Méér dan een groene zoom. Toekomstschetsen voor de 'Landgoederen op de helling', in de gemeente Renkum

Transcriptie

1 Méér dan een groene zoom Toekomstschetsen voor de 'Landgoederen op de helling', in de gemeente Renkum

2 Met statements.. Gebrek aan geld is geen obstakel, gebrek aan ideeën is dat wel. Ken Hakuta De geest van een mens die zich weet te ontwikkelen en te verruimen aan de hand van nieuwe ideeën en ervaringen, keert nooit weer terug naar zijn oorspronkelijke omvang. Oliver Wendell Holmes, Sr. De menselijke geschiedenis is, in essentie, een geschiedenis van ideeën. H.G. Wells Duurzame ontwikkeling: een ontwikkeling die tegemoet komt aan de noden van het heden, zonder de mogelijkheden van toekomstige generaties om in hun behoeften te voorzien, in het gedrang te brengen. Brundtland Commission 1987 (WECD)... als leidraad! 2

3 INHOUDSOPGAVE SAMENVATTING (als separate bijlage opgemaakt) VOORWOORD: Wie, waarom en doel 4 1. INLEIDING 5 2. WAT EN WAAR 2.1 Algemeen Veranderingen in de 19ᵉ eeuw Analyse Conclusie: verandering van eenheid in verscheidenheid 7 3. VISIE INITIATIEFGROEP 3.1 Algemeen Ambitieniveau Argumentatie Uitgangspunten voor de landgoederenvisie 9 4. TOETSSTENEN VOOR GEBIEDSPLANNEN 4.1 Inleiding Balans tussen cultuur en natuur Nadruk op de landschapsstijl voor de Lustwarande Een Kunstwarande Toegankelijkheid Toeristisch verkeer Nieuwbouw/herbebouwing Duurzaamheid KANSEN VOOR HET GEBIED ALS LANDSCHAPSPARK 5.1 Integratie van natuur en cultuur Selectie van landgoederen & buitenplaatsen De uniciteit van het landschapspark verbeteren en bewaren Het landschapspark van topkwaliteit Oog voor het kwetsbare KANSEN VOOR HET GEBIED ALS LUST- EN KUNSTWARANDE 6.1 Lust Kunst Kunstenaarskolonie Lustwarande Kunst- en cultuurcentrum 17 Colofon 18 VERKLARENDE WOORDENLIJST 19 3

4 VOORWOORD Wie, waarom en doel De Initiatiefgroep Visie voor de Landgoederen bekommert zich om de toekomst van een uitzonderlijk mooi gebied: de binnen de gemeente Renkum landschappelijk gelegen lustwarande aan de rand van de Zuid- Veluwe. De initiatiefgroep bestaat sinds 2007 en bestaat uit een kleine groep inwoners met verschillende professionele achtergronden en een ruim netwerk van professionele aard. Wij zien de lustwarande als de eretribune van het Nederlands Landschap. De eigenschappen van dit bijzondere landschap maken het gebied kwetsbaar voor menselijke invloeden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen de Slag om Arnhem middenin dit landschap is uitgevochten, zijn diverse landgoederen ontmanteld. In de naoorlogse tijd vormden urbane ontwikkelingen een bedreiging. Onze initiatiefgroep wil de dreigende teloorgang van de schoonheid van dit landschap keren. Onze mening is dat een duidelijke, toekomstgerichte en breed gedragen visie op het gebied als één geheel uitkomst kan bieden. Een visie, gestoeld op degelijke gebiedsstudies. Een visie die met steun van politiek, overheid, grondeigenaren en inwoners leidt tot uitvoering van maatregelen en activiteiten waarmee het gebied met glans de 21 e eeuw kan doorstaan. De Initiatiefgroep pleit hier al een aantal jaren voor, in het verlengde van het project Nieuw Gelders Arcadië' van gemeenten en provincie. Ons pleidooi is om een visie met een hoog ambitieniveau te ontwikkelen, evenredig aan de uitzonderlijke en hoge kwaliteiten van het landschap. De groep is bereid mee te blijven zoeken naar de beste, voor het gebied meest verantwoorde, oplossingen. In dit document verduidelijken we ons standpunt over het lustlandschap op de helling. Daarbij hebben we vooral inwoners van de gemeente Renkum voor ogen. Hun draagvlak is onontbeerlijk bij het geven van een goede toekomst aan dit prachtige gebied. Gelukkig staat de natuurlijke en culturele rijkdom ervan volop in de belangstelling. We willen via onder meer de media de cultuur- en natuurwaarden regelmatig voor het voetlicht brengen. Daarnaast zoeken we samenwerking met andere partijen. Een voorbeeld hiervan is het met de verenigingen Vijf Dorpen in t Groen en Vrienden van Park Hartenstein e.o. gesloten Manifest uit Hierin staat de dringende behoefte aan een integrale en ambitieuze gebiedsvisie verwoord. Ook communiceren leden van de Initiatiefgroep geregeld met vertegenwoordigers van politieke partijen, overheid, universiteiten en groene instanties. In 2013 is de Initiatiefgroep, in samenwerking met de Wetenschapswinkel van de Wageningse Universiteit, een waardestellend onderzoek voor het gebied gestart. Dit onderzoek is begin 2015 klaar. Het doel is om met de resultaten de basis te vormen voor de door de gemeente Renkum te ontwikkelen integrale visie. De kernleden van de Initiatiefgroep: Rob Aben Albert Bos Jaap Matzer Dirk van Uitert Frans Welsch. Oosterbeek, december

