Historische Canon van Culemborg

Transcriptie

1 Historische Canon van Culemborg

2 Geschiedenis is hot Geschiedenis is hot. Tijdenlang stond In Europa in de toptien van literaire bestsellers. Van dit meesterwerk van Geert Mak, een terugblik op de Europese geschiedenis van de twintigste eeuw, zijn meer dan exemplaren verkocht. Ook tv-programma's met een hoog nostalgisch gehalte als Andere tijden trekken buitengewoon veel kijkers, meer dan de makers ooit voor mogelijk hielden. En ten slotte kunnen vaktijdschriften zoals Holland en het Historisch Nieuwsblad bogen op een hoog aantal abonnees. Tegenwoordig weten historici kennelijk niet alleen de weg te vinden naar vakgenoten, maar zijn in staat een breed publiek aan zich te binden. Maar geschiedenis is niet altijd hot geweest, zeker niet onder scholieren. Volgens historici schort er al vele jaren wat aan hun kennis van de vaderlandse geschiedenis. Dat de slag bij Nieuwpoort in 1600 na Christus plaatsvond weet een enkeling nog wel, maar hoe dit feit in een bredere context te plaatsen is al veel lastiger. Dat Michiel de Ruyter een bekende zeeheld is geweest, mag nagenoeg alom bekend worden verondersteld, maar in welke eeuw leefde hij ook alweer? Eigentijdse helden als de voetballer Van Persie of de popartiest Jantje Smit spreken daarentegen wel tot de verbeelding van jongeren. Zij worden dan ook zo door de media afgebeeld, dat je kunt spreken van echte cultfiguren. Dit moet toch ook met de vaderlandse geschiedenis kunnen, was de overtuiging van de Nederlandse overheid. Daarom gaf zij een aantal deskundigen de opdracht onze geschiedenis op te pimpen. Gebeurtenissen, ontwikkelingen en personen uit onze verleden werden verwerkt in een zogenoemde canon. Een soort leidraad voor de geschiedenislessen in het Nederlandse basis- en voortgezet onderwijs. En deze canon werd in diverse vormen, van de website tot glossy boek, onder de aandacht gebracht van een breed publiek. Vanaf de publicatie in 2007 kon de canon rekenen op een enorme belangstelling, niet alleen van vakhistorici maar ook van andere disciplines. Zo verscheen er een canon van de filosofie en een over de Nederlandse film. Ook veel steden en provincies togen de afgelopen twee jaar aan het werk met een eigen, lokale canon. Daarop vroeg de gemeenteraad van Culemborg mij een canon van de Culemborgse geschiedenis op te stellen. Samen met Hans Saan, Yvonne Jakobs, Jan Smits, Lucienne Bartels en een twintigtal lokale en regionale experts werd deze mooie opdracht geklaard. En naar mijn mening mag het resultaat er zijn, gezien de uiteenlopendheid van onderwerpen en de zeer gevarieerde inbreng van de experts. Met name het werk van Lucienne Bartels mag hierin niet onvermeld blijven. Met veel inzet en enthousiasme enerzijds en met vaardige en plezierige pen anderzijds heeft zij het aangeleverde materiaal tot een samenhangend, prettig leesbaar geheel weten te maken. Ook is veel dank verschuldigd aan de lokale boekhandel Tomey&Verstegen die, in samenwerking met uitgeverij BDU uit Barneveld, het heeft aangedurfd dit boek op de markt te brengen. De makers hopen dat de historische canon van Culemborg een basisdocument zal vormen dat op verschillende manieren een rol kan spelen in de stad. In het onderwijs, het toerisme, inburgering en als welkom aan nieuwe inwoners. Ook voor musea en andere erfgoedinstellingen biedt de canon aanknopingspunten voor nieuwe initiatieven. Het boek is echter ook geschreven voor de eindexamenleerlingen van onze beide middelbare scholen, te weten KWC en Lek en Linge. Alle leerlingen die in 2009 examen doen, zullen de canon cadeau krijgen van de gemeente Culemborg bij hun afscheid van de middelbare school. De verhalen in dit boek worden bevolkt door boeren, handelaren, kasteelheren, opstandige vrouwen, soldaten en arbeiders. Hun noeste arbeid, handelsgeest, welvaart, moed, plezier, maar ook ellende en armoede hebben Culemborg gemaakt tot wat het nu is. Ik hoop van harte dat ook jonge inwoners van onze stad en daarbuiten gegrepen raken door deze boeiende verhalen. Roeland Geertzen Mei 2009 Roeland Geertzen is projectleider van de canon van Culemborg. Hij is wethouder onderwijs, jeugdzaken en monumentenzorg in Culemborg.

3 Inhoud Het verhaal van Culemborg Historische canon 10 Jagers en boeren (tot 50 voor Chr.) Zorgen voor zieken en armen Vanaf 1421 Barbara, bescherm ons voor Chr. Eerste bewoners Grieken en Romeinen (50 voor Chr.-500 na Chr.) Strijd om de mijter Ontdekkers en hervormers ( ) na Chr. Vechtlustige ruige roodharigen Monniken en ridders ( ) Vrouwe Elisabeth 1534 Het stadhuis Vóór 944 Pioniers in de polder Vóór 1097 De Lekdijk Steden en staten ( ) Graaf Floris I van Pallandt 1560 Het Elisabeth Weeshuis 1566 Schijnheilige kardinaal De Kasteeltuin Regenten en vorsten ( ) Rond 1280 Dinsdag marktdag De trekschuit die er nooit kwam Stadsrechten 1318 De Binnenpoort Weg met de molenkar! 56

4 Jan van Riebeeck Watersnoodramp Televisie en computer (vanaf 1950) De Haagse jufferroof Otto van Rees 86 Na 1945 Culemborg aan de A Het Rampjaar Monument van steen en staal Na afloop bal! Pruiken en revoluties ( ) Vanaf 1882 Het café uit, het veld op Nieuwkomers Verkocht en met schulden beladen 1753 Historische Beschryvinge van Culemborg Herenhuizen in het groen Gelderland model Een kleurrijke stad s Lands geweerfabriek 1795 Over de bevroren rivier Burgers en stoommachines ( ) Rooms bolwerk De Culemborgse stoel 1838-rond 1930 Jenever voor Afrika 1850 Lieve laanen, donkre dreeven Wereldoorlogen ( ) 1907 Pieter Aafjes 1919 Elke dag de sigaar Rond 1930 Eerst de ochtendmis, dan naar school 1934 Gispen no Op de vlucht voor de bommen Slagerij Abraham van Spier & Co.w Meer weten? Vooruitblik Medewerkers Trefwoordenregister Illustratieverantwoording Stadsplattegrond 1982 Het ziekenhuis moet dicht 1990 Kunst in de Lekstad 1995 Op het nippertje 1996 Ecologische wijk EVA-Lanxmeer 2009 Culemborg toen en nu Colofon 142

