper en T. de Ridder Rapportage Archeologische Monumentenzorg 200

2 Vlaardingen-De Vergulde Hand-West Onderzoek van archeologische resten van de middenbronstijd tot en met de late middeleeuwen Y. Eijskoot, O. Brinkkemper en T. de Ridder Amersfoort 20

3 Colofon RCE Rapportage Archeologische Monumentenzorg 200 Vlaardingen-De Vergulde Hand-West Onderzoek van archeologische resten van de middenbronstijd tot en met de late middeleeuwen Onder redactie van Y. Eijskoot, O. Brinkkemper en T. de Ridder Met bijdragen van M. Blaauw, V.A.J. Bosman, O. Brinkkemper, H. Buitenhuis, E.J. Bult, H. Cremer, M. Domínguez Delmás, Y. Eijskoot, R. Exaltus, A.L. van Gijn, H. van Haaster, T. Hakbijl, K. Hänninen, E. Hanraets, R. van Heeringen, M. van der Heiden, A.G. Klink, W.J. Kuijper, M.J.A.Melkert, W. Prummel, W.F. Reigersman-van Lidth de Jeude, T. de Ridder, J. Schelvis, E. van Toledo, R. Torremans, C.E. Vermeeren, T. Vernimmen, P.C. Vos en A.H.L. Vredenbregt ILLUSTRATIES EN FOTO S, TENZIJ ANDERS VERMELD: E. van Toledo en J. van den Berg, gemeente Vlaardingen en O. Brinkkemper TEKSTREDACTIE: E. Beukers, Utrecht OPMAAK: Studio Imago Amersfoort DRUKWERKBELEIDING: Studio Imago Amersfoort Afbeelding voorzijde: De Vergulde Hand-West op 2 augustus 2005, met daarop de geprojecteerde vondstzones. Foto: Roel Dijkstra, bewerking: E. van Toledo. ISBN: Gemeente Vlaardingen, 20

4 4 Dateringen O. Brinkkemper, Y. Eijskoot en T. de Ridder 4. Inleiding In dit hoofdstuk wordt beschreven hoe de bodemlagen en archeologische sporen van VHW zijn gedateerd met behulp van natuurwetenschappelijke dateringsmethoden. Het gaat om dateringen met behulp van radioactief koolstof ( 4 C-methode), de daarvan afgeleide wigglematch-datering en datering op basis van jaarringen in hout (dendrochronologie). Deze dateringsmethoden zullen leiden tot een definitief chronologisch kader voor het archeologische en landschappelijke onderzoek. De aanduidingen voor archeologische perioden en daaraan verbonden tijdskaders zijn overgenomen uit het Archeologisch Basis Register (ABR). Dit is een algemeen geaccepteerd chronologisch kader dat wordt gebruikt voor Archis en dat ook wordt aangehouden in het archeologische overzichtswerk Nederland in de prehistorie. 2 Het hier gepresenteerde chronologische kader voor de archeologische sporen en landschapsontwikkeling voor VHW is gebaseerd op 4 C-dateringen uit archeologische en lithologische contexten en de relatieve ouderdom die daaruit is af te leiden. Voor het dateringsonderzoek zijn de volgende doelen geformuleerd: met behulp van 4 C-dateringen opstellen van een chronologisch kader voor de beschrijving van archeologische sporen en fasen in de landschapsontwikkeling; het verfijnen van dit kader voor de archeologische sporen met behulp van dendrochronologie en wigglematch-dateringen; het opstellen van een chronologische fasering van de archeologische sporen op basis van de uitkomsten van de verschillende dateringsmethoden. De dateringen van de lithologische eenheden zijn voor een belangrijk deel al verwerkt in hoofdstuk 3. De daar gepresenteerde informatie zal hier niet worden herhaald. Deze 4 C-dateringsresultaten en de kalibratie-intervallen ervan worden wel in dit hoofdstuk gepresenteerd, alsmede een korte chronologische interpretatie van de stratigrafische eenheden. In dit hoofdstuk wordt bovendien een antwoord gezocht op de op archeologische resten gerichte onderzoeksvragen, die zijn afgeleid van bovengenoemde vragen: Hoe zijn op basis van het 4 C-onderzoek de afzonderlijke lithologische eenheden en andere sporen van menselijke activiteiten te dateren? 2 Hoe kan de datering en fasering met behulp van dendrochronologisch onderzoek worden verfijnd? 2 Kunnen de hoofdperioden nader worden gefaseerd met behulp van wigglematch-dateringen? 4 Welke extra detaillering levert de combinatie van de drie dateringsmethoden op? 4.2 Materiaal en methoden 4.2. De 4 C-monsters In het kader van het onderzoek binnen VHW zijn 8 4 C-monsters van bewoningssporen en lithologische eenheden gedateerd. Het betreft 67 AMS-monsters van bodemlagen (inclusief cultuurlagen, kaartbijlage 4.a), 44 conventionele monsters van archeologische fenomenen (vooral houten palen, kaartbijlage 4.b) en 70 monsters voor wigglematch-datering (kaartbijlage 4.c). Deze laatste categorie omvat zowel conventionele als AMS-dateringen. De beschikbare aantallen monsters per vondstzone zijn weergegeven in tabel 4.. De dateringen worden kunnen ingedeeld in een chronologisch kader met acht tijdvakken, dat het middenneolithicum A tot en met de nieuwe tijd beslaat (zie tabel 4.2). Deze tijdvakken omvatten een aantal lithologische eenheden en in een aantal gevallen ook activiteitenniveaus met archeologische resten. Aan de hand van de lithostratigrafie en de archeologische sporen kan binnen een aantal tijdvakken een fasering worden aangebracht. De fasen met menselijke activiteiten en bewoning in de ijzertijd, Romeinse tijd en middeleeuwen zijn vondstzone totaal landschappelijk archeologisch wigglematch totaal Tabel 4. Beschikbare 4 C-dateringen, gesorteerd naar soort en vondstzone. 4 DATERINGEN 47

5 tijdvak kalenderjaren archeologische perioden 8 tot 3650 v.chr. middenneolithicum A v.chr. middenneolithicum A tot middenbronstijd B v.chr. middenbronstijd B v.chr. late bronstijd v.chr. vroege ijzertijd tot late ijzertijd v.chr.-400 n.chr. late ijzertijd tot laat-romeinse tijd n.chr. laat-romeinse tijd tot vroege middeleeuwen D 00 n.chr.