5 1. INLEIDING Onze initiatiefgroep typeert het stuwwalgebied in de gemeente Renkum als 'landschapspark'. Het (deels) voorkomen van landgoederen en buitenplaatsen bepaalt het aanzien, met daarin Doorwerth, Kievitsdel en Heveadorp als verstedelijkte uitingen van de afgelopen 50 jaar. De term landschapspark geeft aan dat we het hier hebben over een cultuurgebied waarin sprake is van een bewust uitgewerkte compositiegedachte: delen van het landschap kregen nader vorm en daarmee meer cultuurrijke schoonheid, gelijk een lustwarande. Ook speelt de kunsthistorie een opvallende rol. Tenslotte heeft het gebied kenmerkende natuurlijke eigenschappen: een landschap op de helling. Hierdoor ontstonden bijzondere biotopen voor fauna en flora. Kortom, behalve waardevolle natuur(historie) is er ook waardevolle cultuur(historie) in het gebied aanwezig. Het vergt nieuwe investeringen om deze identiteit en diversiteit te behouden. 2. WAT EN WAAR 2.1 Algemeen Het gebied vormt een onderdeel van de Veluwezoom. Het landschap kenmerkt zich door een gordel van buitenplaatsen en landgoederen die zich uitstrekt van Wageningen tot Laag Soeren. Begin negentiende eeuw is het ook wel aangeduid als Gelders Arcadië. Dit gebied heeft landschappelijk een bijzondere positionering, vanwege: a. oude landschapsvormen: het gebied maakt onderdeel uit van de zuidhelling van de tijdens ijstijden gevormde stuwwal tussen Renkum en Dieren. b. diversiteit: het is een golvend landschap met voor Nederland atypische grote hoogteverschillen (van plus minus 10 tot 60 meter boven NAP). Een landschap waarin zowel droge als natte natuurmilieus voorkomen met een reeks zuiver water voerende sprengen en bronbeken. c. contrasten: er is dominantie van besloten bossen op de helling enerzijds en anderzijds opvallende wijdsheid van de aangrenzende uiterwaarden van de Rijn, de IJssel en de Betuwe. Het aandachtsgebied waar de Initiatiefgroep zich voornamelijk op richt wordt in het oosten begrensd door de Rosandepolder en in het westen door de Noordberg. De Rijn is de zuidgrens en de Utrechtseweg de gedeeltelijke noordgrens (zie kaarten). De uiterwaarden (Oosterbeekse en Doorwerthse) maken integraal deel uit van het aandachtsgebied. Dit gebied op de helling bestaat uit een fijn mozaïek van cultuur en natuur: op de ene plaats overheerst het parkachtige karakter met lanen, waterpartijen, door bossages omsloten akkers en met verrassende door- en uitzichten. Op een andere plaats lijkt het of de natuur de overhand heeft genomen, bijvoorbeeld in de vorm van een soortenrijk moerasbos. In dit weefsel van landschappelijke en natuurlijke elementen zijn diverse verwijzingen naar de geschiedenis aanwezig. Het bijzondere landschap trok tussen 1840 en 1890 kunstschilders aan, in een periode dat het en vogue was om en plein air landschappen te schilderen. huize Overzicht, een van de geheel verdwenen buitenplaatsen 5

6 Op basis van ouderdom en locatie zijn er vier clusters van buitenplaatsen en landgoederen te onderscheiden binnen de gemeente Renkum 2.2 Veranderingen in de negentiende eeuw Het stilistisch vormgeven van het landschap in de negentiende eeuw gaf een mate van vrijheid om nieuwe kwaliteiten in het gebied te ontwikkelen. Dit benadrukte de reeds aanwezige kwaliteiten, bijvoorbeeld met zichtlijnen, zonder verstoring van het grote geheel. Het gebied was al eeuwen daarvoor, zeker in verschijningsvorm, als één groot geheel te beschouwen. In die tijd was er sprake van bosbouw, landbouw, jacht en ijzeroerwinning. Pas in de negentiende eeuw is het verkaveld geraakt. De staat had behoefte aan opbrengsten, de rol van de adel raakte uitgespeeld. Een nieuwe elite ontstond dankzij de opkomst van de financiële sector en door de exploitatie van plantages in Indië. Deze elite greep de mogelijkheid om landgoederen en buitenplaatsen te stichten. Met nieuwe ideeën gaven ze natuur en landschap vorm: de uit Engeland overgewaaide maatschappelijke inzichten in beleving van natuur en landschap als reactie op de streng vormgegeven tuinen uit de Baroktijd. Zij waren ook vaak opdrachtgevers van de diverse in Oosterbeek woonachtige kunstschilders. Die vormden samen een kunstenaarskolonie, het Hollandse Barbizon ( ). 2.3 Analyse Een samenloop van omstandigheden veroorzaakte de teloorgang van vele landgoederen en buitenplaatsen. Het proces dat de samenleving veranderde van een agrarische samenleving in een industriële samenleving, veranderingen in de handel met de overzeese gewinwesten, successiewetgeving, twee wereldoorlogen met daartussen de economische crisis in de dertiger jaren. Vooral de Tweede Wereld Oorlog is in fysiek opzicht voor een groot aantal landgoederen in Renkum desastreus geweest. In vele gevallen werd een landhuis, het hart van het eigendom, vernietigd. Families verlieten noodgedwongen hun eigendom en keerden in de meeste gevallen niet meer terug. Daarmee heeft het gebied geen duidelijke eigenaren meer: het is van iedereen geworden en dus van niemand. Dat contrasteert nogal met de situatie waarin men te gast was op een 6

7 landgoed of op een buitenplaats van een eigenaar die daar zorg voor droeg. Van een kunstenaarskolonie was overigens sinds het einde van de negentiende eeuw al geen sprake meer. Oosterbeek was te mondain geworden en het landschap te veel veranderd. Hierop volgde een periode van status quo. De (plaatselijke) overheid en particuliere organisaties probeerden verwaarlozing van het cultuurgoed en dreigende verkaveling voor woningbouw tegen te gaan. Overigens met wisselend succes. Inmiddels bestaan veel van de vroegere landgoederen in de gemeente Renkum niet meer. Zij kregen andere functies, werden verkaveld, bebouwd of (deels) aan hun lot overgelaten en beheerd alsof er nooit sprake was geweest van een landgoed of buitenplaats. Het ontbreken van een gemeentelijk, op landgoederen gericht, specifiek beheer (landschapsparkbeheer in plaats van het huidige bosbeheer) en de veranderende samenleving werkte deze fysieke nivellering de laatste decennia in de hand. Toch is het frappant om vast te stellen dat het gebied nog steeds een landschappelijk waardevol gebied gebleven is met unieke, deels verborgen, kwaliteiten. Maar hoe lang nog? Het gebied ontbeert momenteel vreemd genoeg een duidelijke identiteit. Het is verworden tot een groene tussenzone met een nationale status als Natura2000- gebied, dat dan weer wel. Het landschapspark met daarin bestaande en verdwenen landgoederen en buitenplaatsen De in elkaar overgaande landgoederen, 50 tot 60 meter boven NAP verheven, liggen als parels aan een snoer aangeregen op de helling van de Zuid-Veluwe en vormen een unieke combinatie met de veel lager gelegen uiterwaarden van de rivier de Rijn. De beschrijving hierboven van het gebied is tevens een verwijzing naar de dominantie van de landgoedeigenaren op hun omgeving, op het vlak van landschapsinrichting, sociaal maatschappelijke houding en de ruimte voor de kunst. De 'landgoedperiode' veronderstelt een herkenbare cultuurhistorische ontwikkelingslaag. De Initiatiefgroep is van mening dat door het behoud hiervan ook andere natuurhistorische en cultuurhistorische waarden het best bewaard kunnen blijven. 2.4 Conclusie: verbetering van eenheid in verscheidenheid De negentiende eeuw en de eerste decennia van de twintigste eeuw vormden de bloeiperiode van het gebied in esthetische zin. Met vele, weliswaar afzonderlijke, maar visueel in elkaar overlopende eigendommen. In omvang waren ze vaak tot meer dan enkele tientallen hectaren groot en veelal in landschapsstijl ontworpen door bekende Nederlandse landschapsarchitecten. Die 'rijke' tijd is voorbij, hoe bepalend deze periode voor de schoonheid van het landschap ook geweest is. Naar de mening van de Initiatiefgroep zou het onjuist zijn om zogenaamde quasi-landgoederen in het gebied terug te brengen, als een positieve vorm van esthetisch 7