5 Het verhaal van Culemborg Kom je uit een echte Kuilenburgse familie? Of liggen je wortels elders in Nederland? Misschien zelfs daarbuiten? In 2009 is Culemborg een bonte mengeling van oude en nieuwe bewoners. Samen leven we in een stad met een lange geschiedenis. Die is heel tastbaar in de oude binnenstad, met historische monumenten als het stadhuis, de Barbarakerk en het Elisabeth Weeshuis. Maar ook wijken als Voorkoop, Lanxmeer, Goilberdingen en Parijsch zijn ouder dan je denkt. Van prehistorie tot nu Het verhaal van Culemborg begint in de prehistorie. Op de hoger gelegen gebieden van Goilberdingen, het Culemborgse Veld en Lanxmeer leven dan al mensen. Soms in kleine gehuchten. In de Romeinse Tijd is Voorkoop een forse nederzetting. In de middeleeuwen ontstaan kleine dorpjes op Redichem (in de buurt van De Bol), Parijsch, Pavijen, bij Voorkoop en op Lanxmeer. Ook Culemborg is zo n dorpje, dat zich in de dertiende eeuw ontwikkelt bij het huidige marktplein. Gelegen aan de waterwegen de Lek en de Meer wordt het een regionale marktstad. In bezit van de heren van Culemborg, die almaar machtiger worden. Temidden van Gelre, Holland en Utrecht besturen ze de heerlijkheid Culemborg als een zelfstandig staatje. Keizer Karel V maakt er in 1555 een graafschap van. Tot 1795 blijft Culemborg een zelfstandig graafschap. Na de Franse Tijd, in 1814, wordt het een gewone Nederlandse stad. Culemborgers verdienen de kost met het maken van stoelen, jenever en sigaren. Door aansluiting op het spoorwegennet in 1868 ligt het niet langer geïsoleerd tussen de rivieren, maar juist centraal tussen s-hertogenbosch, Utrecht en Amsterdam. Rond 1900 ontstaan de eerste buitenwijken: de oude industriestad wordt te klein.. De aanleg van de rijksweg A2 in 1935 maakt Culemborg goed bereikbaar voor het groeiende autoverkeer. Na 1945 vestigen tal van bedrijven zich op bedrijventerrein Pavijen. De meubelindustrie bloeit. De vrij gesloten Culemborgse gemeenschap verandert vanaf 1960 gaandeweg in een kleurrijke mozaïek. Veel nieuwkomers strijken neer in nieuwe wijken rondom de oude stad: Terweijde en Voorkoop, na 1985 ook de Hond, Goilberdingen, Lanxmeer en Parijsch. Waar het verhaal van Culemborg ooit begon. Tastbaar verleden De historische canon van Culemborg bestaat uit vijftig korte artikelen over belangrijke personen, voorwerpen en gebeurtenissen. Samen laten ze zien hoe Culemborg zich heeft ontwikkeld tot de stad waarin wij wonen. Ze zijn zo veel mogelijk gekoppeld aan herkenbare plekken in de stad en elementen in het landschap. Daarmee is de canon niet alleen een lees- en kijkboek. Het is ook reisgids die lezers wil inspireren om op zoek te gaan naar deze plaatsen, en het verleden zelf te beleven. Als (nieuwe) Culemborger of als toerist. Met het gezin of met de klas. Culemborgse geschiedenis in Nederlands perspectief Om de lezer wat houvast te geven op zijn tijdreis van ruim zevenduizend jaar, is de canon verdeeld in tijdvakken. Mensen uit het onderwijs zullen ze herkennen als de tien tijdvakken van de commissie-de Rooij. Bij de keuze van de vensters is gezocht naar raakvlakken met de kenmerkende aspecten van elk tijdvak. De Nederlandse geschiedenis bestaat immers uit de geschiedenis van alle dorpen, steden en regio s in ons land! Dan blijken hier in de Romeinse Tijd Bataven te hebben gewoond, en was vrouwe Elisabeth een goede bekende van keizer Karel V. In 1566 woedde ook in Culemborg de Beeldenstorm en Jan van Riebeeck, VOC-ambtenaar en stichter van Zuid-Afrika, is hier geboren. Watersnoodrampen behoorden voor Culemborgers eeuwenlang tot het leven van alledag en ook joodse Culemborgers werden in de Tweede Wereldoorlog het slachtoffer van de Duitse terreur. De indeling biedt leerkrachten en docenten zicht op (uitbreiding van) het gebruik van lokale onderwerpen in het geschiedenisonderwijs. De Culemborgse vensters kunnen de lesstof concreet maken of verlevendigen, afzonderlijk of in chronologische / thematische samenhang. Net als de nationale canon heeft deze canon een vakoverstijgend karakter: ook voor de vakken aardrijkskunde, economie, levensbeschouwing en kunst & cultuur zijn lokale aanknopingspunten te vinden. In het hoofdstuk Meer weten staat een overzicht van Culemborgse canonvensters die het beste aansluiten bij de nationale canon. Of de verhalen in dit boek ook het verhaal van Culemborg vertellen, is aan de lezers. Wat is jouw top tien? Laat het mij weten op l.bartels@hotmail.com. Ook reacties op de samenstelling, ideeën voor toepassing in het onderwijs of andere opmerkingen zijn van harte welkom! Lucienne Bartels Lucienne Bartels bewerkte het door experts aangeleverde materiaal tot de teksten in dit boek. Zij werkt als erfgoededucator en tekstschrijver. 8 9

6 Jagers en boeren (tot 50 voor Chr.) 10 11

7 5000 voor Chr. Eerste bewoners In de Steentijd (tot 5000 voor Chr.) wordt het Rivierengebied bevolkt door groepjes jagers-verzamelaars, die maar kort in hun jachtkampen verblijven. In de Nieuwe Steentijd ( voor Chr.) vestigen zich mensen op de hoger gelegen stroomruggen. Dat zijn oude rivieroevers die bij overstromingen droog blijven. De oeverwal is geschikt voor landbouw en het omliggende land voor veeteelt. Dikwijls zijn er nog geulen met stromend water. Hier meren boten aan, er wordt gevist en gejaagd op watervogels. Voor het werk op de akkers en het bewerken van hout gebruikt men geslepen stenen werktuigen. Op Goilberdingen is ook een wet- of slijpsteen gevonden uit de periode voor Christus. Vermoedelijk zijn er stenen vilmesjes, schrapers en pijlpunten mee geslepen. Op Lanxmeer zijn sporen van bewoning gevonden uit de Vroege Bronstijd ( voor Chr.). In 2003 is bij archeolomensen wonen in kleine nederzettingen. De boerderijen bieden onderdak aan mens en dier. Het rieten dak steunt op twee rijen dikke palen, de muren zijn staken met vlechtwerk, bestreken met leem. Rondom het huis loopt meestal een greppel om het water op te vangen, zodat het erf droog blijft. Op het erf staan spiekers, bijgebouwtjes om voedsel en graan op te slaan. Naast de huizen liggen opslag- en waterkuilen. De erven zijn gescheiden door hekjes. In Zijderveld is een 32 meter lange boerderij van dit type gevonden. In de IJzertijd ( voor Chr.) verandert de leefwijze nauwelijks. Men houdt run- Vondsten uit de prehistorie Reconstructie van een boerderij uit de late Bronstijd / IJzertijd. Vuurstenen bijl uit de Midden-Steentijd, zoals gevonden op Goilberdingen. De bijl werd met hars of pek vastgezet in een houten steel. Moerasbos in De Biesbosch. Ten tijde van de vroegste bewoners moeten grote delen van Nederland er zo hebben uitgezien. Pagina s 10 en 11 1 In de prehistorie leven er al mensen in het huidige Culemborg. Deze eerste bewoners wonen op stroomruggen, oude rivieroevers die hoger liggen dan het omringende land. Het zijn boeren die bij elkaar wonen in kleine nederzettingen. Op Goilberdingen komen al mensen voordat de Drentse hunebedden zijn opgericht. Dat blijkt uit een vondst uit 1971 door de 14-jarige amateur-archeoloog André Molenaar. Een vuurstenen bijl uit de Midden- Steentijd, circa 5000 jaar voor Christus. Dit is de oudste soort bijl, vrij ruw, maar met een scherp, afgeslagen snijvlak. Ze zijn gebruikt voor het kappen van bomen en het bewerken van hout. De bijl is het oudste voorwerp ooit in Culemborg gevonden. Stroomruggen Omstreeks voor Christus is het Rivierengebied een delta van breed uitwaaierende riviertakken. Rond 5000 voor Christus vormen deze rivieren ter hoogte van Culemborg eigen oeverafzettingen. De zandige deeltjes worden dicht bij de rivier afgezet, de lichtere kleideeltjes voert het water mee naar de lagere kommen. Als de bedding van de rivier zich daarna verlegt, verlandt de oude rivierloop. Hierdoor ontstaan de stroomruggen: hoge oeverwallen en een dichtgeslibde bedding ertussen. De stroomruggen lagen hoger in het landschap van moerasbossen en natte riet- en graslanden. Een gunstige plek dus om te wonen. gisch onderzoek een haardplaats uit deze periode aangetroffen, met fragmenten van potten voorzien van wikkeldraadversiering, en stukken vuursteen. Ook híer - onder het Lanxmeerse Zand - liep een prehistorische stroomrug. Op een halve meter diepte vind je nog altijd de zandlagen in de ondergrond. In de Midden Bronstijd ( voor Chr.) neemt de bevolking geleidelijk toe. Er worden voorwerpen van brons gemaakt, een legering van koper en tin. Vuursteen blijft in gebruik voor werktuigen. De deren, schapen en varkens, en verbouwt gerst, tarwe, bonen en lijnzaad. Wel wordt nu gereedschap gemaakt van het hardere ijzer. In 1966 zijn bij terpboerderij De Heuvel aan de Rietveldseweg resten gevonden van een houten boerderij uit de IJzertijd. Vermoedelijk stond hier een gehucht van twee of drie boerderijen. Er is aardewerk gevonden en ook sporen van greppels, afvalkuilen en spiekers op palen. Om de inhoud droog te houden en te beschermen tegen dieren. Bijzondere vondsten zijn een ijzeren dolkje met koperen knop en een vuurstenen sikkel. In 2003 vindt men langs de snelweg A2 opnieuw een spieker en ook een waterkuil uit de Vroege IJzertijd. Vlakbij moet dus ook een boerderij of nederzetting hebben gelegen.