-heden. late middeleeuwen tot nieuwe tijd Tabel 4.2 Chronologisch kader van VHW. vondstzone totaal dendromonsters es Tabel 4.3 Beschikbare dendrochronologische monsters van essenhout. op basis van datering en stratigrafie van de archeologische sporen verder onderverdeeld. De administratieve gegevens van de 4 C-dateringen staan vermeld in bijlage 4.. De uitkomsten van de 4 C-dateringen zijn vermeld in de bijlagen , respectievelijk voor AMSdateringen, conventionele dateringen en wigglematch-dateringen. In de paragrafen wordt een chronologisch kader van de archeologische sporen en lithologische eenheden met acht tijdvakken gepresenteerd. In de paragrafen worden de tijdvakken van oud naar jong afzonderlijk besproken. Daarbij worden steeds eerst de dateringen van de lithologische lagen behandeld en daarna de archeologische fenomenen uit het betreffende tijdvak. Door de aard van het gedateerde materiaal omvatten de lithologische dateringen vaak een grotere tijdsspanne en zijn de archeologische fenomenen meer in de tijd geconcentreerd. Bij het opstellen van het chronologische kader voor het geolandschappelijke onderzoek zijn alle lithologische 4 C-dateringen al meegenomen. Het in kaart brengen van landschappelijke ontwikkelingen en milieuomslagpunten is uitgewerkt in hoofdstuk 3 van deze publicatie De dendrochronologische monsters Om bij dendrochronologisch onderzoek statistisch betrouwbare uitkomsten te krijgen is hout nodig met ten minste 50 jaarringen. Eikenhout en naaldhout bieden de beste mogelijkheden voor dendrochronologische datering. In VHW zijn twee eiken met voldoende jaarringen beschikbaar en onderzocht: de boomstamkano uit vondstzone 0 en een paal uit vondstzone. Essenhout is ook bruikbaar gebleken voor dendrochronologisch onderzoek. Hiervan waren 20 stuks beschikbaar met voldoende jaarringen. De verdeling over de afzonderlijke vondstzones is weergegeven in tabel 4.3 en kaartbijlage 4.d. De resultaten van het dendrochronologische onderzoek zijn weergegeven in paragraaf 4.. Het wigglematch-onderzoek, waarbij is uitgegaan van de resultaten van het dendrochronologische onderzoek, is opgenomen in paragraaf 4.2. In paragraaf 4.3 worden de resultaten van de verschillende onderzoeken vergeleken en in paragraaf 4.4 worden de onderzoeksvragen beantwoord. 4.3 Tijdvak 8 ( v.chr.) 4.3. Het archeologische en lithologische kader Dit tijdvak staat voor de oudste geregistreerde lithologische eenheid in de bodemopbouw van VHW. Het betreft een kleiafzetting (pre-spuipolderlaag Oost Kl-6), die in het middenneolithicum A kan worden geplaatst. Voor deze periode zijn in VHW geen archeologische sporen van menselijke activiteiten vastgesteld De 4 C-dateringen Twee dateringen worden tot dit tijdvak gerekend. Deze zijn afkomstig van botanische resten in het kleisediment pre-spuipolderlaag Oost Kl-6. De ouderdom van de afzetting is vastgesteld tussen 3934 en 3655 v.chr. (afb. 4.). In essentie betekent dit slechts dat de overstromingen die de klei hebben afgezet, niet vóór deze tijd hebben plaatsgehad, maar mogelijk wel erna (terminus post quem) omdat de plantenresten mogelijk zijn meegespoeld uit oudere niveaus. De plantenresten kunnen echter ook even oud zijn als de overstromingsfase. Aanvankelijk stond de betrouwbaarheid van GrA-330 ter discussie, omdat de datering was gekoppeld aan een vondstnummer (vnr ) van een monster uit een klapklei. Het vermoeden was dat tijdens de behandeling van het monster het oorspronkelijke vondstnummer was verwisseld met dat van het klapkleimonster. Om de veronderstelde neolithische velddatering van Kl-6 te toetsen is nogmaals materiaal ingestuurd (GrA-3430). Deze datering bevestigde de veronderstelde ouderdom en daarmee beschouwen we ook GrA- 330 als betrouwbaar voor de datering van Kl Chronologische kenmerken van tijdvak 8 In Kl-6 kan geen verdere fasering worden aangebracht omdat dit niveau te diep onder het maaiveld lag voor een gedegen onderzoek van dien aard. σ-interval 2σ-interval Oost Kl-6 Oost Kl-6 GrA-3430 GrA ± 45 BP 4955 ± 35 BP cal BC Afb. 4. Kalibratie van de monsters ten behoeve van het landschap van tijdvak VLAARDINGEN-DE VERGULDE HAND-WEST

6 4.4 Tijdvak 7 ( v.chr.) 4.5 Tijdvak 6 ( v.chr.) 4.4. Het archeologische en lithologische kader Dit tijdvak staat voor een fase met rietveen (Hollandveen Hv-5) die begint na de kleiafzetting in het middenneolithicum A (pre-spuipolderlaag Oost Kl-6) en doorloopt tot in de middenbronstijd B. Ook dit niveau ligt te diep onder het maaiveld voor een gedetailleerd onderzoek van de lithologie en stratigrafie. In dit tijdvak ontbreken archeologische sporen van menselijke activiteiten in VHW De 4 C-dateringen Van deze fase is één 4 C-datering beschikbaar uit vondstzone 4. Het betreft een datering van botanische macroresten uit het middendeel van veenpakket Hollandveen Midden Hv-5. Dit monster geeft aan dat er in ieder geval tussen 857 en 627 v.chr. sprake was van veenvorming (afb. 4.2). De ouderdomsbepaling (GrA-3266) uit de top van Hv-5 wordt in tijdvak 6 geplaatst. De basis van Hv-5 is vanwege de diepteligging niet verder bemonsterd voor datering. Omdat we van Hv-5 slechts één datering hebben, is het begin van tijdvak 7 gebaseerd op de ouderdom van materiaal uit pre-spuipolderlaag Oost Kl-6 van tijdvak 8. Het einde van het tijdvak is vastgesteld op basis van het gecombineerde bereik van de dateringen van tijdvak Chronologische kenmerken van tijdvak 7 Op grond van pre-spuipolderlaag Oost Kl-6 (tijdvak 8) is het veen niet eerder gaan groeien dan v.chr. (GrA-330). Het einde van de groeifase kan met meer zekerheid worden vastgesteld en moet tussen 45 en 268 v.chr. (GrA-3266) liggen. Het is niet mogelijk om in Hv-5 een fasering aan te brengen, omdat het niveau te diep onder het maaiveld ligt voor een gedegen lithologisch onderzoek. Het is echter niet uitgesloten dat gedurende het tijdvak in het gebied nog overstromingen hebben plaatsgevonden waarbij één of verschillende kleidekken zijn afgezet, en de ontwikkeling van het veen tijdelijk is onderbroken Het archeologische en lithologische kader Tijdvak 6 valt in de middenbronstijd B. In deze periode is de veenontwikkeling tijdelijk onderbroken door kleisedimentatie van de Spuipolderlaag. Het is tevens het oudste tijdvak waarvoor ook archeologische sporen (Vz0-Ho0) beschikbaar zijn. In de Maasmondregio zijn nauwelijks aanwijzingen voor menselijke aanwezigheid uit deze tijd. De opvallendste vondst betreft het skelet van een man uit de bronstijd bij de Krabbeplas in Vlaardingen. Dit skelet is 4 C-gedateerd in de periode v.chr. (3080 ± 40 BP, GrN-969 en 3060 ± 40 BP, GrN-8960). 