8 herstel van het gebied. Wij zien het gebied landschap op de helling als het om esthetische herkenbaarheid gaat als één geheel: een nog te ontwikkelen landschapspark voor de toekomst. 3. VISIE INITIATIEFGROEP 3.1 Algemeen In de visie van de Initiatiefgroep is het einddoel een landschap waarin herkenbaarheid, identificatie en respect voor natuur- en cultuurhistorie de hoofdrollen spelen. Leidraden zijn de differente structuurbeelden van de oude landgoederen en hun omgeving en door de natuur bepaalde landschapseigenschappen. Deze geven de typische herkenbaarheid van het landschap gestalte. We streven naar een landschap met respectvolle verwijzingen naar het historisch verleden, zodat de rijkdom en schoonheid ervan voor toekomstige generaties gewaarborgd wordt. We willen daarbij waken voor het op slot zetten van het gebied door te grote behoudzucht. Ontwikkelingen zijn onontbeerlijk om het gebied weer een passende uitstraling te geven, door er als het ware een nieuwe tijdslaag aan toe te voegen. Hier geldt het motto: behoud door ontwikkeling. Wij zien daarbij, mits het zorgvuldig gebeurt, diverse kansen. Wij zien deze visie als een gemeentelijke invulling van het project Nieuw Gelders Arcadië, die 5 gemeenten in samenwerking met de provincie zijn gestart. 3.2 Ambitieniveau Het gebied heeft potentiële kwaliteiten om nationaal en internationaal bewondering af te dwingen. Alle reden voor de Initiatiefgroep om te pleiten voor het streven naar een hoog ambitieniveau voor de Lust- & kunstwarande op de helling. Enerzijds gaat het om een brede benadering (diversiteit benadrukken), anderzijds om op kwaliteiten te scoren: krachtige identiteitsversterking van het Renkumse landschap; verbetering van natuur- en cultuurbehoud, een landschapspark waardig; ondersteuning van activiteiten die de toets der duurzaamheid kunnen doorstaan; stijlvolle ontwikkelingen die bijdragen aan de versterking van het thema Lust- & kunstwarande. Waarom een hoog ambitieniveau? Vanwege de vele, weliswaar soms verborgen, kwaliteiten van het gebied. Het gebied kent grote recreatieve aantrekkingskracht en vormt een zeer aantrekkelijk gebied voor het toerisme in de gemeente. Dat is niet verrassend. Al twee eeuwen lang is er waardering voor het gebied als aantrekkelijke verblijfplaats. Dit imago is typisch voor het gebied als parel aan de zuidkant van de Veluwe. Een aantrekkelijk en bijzonder landschap levert, niet onbelangrijk, geluk, trots en gezondheid op voor de bevolking. Alleen iets heel bijzonders trekt voldoende activiteiten (en daarmee mensen) aan. Hierdoor vormt het een bron voor de financiering van toekomstig onderhoud. Als het om een droom gaat, dan toch zeker een bereikbare droom. Het verhogen van de waarde van dit gebied zal eerder een langdurig proces blijken, met slimme interventies en zonder disproportionele investeringen. Volgens de Initiatiefgroep is het een kwestie van ontwikkelingen in goede banen leiden. Het vergt een breed maatschappelijk draagvlak om het ambitieniveau te halen en een financieel draagvlak te creëren. Maar ook een actieve opstelling van alle betrokkenen: burgers, overheden, terreineigenaren en - beheerders, ondernemers, toeristenorganisaties. 3.3 Argumentatie Op grotere gebiedsschaal vindt de Initiatiefgroep dat de eenheid in verscheidenheid op diverse locaties van de Zuid-Veluwe ernstig is vestoord of teloor is gegaan. 8

9 9 Initiatiefgroep Visie voor de landgoederen Verkaveling, versplintering, opdeling of oprichting van (infrastructurele) bouwwerken hebben de herkenbare eenheden van het landschap aangetast. Nieuwe gevaren van deze aard moeten we een halt toeroepen. Er is dringend behoefte aan een nieuw landschappelijk overall concept. Dit onder meer onder verwijzing naar analyses en resultaten van twee (in 2013 en in 2014) internationaal samengestelde studentengroepen om eenheid herkenbaarheid in het Renkumse landschap aan te brengen. We kiezen voor een lange termijnvisie. Die keuze is gebaseerd op het inzicht dat de intrinsieke waarde van het gebied met de tijd alleen maar zal stijgen (zie toelichting*), mits een dergelijke visie: helder geformuleerde ambities en uitzicht op realisatie ervan bevat; passende activiteiten omschrijft; kan rekenen op een breed draagvlak bij de bevolking en bij belanghebbende organisaties. *Toelichting: een landschapspark dat mede gericht is op de exploitatie als lust- en kunstwarande kan een prachtige gebiedstoekomst inhouden. Het vormt een passend antwoord op een, wellicht nostalgisch te noemen, waardering van de kenmerkende eigenschappen van het negentiende eeuwse Zuid-Veluwse landschap. Daarnaast heeft een dergelijke keuze ook een voordelige en toenemende meerwaarde van groen voor de samenleving. Steeds meer studies over dit onderwerp komen tot deze conclusie. Onder verwijzing naar de hoofdstukken 5 en 6 wil de Initiatiefgroep twee thema s voor de inrichting van het gebied als voorbeeld stellen die nadere uitwerking verdienen: het gebied als landschapspark; het gebied als lust- en kunstwarande. Deze twee thema s zouden, naast andere door derden aan te geven thema s, mede leidend moeten zijn voor de opstelling van een gemeentelijke landgoederenvisie. 3.4 Uitgangspunten van de initiatiefgroep voor de gemeentelijke landgoederenvisie Dit document is meer dan alleen een reactie op de huidige conceptvisie voor de landgoederen (mei 2013) van de gemeente Renkum waarin als ruimtelijke basis de afzonderlijke landgoederen wordt genomen. Dit is er een alternatief voor. Volgens de Initiatiefgroep is het zaak het gebied in al haar gedifferentieerde facetten als geheel te benaderen. De Initiatiefgroep hanteert daarom de volgende stellingen: Het desbetreffende landschap is in zijn geheel als bijzonder en van nationale en internationale importantie en moet als zodanig worden benaderd. Een visie voor het gebied moet een ambitieniveau hebben dat evenredig is aan de kwaliteiten van het gebied. De aanwezige landschappelijke en cultuurhistorische waarden (en het verhaal daarachter) uit alle lagen van de geschiedenis (en niet alleen die van de negentiende eeuw) dienen voor toekomstige generaties blijvend herkenbaar te worden gemaakt en als zodanig beschermd te worden. Voor een gemeentelijke visie voor het gebied van de landgoederen dient een breed maatschappelijk draagvlak te bestaan of verworven te worden. De visie hoort een looptijd van minstens 25 jaar tot 50 jaar te hebben. De visie hoort te worden gebaseerd op een gedegen waarden stellend onderzoek. De visie is op de toekomst georiënteerd, aangepast aan een zich veranderende samenleving, houdt rekening met het milieu en efficiënt gebruik van energiebronnen. De visie moet inhoud geven aan de thema s Landschapspark en Lust- en kunstwarande.