8 Grieken en Romeinen (50 voor Chr. 500 na Chr.) 14 15

9 Vechtlustige ruige roodharigen Bataafse nederzettingen in Culemborg na Chr. In de Romeinse tijd staan er op Voorkoop en Lanxmeer nederzettingen van de Bataven. Vechtlustige ruige roodharigen in de ogen van de Romeinse geschiedschrijver Tacitus. De vondst van kostbaar Romeins aardewerk wijst op handel met de Romeinen. van bijvoorbeeld de Friezen. In ruil voor vee, graan, fruit, vis en wild krijgen de Bataven Romeinse potten, pannen, munten, fraaie spelden, beeldjes en keramiek. Rond 400 na Christus wordt het hele Romeinse Rijk bedreigd door invallen van andere volkeren. De grenssoldaten worden teruggetrokken om Italië te verdedigen. Vanaf dat moment kunnen andere volken de Limes oversteken. Vermoedelijk is het hele Rivierengebied in de loop van de vierde eeuw ontvolkt geraakt door een grote overstroming. Bronnen geven aan dat het één groot, vrijwel onbewoonbaar moeras is geworden. Waar de Bataven heen zijn gegaan is niet zeker. Mogelijk naar het zuiden, waar ze opgingen in het volk dat later de Franken ging heten. Vondsten op Terweijde Bas Smoorenburg is amateur-archeoloog en leerkracht van basisschool De Palster aan de Hageroos. Rond 1972 doet hij met zijn klas opgravingen bij de nieuw aan te leggen parkeerterreinen van Driestad en Salaamander, en ook op de Klaproos. Smoorenburg: Op nog geen dertig centimeter diepte vond ik met de leerlingen prachtige scherven. De vondsten wijzen erop dat ook de stroomrug die liep vanaf Voorkoop tot aan Terweijde, in de Romeinse tijd bewoond is geweest. De leerlingen van zijn klas vinden het prachtig en krijgen geschiedenisles over fibula s en Romeins aardewerk. Een bijzondere vondst zijn scherven rood aardewerk met figuren erop. Dit kostbare Romeinse aardewerk, ook wel terra sigillata genoemd, is vermoedelijk afkomstig uit Duitsland of Frankrijk. Het sierde de tafels van legerofficieren, welgestelde stedelingen en plattelandsbewoners. Archeologen aan het werk op Caetshage, Vondst van Caetshage: een vrijwel complete Romeinse beker, geverfd en met kerfbandversiering. Schoolplaat van een Romeins castellum getekend door J.H. Isings. Pagina s 14 en 15 Bij de aanleg van de wijk Voorkoop in 1972 is een complete nederzetting blootgelegd uit de tweede eeuw na Christus. Het dorp heeft ruwweg gestaan tussen de huidige Vrijstadhal en de Weidsteeg. In de Romeinse tijd staan er 35 tot 40 huizen, gelegen rondom een pleintje. Het terrein wordt doorsneden door een klein riviertje. Ook in het tegenwoordige Lanxmeer, waar nu stadsboerderij Caetshage staat, wonen in die tijd al mensen. Tussen de eerste en de derde eeuw staat er een nederzetting bij het riviertje de Meer. Aan de ene oever staan hutten van palen, verbonden door vlechtwerk. Aan de andere oever liggen de doden begraven. De huizen hebben in het midden een stookplaats, gebruikt om te koken en potten te bakken. Rondom de nederzettingen liggen akkers, waaruit blijkt dat de bewoners graan telen en vee houden. Ook gaan ze op jacht en gebruiken bootjes om te vissen. Het Betuwse landschap is in de Romeinse tijd geen ideale plaats om te wonen. Het is een moerassig gebied vol riviertjes en geulen. Om droge voeten te houden bouwen de bewoners hun huizen op stroomruggen. Dit zijn hoger gelegen oude rivieroevers, bedekt met wilgenstruiken, berken en elzen. De bewoners van de nederzettingen zijn vermoedelijk Bataven. Zij leven in de Betuwe ten tijde van de Romeinen. De Romeinse geschiedschrijver Tacitus (ca na Chr.) schrijft dat ze woeste blauwe ogen hebben en een fors postuur. Ze lopen in mantels met spelden en in dierenvellen. Hun haar schuin opgestoken in een knot. Mogelijk hebben in de buurt ook Romeinse villa s of heiligdommen gestaan, op de brede stroomruggen in Beusichem. Behalve veel stukken dakpan is daar ook een fragment gevonden van een Romeinse altaarsteen. In de Romeinse tijd is de Lek nog een klein riviertje. Het is een zijtak van de Rijn, die bij Wijk bij Duurstede naar Utrecht stroomt. Hierlangs loopt de Limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk. Culemborg ligt in het achterland van de Limes. In de buurt ligt de forten Mannaricium in Maurik en Levefanum bij Rijswijk. De bewoners van de Culemborgse nederzettingen verhandelen en ruilen allerlei producten met de Romeinse soldaten. Die zijn gelegerd in de forten om het Romeinse Rijk te beschermen tegen invallen Fibula, een Romeinse kledingspeld