3 Tot de bodemopbouw van dit tijdvak worden gerekend: de toppen van Hv-5, de kleiafzetting Kl-4 en Kl-5 en de basis van Hv-4. Het niveau Kl-3.4 dat rondom de boomstamkano is vastgesteld, behoort ook tot dit tijdvak. De kleilaag Kl-4. in vondstzone 4, waarvoor een velddatering in de bronstijd werd aangehouden, is volgens de datering jonger en afgezet in tijdvak De 4 C-dateringen Voor dit tijdvak van VHW zijn vijf landschappelijke 4 C-dateringen beschikbaar (afb. 4.3). Twee hiervan zijn afkomstig uit de basis van Hollandveen Hv-4.2 (GrA-32270) en de top van Hv-5 (GrA-3266). De andere drie dateringen (GrA-32285, GrA-3229 en GrA-32304) zijn van de kleisedimenten Spuipolderlaag West Kl-5, Midden Kl-4.5 en Boomstamkano Kl-3.4. Het is opvallend dat de dateringen van Kl-5, Kl-4.5, Hv-4.2 en Hv-5 tussen 420 en 268 v.chr. nagenoeg gelijktijdig zijn. Hieruit blijkt dat mogelijk sprake was van een relatief korte opeenvolging van veengroei en kleisedimentatie binnen maximaal 52 jaar. De dateringen van Vz0-Ho0 (GrN ) en Boomstamkano Kl-3.4 (GrA-32304) passen ook in dit tijdsbeeld. De piekjes binnen het 2σ-bereik van deze laatste datering tussen 250 en 200 v.chr. lijken daarom van minder belang voor het chronologische kader. De ouderdomsbepaling GrN (afb. 4.4) heeft betrekking op menselijke activiteiten en is afkomstig van een archeologische structuur uit de middenbronstijd (Vz0-He0) in vondstzone 0. Midden Kl cal BC GrA ± 30 BP Afb. 4.2 Kalibratie van het monster ten behoeve van het landschap van tijdvak 7 (legenda zie afb. 4.). Oost Hv-4.2 Midden Kl-4.5 West Kl-5 Oost Hv-5 Kano Kl GrA ± 35 BP GrA ± 35 BP GrA ± 35 BP GrA ± 30 BP GrA ± 35 BP cal BC Afb. 4.3 Kalibratie van de monsters ten behoeve van het landschap van tijdvak 6 (legenda zie afb. 4.). 4 DATERINGEN 49

7 Oost Hv-4.2 Midden Kl-4.5 West Kl-5 Oost Hv-5 Kano Kl GrA ± 35 BP GrA ± 35 BP GrA ± 35 BP GrA ± 30 BP GrA ± 35 BP cal BC Afb. 4.4 Kalibratie van de monsters ten behoeve van de archeologie van tijdvak 6 (legenda zie afb. 4.). Kano Hv-3 Kano Hv-3 Midden KL-4.2 Kano Hv-3 Kano Hv-3 Oost Hv-4. Midden Kl GrA-3433 GrA GrA GrA GrA GrA-3365 GrA cal BC 2950 ± 40 BP 2935 ± 45 BP 295 ± 25 BP 2900 ± 35 BP 2720 ± 40 BP 2655 ± 45 BP 2630 ± 30 BP Afb. 4.5 Kalibratie van de monsters ten behoeve van het landschap van tijdvak 5 (legenda zie afb. 4.) Chronologische kenmerken van tijdvak 6 De bodemopbouw van het tijdvak kan niet met 4 C-dateringen worden gefaseerd, omdat deze ouderdomsbepalingen een gelijktijdig of een nagenoeg gelijktijdig dateringsbereik hebben. Uitspraken over de opeenvolging van ontwikkelingen blijven dus gebaseerd op de stratigrafie. De lithostratigrafie wijst uit dat de rietveengroei van Hollandveen Oost Hv-5 tussen 425 en 250 v.chr. is gestopt, doordat het gebied overstroomde en klei werd afgezet. Vooral in het midden (Spuipolderlaag Midden Kl-4.5 en Spuipolderlaag Boomstamkano Kl-3.4) en westen (Spuipolderlaag West Kl-5) van het gebied is sprake van een relatief dik kleipakket. In het oosten is het pakket slechts 0 cm dik. De hoeveelheid rietresten in de kleisedimenten wijzen op een verlandingsproces, dat resulteerde in de Hv-4-fase. De palen van Vz0-Ho0 zijn ingeslagen in Spuipolderlaag Boomstamkano Kl-3.4. Dit betekent dat de menselijke activiteiten plaatshadden na de overstromingen en kleiafzetting, mogelijk in de tijd dat de kleiafzetting met veen overgroeid begon te raken. Het is echter niet uitgesloten dat het gebied al voor de kleisedimentatie werd bezocht en dat deze bezoeken ook later, na de verlanding in het begin van de Hv-4-fase, bleven plaatsvinden. 4.6 Tijdvak 5 ( v.chr.) 4.6. Het archeologische en lithologische kader Voor dit tijdvak, dat een deel van de middenbronstijd B en de hele late bronstijd beslaat, zijn geen bewoningssporen vastgesteld of archeologische aanwijzingen voor andersoortige menselijke activiteiten. Kenmerkend voor dit tijdvak is het rietveen van het Hollandveen 4 (Hv-4). Dit rietveen is in vondstzone 0 rondom de boomstamkano getypeerd als Hollandveen Boomstamkano Hv-3, omdat tijdens het veldonderzoek hier het hiaat in de sedimentatie tussen v.chr. niet was herkend. In Oost Hv-4 is een min of meer arbitrair onderscheid gemaakt in pakketten Hv-4. en Hv-4.2, gebaseerd op veldwaarnemingen van lokaal voorkomend veraard veen en veenmos in dit deelgebied. In deelgebied Midden ontbreekt Hv-4 op een aantal plaatsen. De lithostratigrafische positie van dit veen wordt hier ingenomen door gyttja-afzettingen (Kl- 4.4-Kl-4.2) De 4 C-dateringen Voor tijdvak 5 zijn zeven dateringen beschikbaar (afb. 4.5). Een hiervan is afkomstig uit de top van Hollandveen Oost Hv-4.2. Het jongst gedateerde monster is afkomstig uit een gyttja-afzetting: Midden Kl-4.3. Een andere (GrA-40400) komt uit het midden van het veenpakket Hollandveen Midden Hv-4. De resterende vier zijn uit het veen direct onder en boven de boomstamkano (Boomstamkano Hv-3). Deze laatste vier monsters zijn geselecteerd voor het onderzoek naar de depositionele context van de boomstamkano. De datering uit de top van Hollandveen Oost Hv-4. veen (GrA- 3365) is speciaal voor het chronostratigrafische onderzoek geselecteerd. De jongste datering (GrA-40398) is verzameld om de gyttja-afzetting in de landschapsontwikkeling en chronostratigrafie van VHW te plaatsen. Het einde van de gyttjavorming is vanwege postsedimentaire deformatieprocessen niet meer nauwkeurig te bepalen. De afzetting kan tot ver in tijdvak 4 zijn doorgegaan. Het onderzoek naar de vondstcontext van de boomstamkano heeft uitgewezen dat deze niet is aangetroffen in de primaire context, maar tussen veenniveaus uit de late bronstijd (Boomstamkano Hv-3). Aanvankelijk zijn voor dit onderzoek alleen monsters gedateerd van het veen direct boven (GrA-33084) en onder (GrA-33086) de klapkleilaag die de kano inkapselt. Deze monsterlocaties liggen op enkele meters afstand van de boomstamkano. Ter controle van deze ouderdomsbepalingen is in een later stadium van het onderzoek veen van direct onder (GrA-33844) en boven (GrA-3433) de kano gedateerd. Deze hebben de uitkomsten van de eerder uitgevoerde ouderdomsbepalingen bevestigd Chronologische kenmerken van tijdvak 5 De ouderdom van de top van het veen (GrA-3365) ligt tussen 899 en 792 v.chr. en maakt aannemelijk dat de veengroei van Hollandveen Oost Hv-4. eindigt in de negende eeuw v.chr. De gyttja-afzetting (Kl-4.3) in deelgebied Midden kan nog zijn doorgegaan. Het begin van de veengroei Hollandveen Oost Hv-4.2 en mogelijk ook van de gyttjavorming (GrA en GrA-3229) ligt in tijdvak 6 tussen v.chr. Voor de tussenliggende periode zijn geen dateringen verzameld. Het is daarom ook onbekend gebleven wanneer, tussen 250 en 800 v.chr., de veraarding 50 VLAARDINGEN-DE VERGULDE HAND-WEST