10 De visie houdt niet op bij het vaststellen van het rapport. Dan begint het echte werk pas. Het instellen van een commissie waarin (ambtelijk) deskundigen, eigenaren en bewoners plaats hebben kan gaan fungeren als aanjager en bewaker van de kwaliteiten van het gebied. Het is daarbij raadzaam om een onafhankelijk en gezaghebbende voorzitter aan te stellen die als supervisor fungeert. 4. TOETSSTENEN VOOR (RUIMTELIJKE) GEBIEDSPLANNEN 4.1 Inleiding Het is al eerder hiervoor aangegeven dat het Renkumse landschap rijk is aan cultuurhistorische en natuurwaarden. Een waardestellend onderzoek is nodig om deze waarden van het gebied in kaart te brengen en kwaliteiten vast te leggen. Een dergelijk onderzoek levert enerzijds de basis om keuzes te kunnen maken voor bescherming, benadrukking en herstel van aanwezige (en verborgen) waarden. Anderzijds vormt het een hulpmiddel bij keuzes voor nieuwe ontwikkelingen. Het belang van een waardestellend onderzoek is onmiskenbaar. Daarom heeft de Initiatiefgroep niet de ambitie om, vooruitlopend op de resultaten van dit door deskundigen uit te voeren onderzoek, een lijst met specifieke wensen op te stellen, maar zij wil hier wel het belang van een dergelijk onderzoek benadrukken. De resultaten bieden de kennis om respectvol met de gebiedswaarden om te gaan. Wanneer dat als algemeen uitgangspunt wordt gehanteerd, zijn nieuwe ontwikkelen voor het landschapspark denkbaar. De Initiatiefgroep onderkent de dringende noodzaak om toetsstenen te ontwikkelen. Deze vormen een maatstaf voor herstel van en ontwikkelingen in het landschapspark. 4.2 Balans tussen cultuur en natuur De Initiatiefgroep erkent de behoefte om zowel cultuurhistorische als natuurhistorische waarden een optimale kans te bieden. De Initiatiefgroep erkent ook de rijkdom van beiden in dit gebied. Er dient: respect te zijn voor een ruimtelijke afwisseling van cultuur- en ecologische (waar de natuur ongestoord zijn gang kan gaan) waarden; sprake te zijn van een optimale balans tussen voornoemde waarden, aan de hand van de resultaten van het waarden stellend onderzoek, die op een doelenkaart zijn vastgelegd. 4.3 Nadruk op de landschapsstijl voor de Lustwarande De landschapsstijl uit de negentiende eeuw is de dominante cultuurhistorische vorm in het gebied. Deze stijl komt oorspronkelijk uit Engeland en is in de tweede helft van de achttiende eeuw overgewaaid naar het vaste land van Europa. Ze komt voort uit een samenleving in roerige tijden (Verlichting, Franse overheersing, nieuw staatsbestel, overgang van de romantiek naar het realisme, industrialisatie). De stijl heeft oog voor de natuur en past perfect bij het dramatische stuwwallandschap. Prachtige voorbeelden van deze stijl van de landschapsarchitectuur zijn hier ooit door gerenommeerde landschapsarchitecten toegepast. De Initiatiefgroep verwacht belangrijke onderdelen van deze stijl in herstelde conditie in het landschapspark van de toekomst terug te zullen vinden. Ook andere historische lagen moeten daarbij tot hun recht komen. Door juist de ontwerpkenmerken van de landschapsstijl te hanteren, meent de Initiatiefgroep dat deze eerdere tijdslagen bewaard blijven. 4.4 Een Kunstwarande Kunst is integraal aan de geschiedenis van het gebied verbonden. Dat zou in de toekomst zo moeten blijven. Deze waarde is namelijk zowel uniek als een zeer aantrekkelijke thema om uit te bouwen. De Initiatiefgroep vindt dat deze verbondenheid aan zwaarte wint wanneer de term Kunstwarande voor het landschapspark in de huidige tijd weer meer inhoud zou krijgen. 10

11 De Initiatiefgroep ziet het belang in van de oprichting van een veelzijdig kunstcentrum op een in het gebied markante plaats. Dit dient als tastbare uiting van de historische verbondenheid tussen kunst en landschap en als doeltreffend instrument om het gebied weer effectief op de kaart te zetten als Lust- & Kunstwarande. 4.5 Toegankelijkheid Het gebied is sinds de negentiende eeuw voor een groot deel toegankelijk voor het publiek. Door aankoop van terreinen door de stichting Het Geldersch Landschap&Kasteelen, Staatsbosbeheer en de gemeente Renkum is de toegankelijkheid door wetgeving en verordeningen verankerd in het beheersbeleid van deze voornoemde organisaties. Men spreekt sindsdien wel van democratisering van het landschap. Die situatie dient zo te blijven. Een gebied waarin laagdrempelige rustige vormen van recreatie mogelijk zijn, zoals wandelen, joggen, fietsen en langlaufen. De toegankelijkheid van de noordoever van de Rijn in het gebied dient behouden te blijven dan wel verbeterd te worden, bijvoorbeeld met struinpaden. 4.6 Toeristisch verkeer: bereikbaarheid en vertraging Verkeer is dikwijls schadelijk voor mens en milieu. Door uitstoot van CO2, verkeerslawaai, verkeersfrequentie, hoge snelheden en gebruik van voertuigen die schade aan natuurwaarden veroorzaken. De Initiatiefgroep wenst deze nadelen tot het minimale te beperken door: de maximumsnelheid op buitenwegen terug te brengen tot hooguit 60 km/u en vervoer van mensen en goederen op milieuvriendelijke wijze te laten gebeuren; het bevorderen van rust en de uitwisseling van planten en dieren: het onderzoeken van het terugbrengen van ontsluiting van het gebied via verharde wegen, wegen afsluiten of verwijderen en scheiding van snel en langzaam verkeer optimaliseren openbaar vervoer goed op elkaar te laten aansluiten en het gebruiksgemak ervan te bevorderen: ieder plan voor een nieuwe (economische) activiteit te beoordelen op parkeer- en verkeersconsequenties. 4.7 Nieuwbouw/herbouw De Initiatiefgroep wil nieuwbouw in het landschapspark niet volledig uitsluiten. Maar deze behoefte dient voor te komen uit de noodzaak tot verbetering van het economisch draagvlak van het landschapspark. Bouwen moet een bijdrage leveren aan de instandhouding van het gebied. De Initiatiefgroep is voor een kritische houding tegenover nieuwbouw. Hiervoor zouden strikte voorwaarden moeten gelden, zoals: Maximaal nut voor de beleving van het landschap (meerwaarde/toegevoegde waarde), het moet gaan om passende functies die gerelateerd zijn aan horeca, kunst, educatie en zorg; De bouwactiviteit moet een maatschappelijk voorbeeld zijn qua gebruik van materialen, CO2 neutraal, duurzaam en volgens fair trade ; Er wordt gebouwd in relatie tot de omgeving, conform een nog te ontwikkelen toetsingskader, met maatstaven zoals omvang, schaal, hoogte; Een bouwwerk moet passen in het landschap, zowel cultuurhistorisch als landschappelijk. Het vormt geen inbreuk op aanwezige natuurwaarden (zoals die van de waterhuishouding); Het bouwwerk of gebouw is qua functie en verschijningsvorm een positieve toevoeging aan de omgeving. Het neemt niet iets waardevols weg (het herwaarderen van een historische bouwplaats tot een nieuw bouwproject is niet automatisch opportuun); Ruimtelijke planvorming voor het gebied vindt plaats aan de hand van een naar de burgers toe open en transparant planproces. 4.8 Duurzaamheid Ontwikkelingen moeten een voorbeeld zijn van duurzaam beheer en ontwikkeling in de landgoederenzone, door hier op hoogwaardige wijze inhoud aan te geven: alle processen - van bouwen tot gebruik en onderhoud - moeten met de kleinst mogelijke ecologische voetafdruk worden uitgevoerd. Niet alleen het 11