10 Monniken en ridders ( ) 18 19

11 Pioniers in de polder Boeren ontginnen de wildernis De Lekdijk naar fort Everdingen. Pagina s 18 en 19 3 Vóór 944 Een van de oudste stukjes Culemborg is Redichem, het gebied waar het huidige landgoed De Bol ligt. In de tiende eeuw staan hier al boerderijen. De bewoners hebben van de wildernis vruchtbaar land gemaakt. Het overtollige water stroomt weg in sloten. Rond 400 wordt de Betuwe in bezit genomen door de Franken. In de zevende en achtste eeuw breiden zij hun gezag geleidelijk uit over het huidige Nederland. Het Frankische Rijk is verdeeld in gouwen : stukken grond die keizer Karel de Grote in leen geeft aan leenmannen. Mensen van adel, zoals een graaf, een heer, óf een bisschop. Na Karels dood in 814 wordt Nederland onderdeel van het Duitse Rijk. De nieuwe leenheer van de Nederlandse leenmannen is dan de Duitse keizer. Culemborg bestaat nog niet rond 800, maar plaatsen als Beusichem, Buren en Asch wel. Zij behoren tot de gouw Teisterbant: ruwweg het gebied tussen Tiel en Gorinchem. Redichem, het gebied waar later de stad Culemborg wordt gesticht, ligt op de grens van de gouw Teisterbant en de gouw Lek-en-IJssel. In 944 schenkt keizer Otto III veel landerijen in de gouw Lek-en-IJssel aan de Utrechtse kerken van de Dom en Oudmunster. Ook Redichem moet ertoe hebben behoord, want later houden de heren van Culemborg hier ál het land in leen van de beide kerken. Na het jaar 1000 begint de bevolking in het westelijk Rivierengebied te groeien. De oogsten zijn groter als gevolg van verbeterde landbouwwerktuigen. Ook is er meer landbouwgrond beschikbaar. Voorheen woonden alleen mensen op de hoge gronden langs de rivieren en op de oude stroomruggen. In de elfde en twaalfde eeuw gaat men ook de tussenliggende wildernis van drassige kom- en veengebieden ontginnen. Dat gebeurt op een systematische manier. Voor de ontwatering worden evenwijdige sloten gegraven die tegelijk de grenzen vormen voor de hoeven. Dit zijn langwerpige stukken land van 110 bij 1250 Otto III ( ), Keizer van het Heilige Roomse Rijk. Een ploegende boer. Detail van een vijftiende-eeuwse miniatuur uit circa 1520 meter. Een hoeveelheid land die genoeg opbrengt, zodat een boer met zijn gezin ervan kan leven. Eerst wordt het land kaal gemaakt, waarna het kan worden gebruikt voor landbouw of veeteelt. De oude hoeven zijn nog te herkennen op topografische kaarten. Ook in het landschap geven sloten nog dikwijls de omtrekken van de oude percelen weer. De oudste bewoning op Redichem is in de buurt van De Bol geweest. Op een kaart van rond 1640 staan nog boomgaarden langs de Achterweg en Redichemse dijk, waar eens de boerderijen lagen. Ook al vroeg bewoond is de Schoonrewoerdse stroomrug, die onder de Hond en de Nieuwstad door loopt. En de zandige rug waaraan de polder Het Zand (het noordelijk deel van Lanxmeer) zijn naam ontleent. Al in de twaalfde eeuw staat hier - in de bocht van het watertje De Meer - een houten mottekasteeltje, gelegen op een heuvel en omringd door een gracht. Het centrum van de latere heerlijkheid Kaetshage. In de elfde eeuw zijn de polders aan weerszijden van het riviertje de Meer ontgonnen. Tussen de Audaseweg en de Voorkoopstraat liggen de boerderijen van het Beusichemse dorpje Weide of Weithusen. De Weidsteeg, de wijk Terweijde en de straatnaam Weithusen herinneren hier nog aan. Ten zuiden van Het Zand wordt aan de andere kant van de Meer het Lanxmeerveld ontgonnen. Tussen de Prijsseweg en de Rietveldseweg ontgint men de polder Parijs en ook het oostelijk deel van Goilberdingen. Het huidige Culemborgse Veld wordt ontgonnen in de twaalfde eeuw. Als de ontginning compleet is sticht men midden in de polder het kerkje van Paveien. Een eenvoudig tufstenen zaalkerkje op een omgrachte kerkheuvel. De Paveise kade, nu Holderweg, loopt er nog altijd met een bocht omheen. Na de ontginningen klinkt het nieuwe land al snel in. Hierdoor wordt de bodem steeds drassiger. Al vóór 1210 wijkt men daarom uit naar de kapel van Lanxmeer, gelegen in de latere Nieuwstad. De wildernis wordt ontgonnen in lange stroken, zoals zichtbaar is op deze kaart. De blokvormige perselen op de oeverwallen van de Lek zijn vermoedelijk al sinds de Karolingische tijd ontgonnen

12 Vóór 1097 De Lekdijk Aanleg en onderhoud van de eerste dijken 4 De aanleg van de Lekdijk is in de middeleeuwen een bittere noodzaak. De bewoners van het Land van Culemborg kunnen hier zonder dijk niet wonen. Echte veiligheid biedt de middeleeuwse dijk niet. Wapen van het Hoge College Lek en Linge, dat toezicht houdt op het onderhoud van de dijken. Eeuwenlang heeft men in het Rivierengebied met grote regelmaat last van overstromingen. Ook de bewoners van het Land van Culemborg. Eerst is de Lek nog een bescheiden stroompje, maar rond het jaar 1000 wordt de rivier dynamischer. Zeker na 1122, als de Rijn bij Wijk bij Duurstede wordt afgedamd. Bovendien komen er meer mensen in deze regio wonen, waardoor de behoefte ontstaat iets tegen de overstromingen te doen. Landerijen die voortdurend onder water staan, zijn lastig te bebouwen. Vanaf de tiende eeuw begint men daarom dijken langs de rivieren aan te leggen. Het zijn lage dijkjes gemaakt van klei, die speciaal hiervoor wordt uitgegraven. De klei wordt vervoerd met een draagbaar en op de dijk uitgestort. De coupure in de Lekdijk kan bij hoogwater met schotten worden afgesloten. De hooggelegen Achterweg is in de middeleeuwen deel van de Lekdijk. Rechts is de Hoolcuijl zichtbaar, tegenwoordig gelegen bij camping De Hoge Kuil. Al vóór 1097 krijgt de Krimpenerwaard een Lekdijk. In de twaalfde en dertiende eeuw volgen ook meer oostelijk gelegen dijkvakken. De Culemborgse Lekdijk komt in 1226 voor het eerst in de bronnen voor. Door de aanleg van de dijk is de rivier aan banden gelegd. Maar de rivierbedding is nu smaller, waardoor het waterpeil in de rivier hoger is geworden. Door deze hoge waterstanden liggen overstromingen en dijkdoorbraken voortdurend op de loer. De noodzaak om de dijken goed te onderhouden ziet men ook in middeleeuwen al in. Het echte werk komt voor rekening van inwoners die zelf land bezitten. Zij zijn verantwoordelijk voor hun eigen dijkvak. Op straffe van een hoge boete bij nalatigheid. Toezicht op het dijkonderhoud gebeurt door waterstaatsorganisaties die speciaal hiervoor worden opgericht, zoals het Culemborgse College van de Hoge Lekdijk. Het huidige Waterschap Rivierenland is hiervan een directe nakomeling. Deze eerste waterschappen houden zogeheten schouwen, een soort inspecties. Wordt de waterstand gevaarlijk hoog, dan gaan de waterschappen in het Gelders- Hollands Rivierengebied samenwerken om het gemeenschappelijk gevaar het hoofd te bieden. Koeriers te paard rijden op en neer langs de Waal- en Lekdijken om na te gaan waar gevaar dreigt. Met klokkengelui worden de inwoners opgeroepen een veilig heenkomen te zoeken of mee te helpen een doorbraak te voorkomen. Veilige plekken zijn hooggelegen plaatsen als boerderijen op terpen en kerken, bijvoorbeeld de kerk in Beusichem. Op verschillende manieren probeert men een dijkdoorbraak te voorkomen: de dijk versterken met aarde, stenen en rijshout. Een nieuwe dijk aanleggen achter de oude, of de dijk bewust doorsteken om ergere schade te voorkomen. Zo kan het instromende water later makkelijker weer wegstromen. Ondanks voorzorgsmaatregelen gaat het vaak mis. Bij een dijkdoorbraak stroomt het rivierwater met kracht door de bres in de dijk. Het rondkolkende water maakt een diepe kuil, toen ook wel cule genoemd. In 1251 ontstaat op deze manier de Hoolcuijl aan de Achterweg, tot begin zestiende eeuw deel van de Lekdijk. Naarmate er meer land wordt bedijkt en polders bewoond raken, kan het rivierwater minder kanten op. Overstromingen raken steeds meer gevreesd. Ondanks alle inspanningen zullen ze nog tot in de negentiende eeuw onlosmakelijk blijven behoren tot het leven in het Rivierengebied. Aanleg van de Diefdijk Ten westen van Culemborg wordt in 1284 de Diefdijk aangelegd. Een tien kilometer lange dwarsdijk op de grens tussen Holland en Gelre. De Diefdijk moet het lager gelegen Holland behoeden voor het oppervlaktewater van het hoger gelegen Gelre. Door deze maatregel kunnen de ontginningsgebieden Pavijen en Parijs hun overtollige water niet meer kwijt. Het wordt zo drassig dat de boeren uitwijken naar de hoger gelegen oeverwal van de huidige Zandstraat. Zo ontstaat een nieuwe nederzetting: de Nieuwstad