8 Midden Hv-4.2 Oost KP Kano C-4 Midden Kl-4. Oost Kl-4.3 Oost C-4 Oost C-4 Oost Hv-3.5 Oost Hv-3.5 Oost Hv-3.3 Oost Hv GrA GrA GrA GrA GrA-4563 GrA GrA GrA GrA GrA GrA cal BC 2540 ± 30 BP 2525 ± 40 BP 2520 ± 35 BP 2500 ± 40 BP 2480 ± 40 BP 2470 ± 35 BP 2465 ± 35 BP 2430 ± 40 BP 240 ± 35 BP 2395 ± 40 BP 2345 ± 35 BP Afb. 4.6 Kalibratie van de monsters ten behoeve van het landschap van fase 4B (vroege ijzertijd; legenda zie afb. 4.). van het veen en het veenmos is begonnen en Hv-4.2 is overgegaan in Hv Tijdvak 4 ( v.chr.) 4.7. Het archeologische en lithologische kader Dit tijdvak beslaat de vroege ijzertijd, de middenijzertijd en bijna de hele eerste helft van de late ijzertijd. Het jongere deel van de late ijzertijd wordt gerekend tot tijdvak 3. De basis van de bodemopbouw van dit tijdvak is kleilaag 3 (Kl-3) met daarop het rietveen Hv-3.6 en Hv-3.5. De vroege ijzertijd is ook de eerste fase met archeologische sporen van dit tijdvak. De periode van menselijke activiteit (C-4) heeft, behoudens in vondstzone 6, echter geen lithologisch duidbare cultuurlaag achtergelaten. De archeologische sporen dateren tussen ongeveer 750 en 500 v.chr. De hieraan gerelateerde activiteiten vonden plaats in de rietvenen Hv-3.6 en Hv-3.5 en in vondstzone 6 ook langs een meer (gyttja Oost Kl-4.3). De monsters uit de laagcode Oost C-4 zijn afkomstig uit de top (GrA-32266) en basis (GrA-32265) van de vloer in een woonstalhuis (Vz06-G0) in vondstzone 6. Aan het einde van de vroege ijzertijd groeide wederom veen in VHW. Ditmaal was sprake van meer mesotroof veen (Hv-3.3). In het begin van de middenijzertijd ontstonden ook niveaus met oligotrofe veentypen (Oost Hv-3.2) en volgt de tweede fase ( v.chr.) met archeologische sporen van dit tijdvak. Het mesotrofe en oligotrofe veen is door natuurlijke ontwatering en door de mens vervormd, waardoor een cultuurlaag (C-3) van amorf veen ontstond. Aan het einde van dit tijdvak, tussen 250 en 200 v.chr., begon het gebied geleidelijk te verdrinken en werd klei afgezet. Een deel van de archeologische sporen van tijdvak 4A is toe te schijven aan deze relatief korte fase. Hierna raken de bewoningsresten overdekt met Binnenpolderklei (West Kl-2.3, Midden Kl-2.9 en Oost Kl-2.5). Typerend voor dit tijdvak, maar voor het chronostratigrafische kader van minder belang, zijn de vele kleionderspoelingen in het begin van de late ijzertijd. Deze hebben de natuurlijke opeenvolging van de bodemlagen op een aantal plaatsen ernstig verstoord De 4 C-dateringen Voor dit tijdvak zijn veel 4 C-dateringen beschikbaar (afb ). In de midden/late ijzertijd kende VHW namelijk de hoogste dichtheid aan archeologische sporen. Ook is een aanzienlijk aantal mon- sters ingezet om de verschillende omslagpunten in de veenmilieus, de overstromingen en de kleionderspoeling in chronologische volgorde te plaatsen. Ondanks de grote hoeveelheid monsters voor dit tijdvak is het niet mogelijk om een fijnmazig chronologisch kader voor het landschap en de bewoning op te stellen. De monsters uit de middenijzertijd en het begin van de late ijzertijd hebben relatief brede marges en pieken allemaal in vierde en daarnaast ook nog in de derde en/of de tweede eeuw v.chr. Ook de pieken in de derde en tweede eeuw zijn meestal erg breed en overbruggen vaak meer dan 00 jaar. De dateringen van de vroege ijzertijd laten zich vanwege het zogenoemde Hallstattplateau ook niet scherper kalibreren dan tot op een aantal eeuwen. Deze monsters vallen tussen 2500 en 2400 BP, wat in kalenderjaren uitkomt op een bereik van v.chr. Door middel van dendrochronologisch onderzoek en wigglematch-dateringen is getracht het bereik van datering van een aantal gebouwen te verkleinen, zodat scherper kan worden gedateerd en mogelijk een fasering kan worden aangebracht in de activiteitenfasen van de ijzertijd. De resultaten hiervan zijn beschreven in paragraaf 4. en Chronologische kenmerken van tijdvak 4 Vanwege de brede marges van de dateringen kunnen de opeenvolgende ontwikkelingen van het landschap en de bewoning alleen aan de hand van de lithostratigrafie worden beschreven. De reguliere 4 C-dateringen staan slechts een fasering op hoofdlijnen toe. Het wigglematch-onderzoek aan zes structuren uit de middenijzertijd wordt besproken in paragraaf 4.2. Het tijdvak wordt op basis van de reguliere dateringen in twee fasen onderverdeeld: fase 4B: v.chr. fase 4A: v.chr. Fase 4B ( v.chr.) Fase 4B betreft een periode waarin VHW eerst overstroomde (Vergulde Handlaag Kl-3), en geleidelijk overdekt raakte met rietveen (Hv-3.6 en Hv-3.5). De aanvankelijke overstroming en geleidelijke verlanding van het gebied (Kl-3) laat zich vanwege het Hallstattplateau niet nauwkeurig bepalen, maar had vermoedelijk tussen 800 en 700 v.chr. plaats (afb. 4.6). De vroegste rietveenontwikkeling van dit tijdvak (Hollandveen Hv-3.6) is niet gedateerd. De datering (GrA-32660, afb. 4.8) van Hollandveen Oost Hv-3.6 is vanwege het bovenliggende veen en de archeologische resten te jong en dus niet correct. Op Hv-3.6 volgt een rietveen met houtresten (Hv-3.5). De datering GrA maakt duidelijk dat op een aantal plaatsen 4 DATERINGEN 5