12 product maar ook het proces dient een voorbeeld te zijn en CO2 neutraal; wat betreft het abiotisch milieu: er is sprake van behoud van het gewenste grond- en oppervlaktewaterregime (kwaliteit en kwantiteit); mogelijkheden tot regenwaterinfiltratie worden benut, bodemerosie wordt tegengegaan; wat betreft het biotisch milieu: beplanting is streekeigen en houdt rekening met toenemende klimaatverandering. Waardevolle natuurlijk voorkomende flora en fauna wordt beschermd. 5. Kansen voor het gebied als Landschapspark 5.1 Integratie van natuur en cultuur De waarde van het gebied is onder meer dat het gebied als één landschappelijk geheel kan worden beschouwd. Het aanwijzen van het gebied als eenheid vergemakkelijkt het maken van onontkoombare keuzes voor gewenste ontwikkelingen. Vandaar het gebruik van het begrip landschapspark en ons voorstel om het als zodanig aan te wijzen. Het bestaat uit (voormalige) landgoederen en buitenplaatsen, die onderling landschappelijk verbonden zijn. Hierdoor vormen deze een herkenbaar, aaneengesloten en afgebakend gebied in de gemeente Renkum. De sfeer van de landgoederen beperkt zich niet tot voormalige grenzen. De landgoederenzone is in zijn geheel op te vatten als één grote buitenplaats in termen van cultuurhistorie en natuurhistorie. Met als gevolg dat: het gebied als een integraal geheel dient te worden behandeld, anders gezegd: een gebiedsaanpak waarbij bij alle overwegingen het geheel (cultuur en natuur) in acht moeten worden genomen; het geheel meer is dan de som der delen. Het benoemen van de hele zone op de stuwwal tot Lust- & kunstwarande is een aanduiding voor de toekomstige ontwikkelingsrichting voor het gehele gebied. Een dergelijke benadering biedt meer kansen dan dat het geval zal zijn bij een versplinterde aanpak, waarbij de landgoederen afzonderlijk worden benaderd. Elke gebiedsingreep zou een meerwaarde voor het geheel moeten en kunnen zijn. Nooit mogen er stukjes landgoed van afgeknabbeld worden om andere delen te bekostigen. Het moet altijd integraal bekeken worden, als een systeem waarbij alles aan elkaar gerelateerd is. In landschapspark Wörlitz te Duitsland zijn cultuurlijke elementen en agrarische percelen aaneengesmeed tot een maar liefst 142km2 groot landschapspark. Het is UNESCO werelderfgoed. 12

13 5.2 Selectie van landgoederen & buitenplaatsen De gemeente Renkum heeft een rijkdom aan landgoederen en buitenplaatsen. Nieuw Gelders Arcadië telt er dertig in deze gemeente. Het lustlandschap op de zuidhelling vormt een zorgvuldige en bewuste keuze uit deze rijkdom vanwege de bijzondere eigenschappen. Er heerst voor N ederlandse begrippen aan de zoom van de Zuid-Veluwe, zoals eerder beschreven, een uniek landschappelijke situatie. De reeds eeuwenlang bestaande waardering voor de schoonheid van het landelijk gebied van Renkum is gebaseerd op de grote verscheidenheid aan landschapsbeelden. De oereigenschappen van het landschap zijn te danken aan natuurlijke krachten tijdens de voorlaatste ijstijd (het Saalien). De schoonheid van het landschap is tevens terug te voeren naar invloeden van de mens. Resultaat: een golvend groene zone van landgoederen, buitenplaatsen, oude bossen en natuurgebiedjes met aan de zuidrand een kenmerkende scherpe overgang in hoogte en in openheid van deze zone naar het uiterwaardengebied (plat, wijds en open). Overigens: het is nadrukkelijk niet zo dat de Initiatiefgroep de andere groene deelgebieden hiermee zou willen diskwalificeren. Integendeel. De Initiatiefgroep roept de gemeente en andere groepen in de gemeente op om hiervoor gebiedseigen plannen te maken. 5.3 De uniciteit van het landschapspark verbeteren en bewaren De uniciteit van het landschapspark op de helling is bijzonder voor Nederland en voor Europa en is het gevolg van het samenkomen van een aantal factoren: historische gelaagdheid: rijkdom aan cultuurhistorische tijdlagen sinds 2000 voor Christus, vooral in combinatie met de ontwikkelingen van landgoederen en buitenplaatsen in de negentiende eeuw; het werk van gerenommeerde landschapsontwerpers in het gebied: vader J.D. en zoon L.P. Zocher, L.A. Springer, H. Copijn en S. Voorhoeve; het opvallende reliëf als onderdeel van de Zuid Veluwezoom (met name de bijzondere ontstaansgeschiedenis van dat reliëf) zoals dat alleen in twee andere regio s voorkomt (Utrechtse Heuvelrug en stuwwal bij Nijmegen); het geheel is relatief onaangetast, lees: herstelbaar; associaties met de schilderkunst (Oosterbeekse school). Gelet op deze uniciteit van het landschap is de Initiatiefgroep van mening dat het gebied een bijzondere status verdient binnen de gemeentelijke en provinciale ruimtelijke ordening. De overheid zou deze status erkennen met een visie en overeenkomstige planuitvoering. Kaart met (indicatieve) zichtlijnen vanaf de buitenplaatsen en landgoederen naar de Spoorbrug, Eusebiuskerk en Oude kerk 13