13 Steden en staten ( ) 24 25

14 1270 De Kasteeltuin Bouw en afbraak van een indrukwekkende burcht 5 Ten oosten van de stad laten de heren van Culemborg een indrukwekkend kasteel bouwen. Oorlogen voeren ze nauwelijks, waardoor de burcht in de middeleeuwen wonderwel in tact blijft. Tijdens de Nederlandse Opstand en het Rampjaar 1672 raakt het complex echter onherstelbaar beschadigd. Ingekleurde vogelvluchtplattegrond van Culemborg. Naar het origineel uit Tonneel der steden van de Vereenighde Nederlanden, met hare beschrijvingen, uytgegeven by Joan Blaev. Rond 1650 uitgegeven door de bekende Amsterdamse kaartenmaker J. Blaeu. pagina 24 en 25 De zware fundamenten van het kasteel bevinden zich in de Kasteeltuin, het parkachtige terrein dat grenst aan de parkeerplaatsen Palumbus en de Lange Meent. Alleen een muur uit de zestiende eeuw staat nog overeind. Het kasteel is een uitgebreid complex geweest. Het terrein achter de Bouhuysweg en ook het Voorburg hoorden erbij. Op de plattegrond die Joannes Blaeu in Van kasteel Culemborg resteert bovengronds alleen nog een stuk 16 de eeuws muurwerk. Ondergronds zijn de fundamenten echter grotendeels in tact bewaard gebleven van Culemborg tekent, ziet het complex er ongeveer uit als de afbeelding hiernaast. Een voorburcht, met werkvertrekken en een washuis, door een ophaalbrug verbonden met het hoofdgebouw. Op deze brug spreekt de heer ook recht. Tussen voor- en hoofdburcht staat de donjon. Een dikke, ronde verdedigingstoren, met vijf meter dikke muren. De vijfhoekige hoofdburcht bestaat uit een vierkante woontoren, een grote zaal, een poortgebouw en een hoge witte verdedigingstoren. Van daaruit kijk je uit over de wijde omgeving. Het bouhuys, op het terrein van villa Casa Blanca, is een stallencomplex dat plaats biedt aan zestig paarden. De waterburcht is omsloten door brede grachten. Ten westen van de stad, net buiten de Goilberdingerpoort, aan de stadsgracht lag al in 1281 het oude kasteel van de heren van Culemborg. Resten hiervan zijn niet bewaard gebleven, maar nog in de achttiende eeuw lagen in de gracht twee eilandjes. Op een daarvan heeft waarschijnlijk een vierkante woontoren gestaan. In 1341 komt dit kasteel in de bronnen voor als het huus te Culenborch mit sinen graften en voerborchte. Het lijkt erop dat het is verbrand of verwoest. Het kasteel met links de voorburcht en rechts de hoofdburcht. Daarom besluit heer Johan II rond 1350 een nieuw kasteel te bouwen aan de oostkant van de stad. De witte toren, het oudste deel van het kasteel, staat er waarschijnlijk al rond De rest van de hoofdburcht, de voorburcht en stallen wordt gebouwd in de veertiende en vijftiende eeuw. De brede gracht en de dikke, hoge muren moeten de vijand buiten houden. Maar veel te lijden hebben de muren niet in deze tijd, de heren van Culemborg mengen zich maar zelden in het middeleeuwse strijdgewoel. In de zestiende eeuw laat het echtpaar Elisabeth van Culemborg en Antonis van Lalaing het slot verfraaien en comfortabeler maken. In de luxueus ingerichte vertrekken met hun kachelovens zal het aangenaam en behaaglijk zijn geweest. Op het s Heerenhof, een terrein dat het grootste deel van de huidige Elisabethdreef bestreek, komt een grote tuin met een rijk versierd zomerverblijf. Elisabeth laat het bouwen voor haar achterneefje en -nichtjes Floris van Pallandt en zijn vier zusjes, die door haar worden opgevoed. Op de kaatsbaan en (bij slecht weer) in het kaatshuis kunnen zij naar hartelust kaatsen, een soort tennisspel. Tijdens de Nederlandse Opstand levert het oorlogsgeweld van het Spaanse leger ( ) de eerste forse schade op. Floris I van Pallandt laat dit herstellen. Een eeuw later, in het Rampjaar 1672, nemen de troepen van koning Lodewijk XIV bezit van het kasteel. Na de oorlog blijkt het zeer zwaar beschadigd en totaal uitgewoond door de ingekwartierde Fransen. De toenmalige kasteelheer, graaf Georg Frederik van Waldeck-Pyrmont, besluit met zijn hofhouding in de stad te gaan wonen. Hij neemt zijn intrek in het Nieuwe Hof, een voormalig middeleeuws zusterklooster op de hoek van de Everwijnstraat / Herenstraat. De voorburcht en de stallen blijven nog in gebruik. De hoofdburcht wordt niet meer hersteld en blijft leeg staan. Dat is het begin van het einde. In 1735 wordt de vervallen hoofdburcht voor afbraak verkocht. Voor het luttele bedrag van 398 gulden. De witte toren blijft nog enige tijd gespaard, maar moet nog vóór 1800 zijn gesloopt. Voor de voorburcht en de stalgebouwen ten slotte, valt het doek rond