9 Vz0-kano Vz03-Ho0 Vz06-G0 Vz0-G0 * KIA-238 GrN-3032 GrN GrN cal BC 260 ± 25 BP 2480 ± 20 BP 2440 ± 25 BP 2405 ± 25 BP Afb. 4.7 Kalibratie van de monsters ten behoeve van de archeologie van fase 4B (vroege ijzertijd; legenda zie afb. 4.). * jongste monster van wigglematch-reeks (zie par. 4.2). in deelgebied Midden de rietvenen Hv-3.5 en Hv-3.6 in dezelfde horizont voorkomen als het Hollandveen Hv-4 in deelgebied Oost. Mogelijk zijn in het deelgebied Midden door onderspoeling schollen met veenafzettingen van gelijke ouderdom over elkaar gedreven. In vondstzone 6 liggen ook gyttja-afzettingen van Oost Kl-4.3. De sedimentatie hiervan is vermoedelijk al begonnen in de late bronstijd. De datering van de archeologische sporen maakt aannemelijk dat tussen 750 tot 500 v.chr. mensen actief waren in het gebied (afb. 4.7). De veronderstelde aanvangsdatum van de menselijke activiteiten in de achtste eeuw is gebaseerd op de ouderdom van het gebouw (Vz0-G0) in vondstzone 0. Op basis van de 4 C-datering GrN kan dit gebouw echter ook tussen 500 en 400 v.chr. zijn gebouwd. De wigglematch-datering van Vz0-G0 (par. 4.2) sluit een bouwdatum in de vijfde eeuw v.chr. uit. Daarna is de boomstamkano het oudste archeologische spoor van het tijdvak en zijn pas in de zevende eeuw v.chr. mensen actief in VHW. 4 In de vijfde eeuw v.chr. vond vermoedelijk het omslagpunt plaats van rietveen (Hollandveen Hv-3.5) naar een veenlandschap met vegetatie uit meer mesotrofe (Hollandveen Hv-3.3) en oligotrofe (Hollandveen Hv-3.2) milieus. Fase 4A ( v.chr.) De bodemopbouw van fase 4A bestaat uit drie hoofdniveaus. Aan de basis ligt veen met niveaus van zeggen en grassen (Hv-3.3) en met mossen en heide (Hv-3.2 en Hv-3.4). 5 Dan volgt de amorfe cultuurlaag (C-3) met de bewoningssporen van de middenijzertijd. De laagopeenvolging van tijdvak 4A is afgesloten door het Binnenpolderkleidek (West Kl-2.3, Oost Kl-2.5 en Midden Kl-2.9). De sedimentatie van dit niveau is tussen 250 en 200 v.chr. begonnen en heeft zich geleidelijk uitgebreid over het gehele bewoonde areaal. In deze tijd waren nog mensen actief in het gebied, want er is op grote schaal Binnenpolderklei (Oost Kl-2.6) in de toppen van het amorfe pakket getrapt. Ook de onderspoeling van het veen vond plaats in dit tijdsbestek. Verder liggen enkele archeologische sporen (Vz07-P03 en Vz07-P0) geheel of gedeeltelijk op deze klei. Rond 400 v.chr. is het rietveen van de vroege ijzertijd (fase 4B) veranderd in een landschap met zegge, grassen (Hv-3.3), mosveen en heide (Oost Hv-3.2). De dateringen uit de basis en toppen van deze niveaus, ook die van direct onder huisvloeren (Hv-3.), plaatsen het landschap met deze vegetaties namelijk tussen 400 en 200 v.chr. (afb. 4.8). De ontwikkelingen kunnen elkaar in kort tijdsbestek hebben opgevolgd. Veel dateringen vertonen namelijk ook een piek tussen 400 en 350 v.chr. Blijkens deze dateringen verschijnen de eerste gebouwen (Vz09- G08 en Vz07-G0) ook tussen 400 en 350 v.chr. (afb. 4.9). Het hoogtepunt van de activiteitenfase lag echter tussen 350 en 200 v.chr. De dateringen van de meeste archeologische sporen vertonen namelijk pieken (mede) in dit tijdsbestek. Nagenoeg alle woonstalhuizen, spiekers en schuren lijken in de vierde en derde eeuw te zijn gebouwd. Een klein aantal monsters heeft nog een staartje van het kalibratiebereik in de eerste eeuw, tussen 200 en 50 v.chr. Of deze archeologische sporen uit dit tijdsbestek dateren, is niet bekend, maar dat lijkt onwaarschijnlijk. Het veen en de archeologische sporen zijn namelijk tussen 390 en 64 v.chr. (GrA en GrA-32293) overstroomd en volledig afgedekt met klei (Kl-2). Jongere archeologische sporen moeten op of in deze kleiafzettingen liggen. De kleine piek in een datering (GrA-33082) van het kleidek (Kl-2.3) over de bewoningssporen tussen 25 en 2 v.chr. lijkt verwaarloosbaar, omdat deze bij de overige monsters ontbreekt. De dateringen GrA-3480 en GrA laten zien dat na 200 v.chr. ook nog onderspoeling kan hebben plaatsgehad. GrA GrA GrA GrA ± 35 BP 2295 ± 35 BP 2290 ± 30 BP 2275 ± 40 BP GrA ± 30 BP GrA ± 25 BP GrA GrA GrA GrA GrA GrA GrA GrA GrA GrA-3480 GrA ± 50 BP 2250 ± 35 BP 2240 ± 35 BP 225 ± 35 BP 220 ± 35 BP 2205 ± 45 BP 295 ± 35 BP 280 ± 35 BP 270 ± 30 BP 245 ± 35 BP 240 ± 40 BP Oost Hv 3. Oost Hv-3. Oost Hv-3.3 Oost Hv-3.4 Midden KP Midden Hv-3 Midden Hv-3 Oost Hv-3. Midden Kl-2.9 Midden Kl-2.9 Oost Hv-3.2 Oost Hv-3. Oost Kl-2.5 West Kl-2.3 Oost Hv-3.6 Midden KP Midden KP cal BC Afb. 4.8 Kalibratie van de monsters ten behoeve van het landschap van fase 4A (midden-/late ijzertijd; legenda zie afb. 4.). 52 VLAARDINGEN-DE VERGULDE HAND-WEST

10 Vz07-G0 Vz09-G08 Vz0-Ho04 Oost C-3 Vz09-G0 Oost C-3 Vz09-G07 Oost C-3 Oost C-3 Vz09-G09 Vz03-Ho04 Vz07-He0 Vz09-G05 Oost C-3 Vz0-G0 Vz07-G0 Vz0-Ho0 Vz09-G02 Vz09-G09 Vz09-G09 Vz07-G0 Vz04-Ho0 Vz09-P07 Vz05-Ho02 Vz09-G0 Vz09-He0 Vz09-G06 Vz09-P04 Vz09-P0 Vz09-Ho03 Vz09-P02 Vz09-G03 Vz09-G04 Vz0-He0 Vz09-Ho03 Vz09-Ho03 Vz0-G0 Vz03-Ho03 Vz07-P02 Vz07-He02 Vz07-P0 Vz05-Ho0 Vz08-Ho0 Vz03-Ho GrN GrN ± 25 BP 2295 ± 20 BP GrN ± 20 BP GrA ± 35 BP GrN ± 20 BP GrA ± 35 BP GrN ± 20 BP GrA ± 35 BP GrA ± 35 BP * GrA ± 35 BP GrN ± 20 BP GrN ± 25 BP GrN ± 20 BP GrA ± 35 BP * GrA ± 30 BP GrN ± 2 BP GrN ± 20 BP * GrN ± 20 BP GrN ± 20 BP * GrN ± 24 BP * GrA ± 35 BP GrN ± 20 BP GrN ± 20 BP GrN ± 25 BP * GrA e.a ± 7 BP GrN ± 7 BP GrN ± 20 BP GrN ± 20 BP GrN ± 20 BP * GrA ± 40 BP GrN ± 25 BP GrN ± 20 BP * GrN ± 25 BP GrN ± 20 BP * GrA e.a. 287 ± 8 BP * GrN ± 22 BP GrN ± 20 BP GrN ± 20 BP GrN ± 20 BP GrN ± 25 BP GrN ± 20 BP GrN ± 20 BP GrN GrN cal BC 250 ± 30 BP 250 ± 20 BP Afb. 4.9 Kalibratie van de monsters ten behoeve van de archeologie van fase 4A (midden-/late ijzertijd; legenda zie afb. 4.). * jongste monster van wigglematch-reeks (zie par. 4.2). 4.8 Tijdvak 3 (200 v.chr.-400 n.chr.) 4.8. Het archeologische en lithologische kader Dit tijdvak staat voor de late ijzertijd vanaf 200 v.chr. tot en met de laat-romeinse tijd. De Binnenpolderafzettingen bepalen het archeologische en lithologische kader van tijdvak 3. Hoewel voor dit tijdvak drie activiteitenfasen (tweede en eerste eeuw v.chr., eerste eeuw n.chr. en de tweede en derde eeuw n.chr.) zijn onderkend, is er geen cultuurlaag ontstaan. De archeologische sporen en vondsten liggen in de Binnenpolderklei en ogenschijnlijk op hetzelfde niveau. Tijdens de menselijke activiteitenfasen in de Romeinse tijd lijkt geen sedimentopbouw plaats te hebben gevonden. Cultuurlaag C-2 heeft uitsluitend betrekking op grondsporen. Uit een aantal van deze grondsporen zijn monsters voor specialistisch onderzoek verzameld De 4 C-dateringen Voor dit tijdvak zijn AMS- en conventionele ouderdomsbepalingen beschikbaar. De conventionele monsters zijn afkomstig van houten bouwsels, waaronder gebouwen, in de vondstzones, 3, 8 en 9. De AMS-monsters zijn afkomstig van veen- en kleilagen boven en onder de bewoningssporen en uit vullagen van greppels. Twee houtbouwfenomenen, Vz03-Ho08 en Vz08-Ho05, zijn onderworpen aan wigglematch-datering en worden in paragraaf 4.2 nader besproken. 4 DATERINGEN 53