14 5.4 Het landschapspark van topkwaliteit De scherpe overgang tussen het Zuid Veluwse landschap en het uiterwaarden landschap bepaalt mede de potentiële topkwaliteit van het landschap. Opmerking (zie ook 3.2): de kwaliteit van een landschap meet men af aan vier objectieve criteria: kenmerkendheid, zeldzaamheid, diversiteit en gaafheid. Om uitsluitsel over de kernkwaliteiten van het landschap op de helling te kunnen geven, moeten de resultaten van het onafhankelijk waarden stellend onderzoek door de Wetenschapswinkel van de WUR worden afgewacht (februari 2015). Gelet op bestaande onderzoeksresultaten in deze richting zoals die voor het gemeentelijk landschapsontwikkelingsplan (LOP 2005), is al wel duidelijk dat het landschapspark topkwaliteiten in zich heeft, vanwege: een overweldigend groen karakter door de aanwezigheid van aaneengesloten oude bossen en lanen; een superieure ligging: op een reliëfrijke helling met zowel incidentele zichtlijnen als panorama's op open landschap; de aanwezigheid van waterpartijen: sprengen- en bronbeken, cascades de landschappelijke schaalcontrasten; het voorkomen van meerdere biotopen: diversiteit in (bijzondere) flora- en faunasoorten kenmerkendeultuurhistorische elementen: verbondenheid tussen kunstrichtingen en de bloeigeschieden is van negentiende eeuw met de krachtige uitvoering en schone toepassing van de landschapsstijl; de goede publieke toegankelijkheid. De combinatie van deze gebiedskwaliteiten maakt het gebruik van het landschap als publieke ruimte zeer aantrekkelijk. 5.5 Oog voor het kwetsbare De meeste landschapselementen zijn kwetsbaar voor moderne ontwikkelingen. Door het gebied als landschapspark aan te wijzen en als zodanig te beheren, ontstaat er meer oog voor de kwalitatieve elementen die het beeld van het landschap dragen. Ook krijgt men zo meer kijk op de gevaren die de kwaliteit van het landschap aantasten, zoals: ondergrondse waterstromingen die bij bouwactiviteiten verstoord kunnen raken, wat negatief kan uitwerken op aanwezige biotopen in het gebied; zichtlijnen die moeten worden onderhouden. In vele gevallen gebeurt dit niet. Een voorbeeld van het verloren gaan van de hechte relatie tussen de landgoederen en hun context. Omdat dit een vrij groot gebied betreft, bestaat de kans dat hierdoor de integraliteit verloren kan gaan; de vervreemding tussen landschappelijke vormen en stedelijke ontwikkelingen. Landschapsarchitect S. Voorhoeve gaf al in de twintiger jaren van de vorige eeuw het belang aan van het bouwen langs de (organische) lijnen van het landschap en niet langs de liniaal van de tekenplank. Tot op de dag van vandaag gebeurt het laatste. Er is behoefte aan kennis, inzicht en politieke wil om de kwaliteit van het gebied in stand te houden of beter zichtbaar te maken. De gemeente heeft zich in dit opzicht steeds opportunistisch weten te gedragen door groen als bron van inkomsten aan te merken. Hierbij is de noodzaak tot voldoende herinvesteringen te laag ingeschat. Er is behoefte aan een lange termijnvisie voor het geheel. De uitwerking daarvan moet beslissingen voorkomen die voor het landschap niet voordelig zijn (met als voorbeelden de recent gerealiseerde bebouwing op de Hoog Oorsprong en de huidige bouwactiviteiten in hetzelfde gebied van het voormalige landgoed). 14

15 Met name sinds het jaar van de Buitenplaatsen (2012) staan landgoederen en buitenplaatsen als cultuurhistorisch erfgoed volop in de belangstelling. Toch bestaat er een groot gevaar voor opportunistisch handelen, door schijnbaar lucratieve ontwikkelingen mogelijk te maken. Een helder toetsingskader met omschreven kwaliteitseisen zou het voorgaande onmogelijk moeten maken (zie hoofdstuk 4). De Initiatiefgroep is van mening dat een toetsingskader niet een rem op ontwikkelingen zou moeten zijn. Het is een middel om veranderingen te laten plaatsvinden die de waarde van het geheel vergroten. Er zijn relatief veel bouwactiviteiten (of plannen daartoe) in de landgoederenzone. Het zou erg spijtig zijn als kansen om de kwaliteit van het gebied te verhogen onbenut blijven. Onze indruk is dat dit op dit moment inderdaad uitblijft waardoor 'Groen' als bron van inkomsten wordt gezien, terwijl 'Groen' juist als bron voor inkomsten moet worden beschouwd. Omdat tijdens en na de Tweede Wereldoorlog landhuizen en villa s verdwenen zijn, hebben de landgoederen niet alleen hun bewoners, maar ook hun status verloren. Omdat er in het gemeentelijk bestemmingsplan geen bestemmingscategorie landgoed/buitenplaats bestaat, is het merendeel van het gebied al decennialang bestemd als Bos of als Bos en natuur. Het beheer ervan was en is dienovereenkomstig, en helaas niet gericht op de oorspronkelijke functie van een landgoed of buitenplaats (landgoederen in beheer van Het Geldersch Landschap&Kasteelen uitgezonderd). De bossen van de landgoederen zijn hiermee sinds jaren gedegradeerd tot gewone bossen. Oorspronkelijke opzet, met daar in stijlmomenten uit de landschapsstijl, zijn daarbij vervaagd. Anders gezegd: er is sprake van een grote mate aan verval van gebiedskarakter. De uitstraling van de landgoederensfeer kan in het gebied worden teruggebracht, door het bosbeheer om te buigen naar een beheer dat op het karakter van een landgoed gericht is. 15