15 Dinsdag marktdag Zilveren gildeteken van het Nicolaasgilde, het gilde van de Culemborgse kooplieden. Sint-Nicolaasdag 1318 is een belangrijke dag voor hen. Rond 1280 Culemborg wordt een belangrijke marktstad 6 Culemborg is ontstaan als een marktplaats. De ligging is gunstig, op een knooppunt van waterwegen. Uit de wijde omgeving komen boeren en kooplui om producten te verhandelen. Hierdoor groeit Culemborg snel uit tot een belangrijke stad in de regio. Dat Culemborg eens een marktstad was, is nog goed te zien. Er zijn maar liefst drie marktpleinen. De Markt met zijn voorname koopmanshuizen, de Varkensmarkt en de Oude Vismarkt. Ze vormen nog steeds het hart van de oude binnenstad. Hun functie als handelsplaats hebben de pleinen nu grotendeels verloren. Alleen de wekelijkse dinsdagmarkt is nog springlevend. Na 1250 begint heer Hubrecht van Bosinchem ( ) met de bouw van Culemborg. In de buurt van het huidige marktplein verrijzen de eerste huizen. De nederzetting op het knooppunt van de rivieren de Lek en de Meer. Boeren en vissers uit de omgeving komen er per boot naartoe om vis, vee, graan en boter te verkopen. De bedrijvigheid rondom de markt trekt veel volk en Culemborg wordt snel groter. Kooplieden bouwen hun Marktdag op de Varkensmarkt, eind negentiende eeuw. J.F.J. Carabain, Het stadhuis met een stukje van de dinsdagmarkt, olieverfschilderij, huizen direct aan het marktplein, waar zij hun zaken doen. Op Sint-Nicolaasdag 1318 schenkt heer Johan I het dorp stadsrechten, waaronder tolvrijheid op de markten. Producten kunnen nu belastingvrij worden verhandeld. In de meeste middeleeuwse steden wordt een jaarmarkt gehouden. Er is van alles te koop, ook producten uit verre landen. Rondreizende kooplieden trekken met hun spullen van de ene naar de andere markt. Er wordt niet alleen van alles verkocht, maar er is ook muziek, er wordt gegokt en gedronken. Een chirurgijn of kwakzalver geneest ter plekke allerlei kwalen. Uit een stadsrekening van 1357 blijkt dat er in Culemborg drie van zulke jaarmarkten zijn geweest, later zelfs vier. Na Pasen is de magere ossen-, schapen- en varkensmarkt. Van 26 tot 28 mei de eerste paardenmarkt, rond Pinksteren de tweede paardenmarkt met kermis, en op 4 en 5 oktober de vette beestenmarkt. Ook is er al een wekelijkse warenmarkt op dinsdag. Daar zijn allerlei producten te koop voor de dagelijkse levensbehoeften. De huidige dinsdagmarkt bestaat dus al ruim zes eeuwen! In de zeventiende eeuw komt er nog een tweede weekmarkt bij. Op de Culemborgse markten zijn producten te koop uit het gebied langs de Linge. Bijvoorbeeld haring, tarwe, haver, bonen, vlas, kool, boter en honing. De achttiende-eeuwse geschiedschrijver Voet van Oudheusden noemt nog meer producten: eieren, kippen, kalkoenen, duiven, riviervis, eenden, koeien, lammeren, varkens, groente en boomvruchten. Maar ook materialen voor de bouw van huizen en schepen, zoals hout, leisteen, ijzer, was, kalk en pek. Het vervoer gaat vooral over water. Vanaf de Linge varen schepen via de Bisschopsgraaf en de Meer naar de haven bij de Zandpoort. Ook de Lek wordt druk bevaren. Uit een reglement van 1555 blijkt dat het trekpad langs de Lek steeds meer wordt gebruikt. De Rijn tussen Schoonhoven en Keulen is een drukke handelsroute geworden. Om de toegang tot de stad vanaf de Lek te verbeteren graaft men de Kleine Lek. In de nieuw (1608) aangelegde Ronde Haven kunnen de schepen laden en lossen. Sinds 1987 is de traditionele jaarmarkt nieuw leven ingeblazen met Culemborg Bijvoorbeeld. De opvolger van Culemborg presenteert zich. Het is een jaarlijks feest met een verzamelmarkt, een boekenmarkt, muziek, dans, eten en drinken, een blaaskapellenfestival en een zwemtocht. Affiche waarin de paardenmarkt wordt aangekondigd,

16 Stadsrechten Culemborg wordt een echte stad Het charter uit 1318 waarin de stadsrechten van de poorters van Culemborg worden (her)bevestigd. 7 Heer 1318 Johan besluit de inwoners van zijn Culemborg stadsrechten te geven. In een stadsbrief worden allerlei vrijheden en voorrechten vastgelegd. Wel zijn de Culemborgers verplicht hun heer te helpen bij een oorlog of conflict. De naam Culenborch staat voor het eerst in een akte uit Daarin ruilt ridder Hubrecht van Bosinchem land met een kerk in Utrecht. Hij krijgt in vrij eigendom de hoeve in Culenborch, waarop zijn kasteel is gebouwd. Dit kasteeltje stond aan de huidige Westersingel. Het is Hubrecht zelf die de stad aanlegt op een terrein oostelijk van dat kasteel. De nieuwe nederzetting groeit in de veertiende eeuw uit tot een aanzienlijke marktplaats van zo n 1500 inwoners. Nadat de stadsrechten zijn toegekend, wordt begonnen met de bouw van een muur om de stad. De resten van de Culemborgse stadsmuur behoren tot de oudste nog bestaande stadsmuren in Nederland. Sint-Nicolaasdag 1318 wordt Culemborg een echte stad. Net als veel andere middeleeuwse plaatsen krijgt het van zijn heer stadsrechten. Afspraken tussen stad en heer, die in de praktijk vaak al gelden, worden nu schriftelijk vastgelegd. Zo zijn de stedelingen minder afhankelijk van zijn willekeur. Het bestuur van de stad mogen zij nu zelf ter hand nemen. Als voorbeeld dient de stadsbrief van Zuthpen. Heer Johan, zoon van Hubrecht, laat een stadsbrief opstellen waarin afspraken worden vastgelegd over bestuur, rechtspraak, strafrecht, belastingrecht, en personen- en familierecht. Aan het dichtbeschreven perkament hangen de zes zegels van de ondertekenaars. Behalve Johan zelf tekenen vijf familieleden, waaronder zijn zoon Hubrecht II en ook zijn zwager Gijsbert van Kaets. Samen bezegelen zij de stedelijke rechten van Culemborg. Veel regels gaan over het handhaven van de orde. Overtreders moeten veelal een boete betalen: ( ) wie een burger drank in t aangezicht smijt, verbeurt vijf pond; wie binnen de poort vecht en een bloedende wonde toebrengt, verbeurt drie pond; wie met vuisten slaat verbeurt één pond. Op moord staat de doodstraf. Keren de burgers zich tegen vijanden van de stad, dan is dit niet strafbaar. Van de opbrengst aan boetes krijgt de heer tweederde en de stad eenderde deel. Belasting moeten de Culemborgers alleen betalen als het echt nodig is: Ik zal mijn burgers geen schattingen of belastingen vragen, tenzij de nood mij daartoe dwingt, bijvoorbeeld door oorlog, huwelijk, of dergelijke zaken. Handel en welvaart legt heer Johan niets in de weg: Mijn Culemborgse burgers zullen op mijn jaarmarkten, van hetgeen zij kopen of verkopen, geen belastingen hoeven te betalen. Onder voorwaarden mag de stad zelf belasting heffen op producten als bier, wijn, vlees en brood. En de opbrengsten behouden. Heer Johan schenkt de Culemborgers deze vrijheden voor de trouwe diensten en vriendschap die zij mij bewezen hebben, en die ik nog van hen verwacht. Hij verlangt dus ook wat terug. Zo wijst hij erop dat zijn recht op klokslag blijft gehandhaafd. Als hij de poorters bij klokslag oproept, zijn zij verplicht hem gewapend te volgen in zijn oorlog of conflict, en de vijand te helpen verslaan. Wie dat weigert, verbeurt drie pond. De bepalingen in de stadsbrief worden uitgevoerd door schout en schepenen. Gewoonlijk zijn zij zowel de stadsbestuurders als de rechters. In het vervolg laat de heer zich door hen vervangen, maar hij stelt ze wel zelf aan. En wee degene die tegensputtert: Wanneer ik iemand in de stad tot schepen benoem, en hij die benoeming niet aanneemt, verbeurt hij vijf pond. Kasteel bij de kolk Het woord Culemborg kun je opdelen in cule en borch. Cule is een middeleeuwse benaming voor een kolk die is ontstaan na een dijkdoorbraak. Borch wijst op een burcht of een versterkt huis. Culenborch zou dan betekenen: kasteel bij de kolk. De Lekpoort aan de noordkant van stad, rond Detail van het charter uit In de inzet het zegel met wapen van Johan II van Beusichem, heer van Culemborg