11 4.8.3 Chronologische kenmerken van tijdvak 3 De lithologie van dit tijdvak heeft betrekking op de archeologische sporen en de Binnenpolderafzettingen vanaf het einde van de late ijzertijd en de vroeg- en midden-romeinse tijd. Het tijdvak is onder te verdelen in drie fasen: fase 3C: 200- v.chr. fase 3B: -270 n.chr. fase 3A: n.chr. Fase 3C (200- v.chr.) De dateringen uit deze fase zijn afkomstig uit de lithologische eenheden Binnenpolderlaag West Hv-2/C-2 en Oost Kl-2.5 (afb. 4.0) en een twaalftal archeologische sporen (afb. 4.). In het westen van VHW is de basis (GrA-32290) en de top (GrA-32264) van Binnenpolderlaag West Hv-2/C-2 gedateerd. Op basis van deze dateringen is aannemelijk dat dit pakket tussen 99 v.chr. en 52 n.chr. is gevormd. In het oosten van het onderzoeksgebied is alleen de ouderdom (GrA-3227) van de top van Binnenpolderlaag Oost Kl-2.5 bepaald. Dit monster wijst ook op een ontstaan van het niveau tussen 64 v.chr.-24 n.chr. Hoewel de monsters, vooral GrA-34468, aannemelijk maken dat de vorming van Binnenpolderlaag zeker tot in de eerste eeuw n.chr. is doorgegaan, wijzen de archeologische resten op menselijke aanwezigheid in de tweede en eerste eeuw v.chr. Het gebied was dus, ondanks de sediment- opbouw, steeds voldoende toegankelijk voor mensen. Alle archeologische sporen met een datering tussen 250 en 20 BP worden tot deze fase gerekend, tenzij de monsters onderdeel zijn van een wigglematch-datering die ouder of jonger uitvalt. Opmerkelijke sporen uit deze fasen zijn de gebouwen Vz0-G03 en Vz09-Ho02 en de takkenpaden Vz07-P03, Vz09-P05 en Vz09-P06. In de vondstzones 3 en 8 zijn door middel van wigglematch-datering enkele palen (Vz03-Ho08 en Vz08-Ho05) eenduidig in de eerste eeuw v.chr. geplaatst. Fase 3B (-270 n.chr.) Tijdens deze fase van het tijdvak is sprake van menselijke aanwezigheid in VHW. Deze activiteiten kunnen op hun beurt weer worden onderverdeeld in twee subfasen: -25 n.chr n.chr. Deze fasering is behalve door de ouderdomsbepalingen ook ingegeven door de aard, samenhang en stratigrafie van de bewoningssporen. Het wigglematch-onderzoek stelt deze fasering nog bij (par. 4.2). De eerste subfase van fase 3B kan op grond van de dateringen GrN en GrN-3039 van Vz0-G02 en Vz09-Ho0 worden geplaatst tussen 9 en 27 n.chr. Vz0-G02 en Vz09-Ho0 zijn structuren uit de eerste eeuw n.chr., waarin houtbouw en fragmenten handgevormd aardewerk samen voorkomen. Ook Vz0-Ho07 (GrN-3034) en Vz0- West Hv-2 Oost Kl-2.5 West Hv-2 West C GrA GrA-3227 GrA GrA cal BC/AD 2095 ± 35 BP 2045 ± 35 BP 2035 ± 35 BP 950 ± 60 BP Afb. 4.0 Kalibratie van de monsters ten behoeve van het landschap van fase 3C (late ijzertijd-romeinse tijd; legenda zie afb. 4.). Vz07-P03 Vz09-P06 Vz09-P05 Vz0-G03 Vz09-Ho02 West C-2 West C-3 West C-2 Vz08-Ho05 Vz0-Ho Vz03-Ho08 Vz0-Ho07 West C-2 Vz09-Ho0 West C-2 Vz0-G02 Oost Kl * * GrN GrN GrN GrN-3026 GrN GrA GrA GrA-2999 GrN GrN-3033 GrN GrN-3034 GrA-3434 GrN-3028 GrA-2920 GrN-3039 GrA cal BC/AD 245 ± 20 BP 245 ± 20 BP 240 ± 30 BP 240 ± 25 BP 230 ± 25 BP 220 ± 35 BP 20 ± 35 BP 2080 ± 35 BP 2040 ± 20 BP 2025 ± 20 BP 2020 ± 20 BP 995 ± 20 BP 980 ± 40 BP 955 ± 20 BP 935 ± 35 BP 90 ± 20 BP 840 ± 30 BP Afb. 4. Kalibratie van de monsters ten behoeve van de archeologie van de tijdvakken 3C en 3B (late ijzertijd-romeinse tijd; legenda zie afb. 4.). * jongste monster van wigglematch-reeks (zie par. 4.2). 54 VLAARDINGEN-DE VERGULDE HAND-WEST

12 Ho (GrN-3033) zijn tot deze subfase gerekend. Een deel van het bereik van deze dateringen valt in de eerste eeuw n.chr. Hiernaast zijn Vz0-Ho07 en Vz0-Ho in ruimtelijk opzicht te verbinden aan schuur Vz0-G02. Het andere deel van het bereik van deze dateringen valt echter tussen 50- v.chr. Dit kan betekenen dat de aanvang van fase 3B kort voor het begin van de jaartelling is te plaatsen. De tweede subfase ( n.chr.) van 3B wordt gekenmerkt door twee omvangrijke verkavelingen in het oosten en westen van VHW. De beschikbare dateringen wijzen erop dat het gebied in het begin van de tweede eeuw n.chr. kan zijn verkaveld. Twee greppels van de verkaveling in het westen zijn door de plattegrond van gebouw Vz0-G02 van fase 3A heen gegraven. De datering van materiaal (GrA-3434) uit een van de greppels in deze verkaveling heeft een bereik tussen 83 v.chr. en 22 n.chr. De stratigrafische verhouding tot het bovengenoemde gebouw Vz0-G02 maakt echter aannemelijk dat het terrein niet voor de tweede helft van de eerste eeuw n.chr. is verkaveld. Materiaal (GrA-32659) uit een greppel van de oostelijke verkaveling plaatst het gebruik van dit systeem tussen 87 en 240 n.chr. (GrA-32659). Wanneer de piek tussen 87 en 05 n.chr. buiten beschouwing wordt gelaten, dan kunnen de systemen zijn gebruikt tussen 22 en 240 n.chr. Dit is een periode waarin ook op andere plaatsen in Midden-Delfland vergelijkbare verkavelingen bestaan. 6 Fase 3A ( n.chr.) De archeologische sporen zijn afgedekt door Binnenpolderklei West Kl-2.2 en Kl-2. en deklaag Oost Kl-.0, die is gesedimenteerd tussen n.chr. Van deze afzettingen zijn geen ouderdomsbepalingen beschikbaar. De tijdsspanne waarbinnen deze sedimentatie plaatsvond, is afgeleid van de dateringen van de onderliggende archeologische resten (fase 3B) en het bovenliggende Hollandveen West Hv- (tijdvak 2). Het jongste archeologische spoor van tijdvak 3 is de verkaveling in het oosten van VHW, waarvan het gebruik in de tweede en derde eeuw n.chr. (GrA-32659) is geplaatst. De bodemlagen West Kl-2.2 en West Kl-2. van fase 3C kunnen dus niet vóór deze tijd zijn afgezet. Dit temeer, omdat het einde van de bewoning in de Romeinse tijd in de regio traditioneel op 270 n.chr. wordt gesteld. 7 De dateringen GrA en GrA van Hollandveen West Hv- plaatsen dit niveau tussen 357 en 402 n.chr. Hierdoor wordt aannemelijk dat de kleiafzetting niet voor 350 n.chr. is begonnen. 