Tips van lotgenoten voor lotgenoten

Transcriptie

1 Tips van lotgenoten voor lotgenoten Zoek hulp als dat nodig is en veroordeel jezelf er niet om. Leer grenzen te stellen naar je ouders (eventueel met behulp van een assertiviteitscursus of een zelfhulpboek). Leer hoe je je gedachten over jezelf, de wereld en je situatie helpend en realistisch kunt laten zijn (bijv. door cognitieve therapie, training of zelfhulpboek Ik kan denken en voelen wat ik wil van R. Diekstra. ISBN ). Neem tijd voor ontspanning. (Het kan zijn dat je (opnieuw) moet leren te ontspannen. Hiervoor zijn goede cursussen, therapieën en praktische ontspannings-cd s). Zoek lotgenotencontact als je (h)erkenning zoekt; niemand begrijpt jouw verhaal beter. Vertel nieuwe contacten niet te snel je hele levensverhaal. Besef: je bent niet je verleden. Besef: je ouder ís niet zijn/haar ziekte. Word je bewust van je overlevingsstrategie uit het verleden. Werkt die nog steeds voor je? Heb je je repertoire aan probleemoplossende strategieën uit kunnen breiden? Tracht de lichtpuntjes (beschermende factoren) uit je jeugd te zien. 243

2 Tips om je veerkracht te versterken Uitgangspunt: veerkrachtig zijn betekent niet dat je nooit ongemak of negatieve emoties ervaart. Juist niet! Emotionele pijn hoort bij het leven. Veerkracht heeft te maken met gedragingen, gedachten en acties die te beïnvloeden en aan te leren zijn. Het verwijst naar een proces van terugveren van moeilijke omstandigheden. Het verwijst naar flexibiliteit: midden in het leven staan en tijd voor jezelf maken. Weten wanneer je emoties kunt toelaten en wanneer het beter is dat niet te doen teneinde te kunnen blijven functioneren. Op anderen vertrouwen en vertrouwen op jezelf. Kortom, weten en doen wat op een bepaald moment goed is voor jou. Veerkracht is een combinatie van factoren: 1 Het hebben van liefdevolle en ondersteunende relaties met anderen. 2 Een positieve kijk op jezelf, je kwaliteiten en mogelijkheden. 3 Vaardigheden in communiceren en probleem oplossen. 4 Het managen van sterke gevoelens en impulsen. Hoe bouw je aan veerkracht? Maak contact. Goede relaties met familie, vrienden en anderen zijn belangrijk. Accepteer hulp en support van de mensen die om je geven. Sommige mensen voelen zich goed bij groepen, bijvoorbeeld behorend bij een geloofsgemeenschap. Anderen helpen kan ook jou helpen. 245

3 Zie een crisis nooit als een onoverkomelijk probleem. Je kunt de situatie misschien niet veranderen, maar wel de manier waarop je ernaar kijkt en erop reageert. Zie uit naar een hoopvolle toekomst. Wees je bewust van alles wat je een klein beetje beter doet voelen. Accepteer dat verandering een deel van het leven is. Soms is het beter omstandigheden te accepteren die je niet kunt veranderen, zodat je je beter kunt focussen op omstandigheden die je wel beïnvloeden kunt. Houd doelen in het oog. Stel jezelf realistische doelen. In plaats van je te focussen op vaardigheden die buiten je bereik lijken, vraag je jezelf af: Wat kan ik vandaag doen, hoe klein ook, dat me een stapje dichterbij mijn doel brengt? Onderneem actie. Ga in op nadelige situaties en wacht niet tot ze vanzelf verdwijnen (misschien gebeurt dat wel niet). Zoek naar kansen om jezelf en het leven beter te leren kennen. Mensen leren meer over zichzelf als ze omgaan met moeilijke situaties en verlieservaringen. Veel mensen rapporteren dat zij niet wisten hoe sterk ze waren, waarderen het leven beter of kregen meer steun dan verwacht. Onderhoud een positieve kijk op jezelf. Vertrouwen hebben in je capaciteiten om met problemen om te gaan en vertrouwen op je instinct, helpen je veerkracht op te bouwen. Zie de dingen in perspectief. Probeer de bredere context van de stressvolle situatie te zien en houd een langetermijnperspectief. Hoop! Een optimistische kijk zorgt ervoor dat je verwacht dat goede dingen in je leven zullen komen. Pieker niet over dat waar je bang voor bent. Richt je aandacht op wat je wilt dat er zal gebeuren. Zorg goed voor jezelf. Houd rekening met je wensen en verlangens. Besteed ruime tijd aan dingen die je gewoon leuk vindt. 246