17 1318 De Binnenpoort Wonen in middeleeuws Culemborg je een enkele keer nog tegen in kelders in de binnenstad. In 1450 is ook het Drostenhuis aan de Slotstraat al geheel in baksteen opgetrokken. Het behoort toe aan de Drost, plaatsvervanger van de heer van Culemborg bij zijn afwezigheid. Van veel middeleeuwse panden zijn in de negentiende en twintigste eeuw de voorgevels vernieuwd. In de oude binnenstad heeft menig huis nog muren van kloostermoppen: de grote bakstenen die in de latere middeleeuwen zijn gebruikt. 8 In de middeleeuwen is Culemborg een ommuurde stad. Als laatste waarschuwing voor het sluiten van de poorten luidt s avonds de papklok. Na een bord pap leggen de inwoners zich te slapen in hun houten huizen. Bakstenen worden alleen gebruikt voor kastelen en kerken. De oude binnenstad van Culemborg ademt nog steeds de sfeer van de middeleeuwse stad die Culemborg eens was. De grachten en de restanten van de stadsmuur zijn uit de veertiende eeuw. Net als de monumentale Binnenpoort, de enig overgebleven van de oorspronkelijk zeven stadspoorten. De poort verbindt het grote marktplein en de Varkensmarkt met elkaar. Nog altijd zijn de sleuven zichtbaar, waardoor het valhek kon worden neergelaten. Kort nadat Culemborg in 1318 stadsrechten heeft gekregen, start de bouw van een stadsmuur. Eerst wordt het oudste deel van de stad ommuurd: de Markt (toen Voorstraat genoemd) en de kerk met achterstraten (waaronder de huidige Achterstraat, Ridderstraat en Herenstraat). Maar de stad groeit snel en nog voor 1400 krijgen ook de nieuwe stadsdelen een muur met grachten. Het Havenkwartier, ten noorden van de oude stad, waar de schippers en vissers wonen. En ook de Nieuwstad, het gebied rond de Zandstraat, vanouds al bewoond door boerenfamilies. De Lanxmeerse poort, die de oude stad met de Nieuwstad verbindt, wordt nu binnenpoort. Met de komst van de stadsmuren zijn de poorters van Culemborg een gemeenschap geworden. De muren bieden bescherming tegen rondtrekkende bendes en bij de talrijke oorlogjes die worden gevoerd in dit grensgebied tussen Utrecht, Holland, Gelre en Brabant. Wie de stad in of uit wil, moet door een van de stadspoorten. Om uur luidt (nog altijd) de papklok in de Barbarakerk. Een laatste waarschuwing aan iedereen die nog buiten is, om zich naar de stad te spoeden. Want om uur worden de poorten gesloten. Na een laatste bord pap is het tijd om naar bed te gaan. In de middeleeuwen woont het merendeel van de Culemborgers in een vrijstaand houten huis met een dak van stro of riet. Op de vloer ligt leem, een mengsel van klei en zand. Mensen, dieren en ongedierte leven dicht bij elkaar, zich verwarmend aan één houtgestookt vuur. Bakstenen zijn duur en het kost veel tijd om ze te maken. Er zijn daarom maar weinig gebouwen van steen. Zo is in de dertiende eeuw het kasteeltje Kaetshage bij Lanxmeer, ten zuiden van de latere stad, al wel van steen en ook het kasteel van de heren van Culemborg. In de veertiende eeuw wordt stadskasteeltje het Nye Huus in steen gebouwd, net als de Grote of Barbarakerk uit Langzamerhand worden ook steeds meer woonhuizen van steen. Ze zijn minder brandgevoelig dan de houten woningen, die nogal eens in vlammen opgaan. In 1422 wordt een groot deel van Culemborg door een enorme stadsbrand in de as gelegd. Het stadsbestuur geeft daarom subsidie voor het vervangen van de strooien daken door harde materialen. Ook de vloeren worden van steen, met vierkante rode of zwarte tegels. Deze plavuizen kom Resten van het dagelijks leven in middeleeuws Culemborg. Laatmiddeleeuws vaatwerk, gevonden bij archeologische opgravingen. De Binnenpoort uit 1318 is de enige overgebleven stadspoort van Culemborg. In stenen huizen wordt de vuurplaats steeds vaker verplaatst naar het midden van een zijmuur. De plek wordt versierd met haardstenen waarop vaak een godsdienstige of mythologische voorstelling is te zien