16 6. Kansen voor het gebied als Lust- én kunstwarande Culture is the soul of Europe: the historical Artists Colonies represent a unique common European cultural heritage and an essential contribute to the European identity. This alone guarantees the future of the European Union (text: dr. Benno Risch, Honory President of euroart ) Hoewel op de Zuid-Veluwe al vroeg economische activiteiten waren, zoals landbouw, bosbouw, veeteelt en industrie, is het alom bekend dat vooral in de negentiende eeuw het gebied zich ontwikkelde tot een ware lust- & kunstwarande. Dit historische gegeven kunnen we benutten om nieuwe kansen te scheppen. 6.1 Lust Het karakteristieke landschap van de Zuid-Veluwe trok in die periode (na realisatie van de spoorlijn Amsterdam-Arnhem) onder meer bankiers, kooplui, ex-plantagehouders en industriëlen uit het westen aan. Zij lieten hier grote villa s verrijzen om vooral tijdens zomermaanden op hun buitenplaats of landgoed te verblijven, de stinkende stad ontvluchtend. Hun parken waren in de regel toegankelijk voor het publiek. Het gebied heeft altijd een grote aantrekkingskracht gehad. Als je deze lijn doortrekt naar het heden, kun je je afvragen waarom het gebied nu geen (schone) activiteiten zou kunnen herbergen? Het was niet toevallig dat ook kunstschilders in die tijd voor hun inspiratie op zoek gingen naar de diversiteit en de schoonheid van het Zuid-Veluwse landschap. Nu kent het gebied een recreatief en toeristisch medegebruik (waaronder wandelen, fietsen en 'slagveldtoerisme' vanwege de WOII-gebeurtenissen). Mede daarom is het meer dan wenselijk om in contact te gaan treden met bestaande bedrijven zoals horeca, die profiteren van de landschappelijke rijkdom en de hier aan verbonden cultuurhistorie. Zij zijn mede 'probleemeigenaren'. Van de natuur- en cultuurrijkdom van het gebied zou men op een interessante, aantrekkelijke en toegankelijke manier kennis moeten kunnen nemen. Mogelijkheden zijn: cultuurhistorisch landgebruik zichtbaar maken, bevorderen dat er oude landbouwgewassen worden geteeld, inrichten van weides voor koeien, doorgang van schaapskudden door het gebied bevorderen, hakhoutbeheer herintroduceren. 6.2 Kunst Door buiten het atelier te gaan werken (en plein air) en zich ter plekke te laten inspireren, vernieuwden schilders samen met tijdgenoten de kunst. Die was op dat moment vastgelopen door de strenge regels die de kunstacademies voorschreven. In de tweede helft van de negentiende eeuw ontwikkelde zich een waar stijlverwantschap, nader aangeduid als de Oosterbeekse school. Het bleef hier niet bij. Er voegden zich schrijvers en dichters bij de schilders, waardoor Oosterbeek net als andere kunstenaarsdorpen een broedplaats werd van artistiek elan. De periode van de Oosterbeekse school ligt ver achter ons. Maar artistieke potenties zijn in de gemeente Renkum door vele hier werkende kunstenaars volop aanwezig. 6.3 Kunstenaarskolonie Oosterbeek stond tot ver in Europa bekend als een kunstenaarsdorp. Tegenwoordig zijn het de tragische gebeurtenissen tijdens de Slag om Arnhem in 1944 en de daarmee samenhangende latere jaarlijkse herdenkingen, die het dorp bekendheid geven. Oosterbeek behoort wel, tezamen met Domburg, Bergen, Katwijk, Laren (NH) en Zweelo, tot één van de kunstenaarskolonies van EuroArt, een Europese vereniging van kunstenaarskolonies in Europa. En terecht. In Oosterbeek, maar ook in andere kernen van Renkum, wonen en werken tientallen kunstenaars. Renkumse organisaties houden het bestaan van Oosterbeek als kunstenaarskolonie levend. Zoals Scarabee, een broedplaats en podium voor kunstenaars van verschillende kunstdisciplines, waarbij de relatie tussen kunst en landschap centraal staat. Verder is in Oosterbeek Stichting Kunstkoepel actief op het gebied van cultuur- en kunstbevordering, onder meer door Kunstsociëteit-ontmoetingen te organiseren. 16

17 6.4 Lustwarande Oude termen als lust (plezier) en warande (wandelgebied) vormen nog steeds voor het publiek herkenbare betekenissen in dit gebied. Betekenissen waarmee tegelijkertijd een belangrijk deel van imago van het gebied wordt uitgedrukt. Naast deze betekenissen en eveneens op historische gronden, maakt kunst deel uit van dit imago. Organisatie van actuele kunsttentoonstellingen bevorderen dit imago actief. 6.5 Kunst- en cultuurcentrum De Initiatiefgroep vindt dat het voeden van deze identiteit versterkt moet worden met een kunst- en cultuurcentrum van formaat, op een markante plaats en met een overeenkomstige uitstraling. Naast de aanwezigheid van de destijds door J. Kneppelhout geschonken gebouw van de Concertzaal. Wij zien een veelzijdig kunstcentrum met een belangrijke publiekstrekkende functie voor ons. Dus met aansprekende collecties van oude en nieuwe kunst, met binnen- en buitenopstellingen van beeldende kunstwerken, als een mogelijke buitenpost van Kröller Möller Museum, met tevens ruimten voor film, theater en muziek. Een centrum voor kunst-, natuur- en erfgoededucatie. Een centrum dat een verrijking vormt voor de identiteit Lust- en Kunstwarande van het landschapspark. Het zal een uiting zijn van het belang dat kunst voor onze samenleving heeft. Want: Culture is the soul of Europe Urban installations festival 2011 Tallinn Estonia: A PATH IN THE FOREST by Tetsuo Kondo. 17

18 Colofon Uitgave: initiatiefgroep Visie voor de Landgoederen Renkum, 2015 Inhoud Méér dan een groene zoom : naar in 2013 bijeengebrachte ideeën van leden van de initiatiefgroep: Rob Aben, Jaap Matzer, Egbert Jaap Mooiweer (voorm. lid), Sandra Niessen (voorm. lid), Dirk van Uitert, Frans Welsch, Arda Wijsbek (voorm. lid) en Flip Witte (voorm. lid) Inventarisatie en uitwerking ideeën in teksten: Sandra Niessen en Frans Welsch Indeling en eindsamenstelling: Frans Welsch Tekstscreening: kernleden initiatiefgroep Eindredactie: Reinder Boeve Kaarten en foto s: Rob Aben Overzichtskaarten samenstelling Arda Wijsbek en Rob Aben Adviserende rol: Seline Geijskens, Egbert Jaap Mooiweer, Jos Verweij en Flip Witte Website initiatiefgroep Visie voor de Landgoederen: 18