4 Plan ze in je agenda. Zoek elke dag ontspanning. Beweeg en eet gezond. Je lichaam en geest zijn dan beter toegerust om met moeilijke situaties om te gaan. Zoek aanvullende persoonlijke strategieën, zoals het bijhouden van een dagboek of gebed. Leer van het verleden. Terugkijken op het verleden en bronnen van persoonlijke kracht kunnen je leren welke strategieën om je veerkracht te vergroten voor jou werken. 1 Welke gebeurtenissen in mijn leven waren het meest stressvol voor mij? 2 Hoe hebben deze gebeurtenissen mij beïnvloed? 3 Hielp het mij als ik aan geliefde personen dacht op moeilijke momenten? 4 Bij wie heb ik hulp of steun gezocht? 5 Wat heb ik over mezelf geleerd? Wat heb ik geleerd over hoe ik omga met anderen in moeilijke tijden? 6 Heeft het mij geholpen een lotgenoot te helpen of bij te staan? 7 Heb ik obstakels uit de weg kunnen ruimen, en zo ja, hoe? 8 Wat heeft me geholpen om hoopvol te blijven over de toekomst? Vrij naar: brochure The road to resiliency van de American Psychological Association (APA). 247

5 Als een van beide ouders psychische klachten heeft Tips voor ouders Erken de situatie en uw eigen nood Zorg dat u begrijpt wat de stoornis van uzelf of uw partner inhoudt. Wees u ervan bewust dat een psychische ziekte een negatieve spiraal van gevolgen in gang kan zetten. Het beste wat u daarom voor uzelf en uw kinderen kunt doen, is in een vroegtijdig stadium deskundige hulp te zoeken. Wees naar sleutelfiguren buiten het gezin gepast open over de ziekte. Besef dat u, maar ook de kinderen, beschermers/vertrouwelingen nodig hebben buiten het gezin die op de hoogte zijn van de situatie. Dit geldt zeker als er sprake is van een éénoudergezin. Erken de invloed op het gezin Tweeoudergezinnen moeten investeren in hun partnerrelatie. Zoek hiervoor begeleiding als dat nodig is. Beleg gezinsgesprekken waarbij alle kinderen (vanaf drie jaar) aanwezig zijn. Een van de ouders moet in staat zijn het gesprek te leiden en de kinderen zodanig op hun gemak te stellen dat ze durven praten. Schroom niet om hulp te vragen van een deskundige of een familielid. Plan de timing zorgvuldig; een crisissituatie is geen goed moment. Doelen van een gezinsgesprek: 1 Het geruststellen van de kinderen: we doen er samen alles aan om de ziekte in het gezin niet de overhand te laten krijgen. 249

6 2 Benadrukken dat kinderen geen schuld of aandeel hebben aan de ziekte. 3 Leeftijdsadequate kennis geven over wat er aan de hand is. 4 Vragen en zorgen kunnen uiten. (Doelen vrij naar Beardslee.) Erken de nood van de kinderen Geef, ook buiten de gezinsgesprekken om, ruimte om vragen te stellen en alle emoties te delen: boosheid, angst, verdriet. Laat u voorlichten over de verschillende leeftijdsgerichte preventieve cursussen voor koppers bij u in de buurt. Bestel voor de wat oudere kinderen informatiefolders als Met wie kun jij dan praten? (uitgegeven door Stichting Labyrint-In Perspectief). Erken het individuele kind Ga na wat de behoeften en noden van dít kind zijn. Is het voor dít kind goed de zieke ouder te bezoeken als die is opgenomen? Hoe gaat dít kind om met de situatie? Erken het kind in zijn kind zijn Zorg voor ontspanning binnens- en buitenshuis. Het kind moet kind kunnen blijven. Erken de zorg van het kind Ieder kind geeft aan zijn ouders terug. Als er sprake is van bepaalde zorgende rollen, wees er dan alert op dat die rollen passen bij de leeftijd van het kind. Spreek waardering uit voor wat het kind voor u of het gezin doet. Laat merken dat u ziet wat het kind bijdraagt. 250