18 1386 Zorgen voor zieken en armen Het Sint-Pietersgasthuis en andere middeleeuwse zorginstellingen 9 In middeleeuws Culemborg zijn allerlei voorzieningen voor zieken en armen. Er is een gasthuis dat onderdak biedt aan thuislozen en arme reizigers, maar ook zieken verpleegt. De Armen Poth deelt voedsel en andere eerste levensbehoeften uit aan de armen. Aan de Achterstraat staat een fraai, oud pand met een trapgevel. Eens was het deel van het Sint-Pietersgasthuis, een uitgebreid complex dat werd begrensd door de Goilberdingerstraat, Achterstraat en Korte Meent. De huidige Lutherse kerk, op de hoek van de Goilberdingerstraat en de Achterstraat, staat op de plaats van de vroegere gasthuiskapel. Het gasthuis wordt voor het eerst vermeld in Bij de grote stadsbrand van 1422 is het gebouw vermoedelijk verwoest en kort daarna herbouwd. Het Pietersgasthuis biedt onderdak aan arme reizigers en stadsbewoners. Ook worden er behoeftige zieken en, in tijden van oorlog, gewonde soldaten verpleegd. Dan zijn er de proveniers : zij worden in het huis verzorgd op voorwaarde dat hun bezittingen na hun dood aan het gasthuis toekomen. De instelling wordt geleid door een moeder, met hulp van wat personeel. De Everwijnstraat met rechts op de voorgrond De Armen Poth of Caffaigne ; olieverfschilderij van Jan Weissenbruch, tweede helft negentiende eeuw. Patiënten in bed. Miniatuur uit Patiënten met een besmettelijke ziekte liggen in een pockkamer, die zich bevond op de hoek van de Korte Meent en de Achterstraat. Ook biedt het gasthuis plaats aan 18 passerende reizigers. Wie is aangetast door melaatsheid verblijft niet in het gasthuis maar in het Melatenhuis, dat buiten de Lekpoort staat. Het gasthuis heeft ook een eigen boerderij en een kapel, bedoeld om missen te houden voor het zielenheil van de schenkers van geld en goederen. Armen die thuis zitten, niet meer kunnen werken en niet gaan bedelen, krijgen hulpgoederen van de Armen Poth, of kortweg de Poth. Een instelling die in 1455 is gesticht door Gerard, heer van Culemborg. Jaarlijks geeft hij een som geld om goederen te kopen. Later schenken ook andere rijke inwoners van Culemborg geld en landerijen aan de Poth. In de zestiende eeuw krijgen de Pothmeesters het pand Caffaigne in de Everwijnstraat. Van daaruit wordt brood, turf, kolen, kleding en soms wat geld uitgedeeld. Op de benedenverdieping zijn vier cameren die gratis worden bewoond door arme Culemborgers. In Gevel van het vroegere Pietersgasthuis in de Achterstraat gaan de Poth en het Pietersgasthuis samen. In 1532 laten Elisabeth van Culemborg en Antonis van Lalaing aan de Havendijk het Sint-Elisabeth Gasthuis bouwen. Boven de toegangspoort bevindt zich een schildering van de beide stichters in gezelschap van zes oude mannen en zes oude vrouwen. De twaalf huisjes, rond een hof gelegen, zijn voor hen bedoeld. Tegenover de poort staat een kapel waar een priester missen moet lezen en toezicht houdt op de armen. De bewoners moeten uit Culemborg komen, minstens 45 jaar oud zijn, vrij van schulden, geen werk meer hebben en goed katholiek zijn. Het oudemannen- en vrouwenhuis heeft gefunctioneerd tot in de twintigste eeuw. Naastenliefde In de middeleeuwen is armen- en ziekenzorg een vorm van christelijke naastenliefde. Een belangrijke deugd voor een gelovig mens. Als leidraad fungeren de zeven werken van barmhartigheid : hongerigen voeden, naakten kleden, dorstigen laven, gevangenen bezoeken, zieken verzorgen, vreemdelingen onderdak bieden en doden begraven. De zorg is niet zonder eigenbelang. Het is een manier om zich na de dood te verzekeren van een plaats in de hemel. In weeshuizen, gasthuizen en andere instellingen voor armen moeten de bewoners daarom bidden voor het zielenheil van de stichters en schenkers.

19 Barbara, bescherm ons Beschermheilige van de stad Beeld van de heilige Barbara in de oudkatholieke kerk aan de Varkensmarkt. 10 Culemborg Vanaf 1421 heeft een eeuwenoude band met de heilige Barbara. In de middeleeuwen is zij de beschermheilige van stad en kerk. Daarin is Culemborg niet uniek. Elders in Nederland, maar ook in andere delen van Europa, wordt Barbara alom vereerd. Waar in Culemborg vind je Barbara nog terug? Wie vanaf de markt omhoog kijkt naar de Binnenpoort, ziet een nis met een stenen beeld van de heilige. Verder staan in de binnenstad twee Barbarakerken. De Nederlands Hervormde Grote of Barbarakerk met de vierkante toren. En de rooms-katholieke Barbarakerk met de hoge torenspits. Ook de polikliniek aan de Elisabethdreef draagt de naam van de heilige Barbara. In de middeleeuwen heeft iedereen en alles te maken met de kerk. Heiligen spelen een belangrijke rol in het dagelijks leven. De mensen vragen hen om hulp bij ongeluk of ziekte. Elke heilige heeft zijn eigen naamdag, die uitbundig wordt gevierd. In de vijftiende eeuw is Barbara populair in heel Europa. Ze is de beschermheilige van tal van Europese kerken, steden en dorpen. Op 4 december is haar naamdag. De heilige geldt als beschermer tegen brand, bliksem en een plotselinge dood. Ze is de beschermheilige van brandweerlieden, klokkenluiders, klokkengieters en iedereen die met springstof omgaat, zoals soldaten, mijnwerkers en steenhouwers. In 1421 komen we de heilige Barbara voor het eerst tegen in bronnen over Culemborg. Hubrecht III, heer van Culemborg, sticht dan in de huidige Grote Kerk een kapittel. Een groep van acht kanunniken die dagelijks gebeden opzeggen in de kerk. Het kapittel is gewijd aan de heilige Barbara: waarschijnlijk moet ze de stichter behoeden voor een plotselinge dood. Geen overbodige luxe in deze tijd vol oorlogen, conflicten en ziekten. De kanunniken bidden voor de zielenrust van de heer. Na zijn dood zal zijn ziel dan snel naar de hemel gaan, zo gelooft men. De parochiekerk aan de Grote Kerkstraat heet voortaan Barbarakerk. Leden van een speciale broederschap zingen elke maandag een mis voor haar bij het Barbara-altaar. Dat staat midden in de kerk, zodat alle kerkgangers het goed kunnen zien. Daaruit blijkt wel hoe belangrijk zij is voor de Culemborgers. Later krijgt ze in de kerk zelfs haar eigen Barbarakapel. In 1578 komt er een einde aan de Barbaraverering in de kerk. Die gaat dan over in protestantse handen. Hoe het na de Reformatie met de Barbaraverering gaat, weten we niet. Barbara is ook beschermheilige van de stad Culemborg. Dat is nog steeds te zien aan een beeld van de heilige in een nis van de Binnenpoort. Het beeld is modern, maar de nis is uit de zestiende eeuw. Vermoedelijk waren er wel meer van dit soort nissen met beelden te vinden in de stad. Van oudsher wordt de heilige afgebeeld met een toren. Die ook doet denken aan een vestingtoren of stadspoort, wat de Binnenpoort van oudsher was. In de negentiende eeuw is Barbara opnieuw het stralend middelpunt van de grote katholieke geloofsgemeenschap in Culemborg. Dankzij de inspanningen van de paters jezuïeten. De kleine katholieke kerk uit 1817 is waarschijnlijk al aan haar gewijd. En ook van de oudkatholieke kerk (1836) aan de Varkensmarkt is zij, samen met de heilige Anthonius, de beschermheilige. Op 4 december (!) 1887 ten slotte, opent de gloednieuwe rooms-katholieke Barbarakerk aan de Markt haar deuren. Niet veel later krijgen de katholieken ook hun eigen Barbara Gesticht : het ziekenhuis waaraan de huidige Barbarapolikliniek zijn naam ontleent. Wie was Barbara? Volgens de overlevering leeft Barbara in de tweede eeuw na Christus in Nicomedië, Klein-Azië. Ze is de mooie dochter van een rijke ongelovige: Dioscurus. Om de mannen bij haar weg te houden laat hij haar opsluiten in een toren. Tijdens haar gevangenschap bekeert Barbara zich tot het christendom, toen beschouwd als hoogverraad. Dioscurus wordt zo kwaad dat hij zijn zwaard trekt en zijn dochter eigenhandig onthoofdt. En God straft onmiddellijk: hij doodt Dioscurus ter plekke door een bliksemschicht. Barbara wordt meestal afgebeeld met de toren. Die lijkt op een overeind staand stuk geschut. Daarom werd ze beschermheilige van iedereen die iets met springstof te maken heeft. De rooms-katholieke Barbarakerk, voltooid in Hedendaags beeld van Barbara in een middeleeuwse nis van de Binnenpoort. De Hervormde of Barbarakerk dateert uit 1310 en is daarna meerdere malen uitgebreid en verbouwd