4.9 Tijdvak 2 ( n.chr.) 4.9. Het archeologische en lithologische kader Dit tijdvak betreft de laat-romeinse tijd en de vroege middeleeuwen. In deze periode verveent (Hollandveen West Hv-) het gebied aanvankelijk en later in het tijdvak wordt het ontgonnen. In de vondstzones en 2 zijn delen van het veen uit dit tijdvak goed behouden. Het is niet precies vast te stellen wanneer de ontginning van dit veen ter hand is genomen. De houtbouwresten in vondstzone 2 maken echter aannemelijk dat de ontginning al in de tiende eeuw n.chr. is begonnen. In deze vondstzone is tevens een sterk omgewerkt niveau, cultuurlaag West C-, overgeleverd. Uit dit niveau zijn akkeronkruiden gedateerd (GrA-33495). Dit cultuurniveau is een fysiek aanwijsbare, door de mens gevormde cultuurlaag op Hv-. In het oosten van VHW liggen twee onbekende houtbouwresten uit deze tijd (Vz07-Ho0 en Vz08-Ho06) die oorspronkelijk mogelijk tot één gebouw behoorden (zie verder par. 4..4). Dit gebouw is rond 072 n.chr. gebouwd. Hieruit is te concluderen dat de menselijke aanwezigheid tot ver in de elfde eeuw heeft voortgeduurd De 4 C-dateringen Van Hollandveen West Hv- zijn de basis en top in vondstzone (GrA-29443, GrA-29200) en vondstzone 2 (GrA en GrA-32306) gedateerd (afb. 4.2). De top van het veen in vondstzone 2 is mogelijk geoxideerd (GrA-32306), want de ouderdomsbepaling valt te oud uit. Deze datering blijft daarom buiten beschouwing. Van cultuurlaag C- is in vondstzone 2 ook de ouderdom van de top (GrA-35090) en de basis (GrA-35089) bepaald en verder zijn akkeronkruiden (GrA-33495) uit dit niveau gedateerd (afb. 4.3). Deze dateringen geven echter geen uitsluitsel over de aanvang van de veenontginning en de akkerbouw. Het gemengde karakter van het West Hv- West Hv- West Hv- West Hv- GrA ± 35 BP GrA ± 25 BP GrA ± 35 BP GrA ± 40 BP cal AD Afb. 4.2 Kalibratie van de monsters ten behoeve van het landschap van tijdvak 2C (vroege middeleeuwen A; legenda zie afb. 4.). GrA ± 40 BP West C- West C- West C- GrA GrA ± 40 BP 055 ± 35 BP cal AD Afb. 4.3 Kalibratie van de monsters ten behoeve van het landschap van tijdvak 2B (vroege middeleeuwen B; legenda zie afb. 4.). 4 DATERINGEN 55

13 pakket maakt namelijk dat plantenresten van verschillende ouderdom kunnen zijn gedateerd, zodat de ouderdomsbepalingen mogelijk een sterk vertekend beeld geven. Van de twee houten gebouwen zijn conventionele (GrN-3029 en GrN-30262) en AMSdateringen beschikbaar (afb. 4.4). De AMS-dateringen zijn gebruikt voor het wigglematch-onderzoek en worden besproken in paragraaf 4.2. Het conventionele monster GrN-3029 betreft de volledige diameter van een stam met meer dan 00 jaarringen. De ouderdom van het betreffende gebouw zal daarom naar verwachting gemiddeld 50 jaar jonger uit vallen dan de huidige datering Chronologische kenmerken van tijdvak 2 Tijdvak 2 wordt onderverdeeld in drie fasen. Aanvankelijk is tijdens fase 2C ( n.chr.) sprake van veengroei (Hv-). Voor fase 2B ( n.chr.), die dan volgt, kan geen landschapsontwikkeling worden geschetst. In VHW zijn geen bewoningsresten of lithologische eenheden aangetoond die met zekerheid uit deze fase stammen. De lithologische eenheden zijn mogelijk opgenomen in cultuurlaag West C-. De niveaus kunnen echter ook zijn geoxideerd of afgegraven voordat de cultuurlaag is ontstaan. De jongste fase (2A, n.chr.) betreft het tijdbestek waarin het gebied is ontgonnen en werd geëxploiteerd. Op basis van de beschikbare 4 C-dateringen is sprake van de volgende fasering: Fase 2C: n.chr. Fase 2B: n.chr. Fase 2A: n.chr. Fase 2C ( n.chr.) Gedurende fase 2C is sprake van veengroei (Hollandveen West Hv-). Kenmerkend voor deze dateringen zijn de aanzienlijke verschillen in ouderdom van het jongste veen (GrA en GrA ) in de vondstzones en 2. Het is echter waarschijnlijk dat het verschil is ontstaan doordat voor monster GrA te oud materiaal is gedateerd. Deze veronderstelling lijkt te worden bevestigd door het monster uit de basis van het Hollandveen West Hv- (GrA-33008) in dezelfde monsterbak. Dit materiaal moet volgens de stratigrafie ouder zijn. Deze ouderdomsbepaling valt echter jonger uit. Het is vervolgens niet aannemelijk dat het materiaal van de monsters is verwisseld, want ook dan ontstaat geen logisch verband. De veengroei begint in dit geval vroeger dan op grond van de landschapsontwikkeling en bewoningssporen uit de Romeinse tijd kan worden verwacht. Het Hollandveen West Hv- kan, getuige het einde van de menselijke activiteiten in de Romeinse tijd en de daaropvolgende overstromingen (Kl-2), niet voor de derde of het begin van de vierde eeuw n.chr. zijn gaan groeien. De monsters (GrA en GrA ) uit de basis van Hv- maken een ontwikkeling vanaf de vierde of vijfde eeuw n.chr. aannemelijk. Als de veengroei in de vondstzones en 2 ongeveer gelijktijdig is begonnen, moet dit tussen 357 en 402 n.chr. zijn, ofwel in de tweede helft van de vierde eeuw. Alleen de datering (GrA-29443) uit de top van het veen van vondstzone is betrouwbaar genoeg om de ouderdom van het jongste veen te bepalen. Deze ouderdomsbepaling (GrA-29443) plaatst de jongste aanwijzing voor veengroei in VHW tussen 543 en 652 n.chr. Het lijkt echter zeer onwaarschijnlijk dat de veengroei in de zevende eeuw door natuurlijke oorzaken tot stilstand is gekomen. Menselijk ingrijpen tussen einde zevende en de tiende of elfde eeuw n.chr. ligt meer voor de hand. Bovendien kan een deel van het gevormde veen ten gevolge van de ontginningen en daarmee gepaard gaande oxidatie zijn verdwenen. Fase 2B ( n.chr.) Fase 2B is het tijdsbestek tussen het jongste veen van fase 2C en de vroegste aanwijzing voor menselijke aanwezigheid in fase 2A. Het is niet bekend wat in de tussengelegen periode van de zesde en zevende tot in de tiende eeuw gebeurt in VHW. Drie mogelijkheden staan open voor discussie en verder onderzoek. De eerste mogelijkheid is dat VHW al zeer vroeg, vanaf de zevende eeuw n.chr., is ontgonnen. Archeologische sporen van menselijke activiteiten in de vroegste fase van de middeleeuwen ontbreken echter. De tweede mogelijkheid is dat er een hiaat is geweest in de sedimentatie en menselijke activiteiten. Een derde mogelijke verklaring voor de gebeurtenissen in fase 2B is ontginning vanaf het einde van de tiende eeuw, waarbij de bodemlagen tot in die van de zevende eeuw n.chr. zijn afgegraven en geoxideerd of opgenomen in de cultuurlaag. Voor deze verklaring is