19 Verklarende Woordenlijst Initiatiefgroep Visie voor de landgoederen Buitenplaats: een historische buitenplaats is aangelegd en kan onderdeel zijn van een landgoed. Het geheel wordt gevormd door een buitenhuis of landhuis (vaak als 2 e woning van rijke stedelingen uit de 17 e t/m de 19 e eeuw, met bijgebouwen, omgeven door tuinen en/of park met een of meer van de volgende onderdelen: grachten, waterpartijen, lanen, boomgroepen, parkbossen, (sier)weiden, moestuinen en ornamenten. De samenstellende delen, een ensemble vormend, van terreinen (met beplantingen), lanen, waterpartijen en waterlopen, gebouwen, bouwwerken en tuinornamenten zijn door opzet of ontwerp van een tuin en park en het (utilitair) gebruik historisch en architectonisch met elkaar verbonden en vormen zo één onlosmakelijk geheel Democratisering van het landschap: e eeuw tot 1975, initiatieven, veelal door notabelen opgezette organisaties, tot behoud van landschappen en natuurgebieden (Prov. Landschappen, ver,. Natuurmonumenten, Nationale park Hoge Veluwe, Waddenvereniging, met als gevolg grotere toegankelijkheid, ontwikkeling van natuurtoerisme; 2. na 1975, proces van participatieve valorisatie: het, vaak met vakkennis, nemen van verantwoording voor zorg, onderhoud, herstel en ontwikkeling van landschap door (groepen) inwoners; Deskundige landschapsarchitecten: gerenommeerde landschapsarchitecten die bewezen ervaring hebben opgedaan met de inrichting en ontwikkeling van landschappelijke gebieden op regionaal niveau en tevens bewezen specifieke kennis bezitten (herstel en renovatie) aangaande 19 e eeuwse landgoederen en buitenplaatsen. Duurzaamheid: situatie als resultaat van duurzame ontwikkeling die voorziet in de behoefte van de huidige generatie zonder daarmee voor toekomstige generaties de mogelijkheden in gevaar te brengen om ook in hun behoeften te voorzien (naar G.H. Brundtland) Gradiënt: een natuurlijke of ecologische gradiënt in een landschap is een geleidelijke overgang tussen 2 gebieden (bijv. bos en weiland, hoog en laag, droog, vochtig/nat, zuur en basisch, zoet en zout, donker en licht). In deze gebieden is er vaak een grote diversiteit aan dieren en planten Groen Erfgoed: Groen erfgoed is historisch groen dat door mensen is bedacht en aangelegd (cultuur). Groen erfgoed kan bestaan uit een historische tuin of park, maar ook ontworpen landschap en bos (stichting Groene Parels) Groene Karakter: (het ervaren van) de natuurlijkheid van de omgeving door de aanwezigheid van (opgaande) begroeiingen en open groene ruimten Kernkwaliteit(en) van de landgoederenzone:de specifieke sterktes die de landgoederenzone zone kenmerken. Ze maken de landgoederenzone tot wat deze is: uniek voor Nederland en zelfs voor West Europa Kunstwarande: een landelijke woonomgeving, zich kenmerkend door veel groen, panorama s en smalle doorzichten, als gebied waarin kunst en cultuur een opvallende en nadrukkelijk hun rol binnen de plaatselijke samenleving spelen, een rol die als van algemeen belang worden geacht en die ondersteuning kent vanuit de samenleving Landgoed (er zijn verscheidene definities mogelijk, afhankelijk van gekozen invalshoek): - groot terrein (vanaf ca. 5 ha) dat veelal als een geheel is ontworpen, dat wordt beheerd als een geheel en dat bestaat uit een hoofdwoning (herenhuis), domeinen en het land waar de landheer privileges heeft (otium et negotium); - het verschil met een buitenplaats is dat een buitenplaats vooral op genieten van het landelijk leven (otium) is gericht en niet functioneert als bedrijf (negotium) Landschap: 1. al datgene wat zich boven het aardoppervlak bevindt; 2. een geheel van geologische, biologisch- /ecologische en cultuurhistorische elementen die met elkaar in een gegeven gebied een geheel vormen en in één keer zichtbaar zijn; 3. het totaalbeeld dat de aan de aardoppervlakte waarneembare verschijnselen te zien geeft Landschap op de helling : groen, veelal besloten, soms half open, oud cultuurgebied, in de gemeente Renkum op de overgang van een stuwwal van de Zuid Veluwe naar een open en vlak rivierenlandschap van de Betuwe, gekenmerkt door restanten van ruimtelijke composities van ontworpen structuren (als overblijfselen van landgoederen en buitenplaatsen), oude vormen van bosbouw en landbouw, droge en vochtige beekdalen Landschapspark: heeft in Nederland verschillende betekenissen. Oorspronkelijk werd de betekenis gebruikt voor het benoemen van gebieden met grote landschappelijke kwaliteit die bescherming behoefden. Later gebruikten provincies en gemeenten de term landschapspark op een vrij losse manier, b.v. in de betekenis van aantrekkelijk agrarisch gebied of openbaar groen. Geeft aan dat het gebied meer is dan alleen een natuurgebied, dat een compositiegedachte er achter zit. (Wikipedia) 19

20 Landschapspark Renkumse Landgoederen/Zuid Veluwezoom: het samenhangend geheel van de op de stuwwal van Renkum gelegen landgoederen, buitenplaatsen, recreatieve oorden, lanen, sprengbeken, uitzichten, historische relicten, bossen en graslanden Landschapsstijl: romantische, parkachtige landschappen met verrassende doorkijkjes, slingerende waterpartijen, vijvers, bossen, doorzichten, glooiende gazons, hoogteverschillen, symbolische bouwwerken en nutteloze bouwwerken (follies), teruggrijpend naar het mytisch Arcadië, op basis van natuurliefde en eruditie (G.J. Pannekoek en J.J. Schipper) Lustlandschap: (of Arcadië of Arcadia), een utopisch land vol bloemen, fruit en bossen, helder water, vogelzang en een eeuwige zomer. Al in de klassieke oudheid maakten deze elementen deel uit van een ideaallandschap dat er ooit moet zijn geweest in een verloren Gouden Tijd aan het begin van de geschiedenis van de mensheid Lustwarande: is de bijnaam van een grote concentratie buitens op de Utrechtse Heuvelrug en de Zuid Veluwe. Een lustwarande is een gebied met bloeiende lusthoven of tuinen in heuvelachtig landschap Lustwarande op de Helling: zie Lustwarande Nieuw Gelders Arcadië: de landgoederenzone langs de Zuid Veluwezoom. Deze werd destijds aangeduid als Gelders Arcadië en omvat de gemeenten Wageningen, Renkum, Arnhem, Rozendaal en Rheden. Het betreft een zeer groot gebied, waarvan de landgoederen op de Renkumse helling maar een deel van uitmaken. Binnen dat grotere geheel is het landschap van de gemeente Renkum echter uniek. De naam Gelders Arcadië is geïnspireerd op de publicatie van de Arnhemse schrijver Isaac Anne Nijhoff ( ), Geldersch Arkadia of Wandeling over Biljoen en Beekhuizen (eerste druk 1820). Met zijn wandelingen door de omstreken van Arnhem in gedachten schreef Nijhoff over het grote aantal landgoederen en buitenplaatsen, die in uitgestrektheid en fraaien aanleg, alle anderen in dit rijk verre overtreffen. Geïnspireerd door Nijhoff heeft het Geldersch Genootschap samen met de gemeenten van de zuidelijke Veluwezoom het project Nieuw Gelderse Arcadië vormgegeven. In het kader van dit project zijn in een atlas de diverse landgoederen en buitenplaatsen van de zuidelijke Veluwezoom beschreven. Daarnaast zijn in een kansenboek een aantal nader uit te werken uitdagingen en opgaven beschreven die kunnen leiden tot een florerend Nieuw Gelders Arcadië Parklandschap: equivalent aan landschapspark. Bij parklandschap is sprake van een landschappelijk (groot) park, bij landschapspark een landschap, met daarin parkelementen. Bij landschapspark is dus het landschap de drager en bij parklandschap het park Schaalcontrasten: de ruimtelijke afwisseling tussen besloten en open landschapsvormen in omvang en textuur (grootte, ordening en verhoudingen). Waarden: (gebiedswaarden, landschapswaarden): inherente en/of intrinsieke waarden die voor het voortbestaan van het karakter van een gebied bepalend zijn, kernwaarden bij het ontwikkelen en bij het beheren van landgoederen en buitenplaatsen zijn: allure, meerwaarde en samenhang. Dit geldt voor het geheel tot en met het detail Waardestellend onderzoek: objectief onderzoek naar de verschillende waarden (cultuurhistorisch, aardkundig, natuurlijk, etc) in een gebied en een onderlinge vergelijking van deze waarden. Het doel hiervan is inzicht te geven in de waardevolle aspecten van een gebied of object en te komen tot handreikingen voor toekomstige ontwikkelingen Warande: in eerste instantie de naam van een gesloten jachtterrein van voorname families, het woord is verwant aan veranda en geeft aan een beschermde plek met uitzicht. Een aantrekkelijke warande kan bestaan uit meerdere eigendommen. Later werden onder deze term ook parken aangeduid of naamgegeven. 20 Uitzicht over de Betuwe (foto: Flip Witte)