nauwelijks stratigrafisch bewijs te verzamelen, omdat nergens in VHW intacte sedimenten uit de fase n.chr. zijn overgeleverd. De archeologische sporen van menselijke activiteiten wijzen echter sterk in de richting van deze derde mogelijkheid, want de beschikbare dateringen vallen in de tiende en elfde eeuw n.chr. Deze laatste optie, die het begin van de veenontginningen in de tiende eeuw plaatst en die ervan uitgaat dat de sedimenten uit de fase n.chr. zijn vergraven, verspit of vergaan, wordt beschouwd als de meest waarschijnlijke. Cultuurlaag West C- is het meest tastbare relict van de veenontginning. Ondanks de dateringen uit de basis (GrA-35089) en de top (GrA ) is het niet waarschijnlijk dat het overgeleverde bodemprofiel is ontstaan uit een continue sedimentatie tussen n.chr. Vz02-Ho0 * GrA ± 35 BP Vz02-Ho0 * GrA e.a. 042 ± 22 BP Vz02-Ho0 * GrN ± 25 BP Vz08-Ho06 GrN ± 20 BP Vz07-H00 * GrA ± 35 BP cal AD Afb. 4.4 Kalibratie van de monsters ten behoeve van de archeologie van tijdvak 2B (vroege middeleeuwen B; legenda zie afb. 4.). * jongste monster van wigglematchreeks (zie par. 4.2). GrA vormt samen met GrA en een triplo-ams-bepaling van de jongste jaarringen van vnr VLAARDINGEN-DE VERGULDE HAND-WEST

14 De mogelijkheid dat plantenresten van verschillende ouderdom en herkomst zijn gedateerd, staat uitspraken over de aanvang van de ontginning en akkerbouw in de weg. In de cultuurlaag zijn sedimenten van verschillende ouderdom door elkaar gespit of geploegd en daardoor gemengd in het monster terecht gekomen. Het is echter wel opvallend dat het gezamenlijke 2σ-bereik van de dateringen uit de basis en de top van de cultuurlaag ( n.chr.) aansluit op de ouderdom van jongste veen en de oudste archeologische sporen van fase 2A. Het is echter, zoals hierboven al gesteld, zeer onwaarschijnlijk dat de cultuurlaag vanaf de zevende tot in de tiende eeuw n.chr. continu is gebruikt. Dit staat haaks op verschillende aanwijzingen, waaronder ook de archeologische sporen. Ook de ouderdomsbepaling van de akkeronkruiden in dit niveau (GrA-33495) maakt het aannemelijk dat pas vanaf de tiende eeuw werd geakkerd. Fase 2A ( n.chr.) In deze fase van VHW is sprake van archeologische sporen. De ouderdomsbepalingen GrN en de triplo-ams-bepalingen GrA-45292/45606/45607 tonen aan dat tussen 98 en 029 n.chr. ten minste het westen van VHW was ontgonnen, ingericht met houtbouw en een cultuurlaag. 8 De stijl waarvan deze ouderdomsbepaling afkomstig is, is namelijk door de cultuurlaag heen geslagen en daarom jonger dan dit niveau. Wanneer het 2σ-bereik van GrA mee wordt gerekend, kan worden gesteld dat het westen van VHW is ontgonnen tussen 896 en 029 n.chr. De ouderdom van Vz07-Ho0 en Vz08-Ho06 in het oosten van VHW kan alleen door het wigglematch-onderzoek worden bepaald. De conventionele datering van Vz08-Ho06 (GrN-3029) is afkomstig van een stijl van zeker 00 jaar oud en de datering van Vz07-Ho0 (GrA ) heeft een veel te groot 2σ-bereik. Het wigglematch-onderzoek plaatst dit gebouw rond 072 n.chr. Dit laat zien dat de ontginning van VHW over een periode van bijna 00 jaar kan zijn uitgestrekt (par ). De archeologische resten van Vz02-Ho0- Ho03 (tussen 98 en 029 n.chr.) zijn bijzonder vanwege de zeldzaamheid en omdat ze gebouwd zijn in een tijd van belangrijke politieke en economische ontwikkelingen in het middeleeuwse Vlaardingen, waarover uit schriftelijke bronnen wel het een en ander bekend is, maar die nog weinig archeologische bevestiging hebben gevonden. 4.0 Tijdvak ( n.chr.-heden) 4.0. Het archeologische en lithologische kader Dit tijdvak bevat de dekafzettingen en vegetatiehorizonten uit de middeleeuwen vanaf de elfde eeuw en het huidige maaiveld met slotenpatroon van VHW. Het huidige maaiveld is naar de meest actuele inzichten ontstaan in de twaalfde eeuw n.chr. en ook de oorsprong van de huidige perceelindeling ligt vermoedelijk in deze tijd. Tijdvak kent vooralsnog geen activiteitenniveaus of duidelijke herkenbare cultuurlagen. De vegetatiehorizonten Kl-.5, Kl-.7 en Kl-.9 wijzen wel op relatief droge fasen. Vegetatiehorizont Kl-.5 kan op grond van de lithostratigrafie met zekerheid aan dit tijdvak worden toegewezen. Voor de overige vegetatiehorizonten (Kl-.7 en Kl-.9) is dit minder evident. De stratigrafische referentie om deze niveaus exact te duiden ontbreekt De 4 C-dateringen De vegetatiehorizonten zijn als potentiële activiteitenniveaus niet gedateerd, omdat door de sterke oxidatie van deze niveaus geen voldoende organisch materiaal voor ouderdomsbepalingen beschikbaar was. Vanwege het ontbreken van dateerbare (activiteiten)niveaus en de geringe hoeveelheid bewoningssporen is tijdvak aanvankelijk niet opgenomen in het dateringsonderzoek. Slechts toevallig zijn twee monsters gedateerd, omdat van deze archeologische resten een oorsprong in de Romeinse tijd werd verwacht (afb. 4.5). Eén stijl (GrN-3038) wijst op menselijke aanwezigheid tussen 438 en 629 n.chr. Vanwege deze vastgestelde ouderdom kan worden aangenomen dat de achterliggende menselijke handelingen op het huidige maaiveld hebben plaatsgehad. Het tweede monster betreft een bot uit een nagenoeg compleet overgeleverd runderskelet dat op grond van de veldwaarnemingen ook in de Romeinse tijd werd geplaatst. De ouderdomsbepaling (GrN-3092) heeft echter uitgewezen dat het rund tussen 655 en 900 moet zijn begraven Chronologische kenmerken van tijdvak De lithologie kan alleen worden gefaseerd op grond van de stratigrafie, omdat er geen 4 C-dateringen voor handen zijn. De klei van tijdvak is vermoedelijke afgezet in de elfde en twaalfde eeuw n.chr. Het is aannemelijk dat het huidige maaiveld en de landinrichting hun oorsprong vinden in de twaalfde eeuw. Tussen 00 en 200 n.chr. is het gebied mogelijk minstens één keer bebouwd met cultuurgewassen (West Kl-.5). De vegetatiehorizont West Kl-.5 kan bijvoorbeeld zijn ontstaan tussen de overstromingen van 34 en 63 n.chr. Historische bronnen vermelden namelijk grote overstromingsrampen in deze jaren. 9 Vz0-Ho3 Vz05 rund GrN-3038 GrN cal AD 395 ± 30 BP 45 ± 50 BP Afb. 4.5 Kalibratie van de monsters ten behoeve van de archeologie van tijdvak (legenda zie afb. 4.). 4 DATERINGEN 57