7 Adviezen van prof. dr. Kees van der Wolf Praat over het verschil tussen draagkracht en draaglast. Stressvolle situaties moeten opgemerkt worden, er moet over gepraat kunnen worden. Vermijd het creëren van een familiegeheim. Laat kinderen tekeningen maken over dingen die leuk zijn en niet zo leuk zijn. Je komt zo dichterbij hun belevingswereld en hebt stof om over te praten. Humor is een goed medicijn: help het kind humor te gebruiken en zaken te relativeren. Blijf alledaagse dingen bespreken over school en laat hen vertellen over de leuke dingen die ze beleven. Belicht de positieve kanten van het leven. Leer een kind dat bang is even diep en rustig te ademen. Denk samen hardop na over wat er gedaan zou kunnen worden. Lees of stimuleer het lezen van kinderboeken. Hierin staan vaak goede oplossingen over het leven. Kinderen die het moeilijk hebben kunnen zich identificeren met de hoofdpersonen. Dit kan bijdragen aan hun draagkracht. Vertel angstige kinderen dat het niet erg is om fouten te maken. Ze kunnen misschien sneller het idee krijgen dat iets heel ernstig is of lopen risico een breder angstpatroon te ontwikkelen. Praat openlijk over de psychische ziekte van papa of mama. Dit is bijvoorbeeld belangrijk bij een manisch depressieve (bipolaire) stoornis die gekenmerkt wordt door overgangsfasen. Kinderen kunnen dan anticiperen en weten wat er kan gebeuren. 251

8 Tips voor familieleden en andere beschermers Door de ouder te ontlasten of te begeleiden, helpt u het kind. Voorbeelden: het kind naar school brengen, boodschappen doen, koken, broodpakketjes maken enzovoort. Laat het kind regelmatig ontspannen kind zijn: neem het mee op vakantie of een dagtripje. Begrijp dat een kind zijn ouders nooit zal afvallen of in diskrediet wil brengen. Besef dat iedere ouder een goede ouder wil zijn. U heeft te maken met een zieke en geen onwillige ouder. Praat om die redenen nooit op een negatieve manier over de zieke ouder. Bied het kind een veilige plaats waar het zich geliefd, gekend en beschermd voelt. Dit alleen al heeft een beschermende werking. Licht het kind niet op eigen initiatief voor over de ziekte van zijn ouder. Verwacht niet dat het kind zijn hart bij u zal uitstorten. Voor sommige kinderen is dit te moeilijk. Zij zullen eerst willen weten of u te vertrouwen bent. Laat gewoon merken dat u bereid bent ten allen tijde te luisteren. Versterk het kind in zijn zelfvertrouwen. Bevestig het kind in wat het kan en doet: op school bijvoorbeeld, in de omgang met vriendjes en met sporten. Hobby s en activiteiten buitenshuis zijn ontzettend belangrijk. Hierin kunt u bijdragen door het kind aan te moedigen en desnoods te fungeren als chauffeur. 253

9 Benader het kind vanuit de wetenschap dat het meer is dan alleen een kopper. Of een zielig kind met een zieke ouder. Bevestig het kind daarin. Geef op een passend niveau voorlichting over leefstijl, slaap, gezonde voeding en ontspanning. 254

10 Enquête vragenlijst kinderen van (een) ouder(s) met psychische problemen Honderdvijftien personen, waaronder honderdtwee vrouwen en dertien mannen, vulden het onderstaande vragenformulier in. Hieronder vindt u de percentages van de meest relevante gegeven antwoorden. Wat is uw leeftijd? Gemiddelde leeftijd is 34,6. (De helft van de respondenten is ouder dan 33.) Wat is uw hoogst genoten opleiding? 14,8% middelbare school 2,6% lbo 21,7% mbo 37,4% hbo 23,5% universiteit Wat is uw huidige beroep? 13,0% werkzaam in de zorgsector 9,6% werkzaam in de geestelijke gezondheidszorg 49,6% werkzaam in branches anders dan (gg)zorg 3,5% huisvrouw 1,7% gepensioneerd 13,0% student 3,5% thuiswerkende moeder 255

11 4,3% WAO 0,9% anders Wat is uw burgerlijke staat? 35,7% getrouwd 21,7% samenwonend 5,2% gescheiden 27,8% alleenstaand 6,1% LAT Heeft u kinderen? 37,4% ja 62,6% nee In wat voor gezin bent u opgegroeid? 30,4% eenoudergezin met moeder 3,5% eenoudergezin met vader 66,1% tweeoudergezin Sprake van uithuisplaatsing? 92,2% nee 7,8% ja Wie was er ziek? 61,7% moeder 28,7% vader 9,6% beide ouders Als uw moeder ziek was, is er dan een diagnose gesteld? 51,3% ja 20,0% nee 256

12 Welke diagnose? 27,8% schizofrenie en andere psychotische stoornissen 11,3% stemmingsstoornis bipolair 2,6% stemmingsstoornis bipolair met psychosen 4,3% stemmingsstoornis unipolair 2,6% stemmingsstoornis unipolair met psychosen 1,8% persoonlijkheidsstoornis 0,9% verslavingsgerelateerde stoornis Als uw vader ziek was, is er dan een diagnose gesteld? 28,7% ja 7,8% nee Welke diagnose? 11,3% schizofrenie en andere psychotische stoornissen 5,2% stemmingsstoornis bipolair 3,5% verslavingsgerelateerde stoornis 2,6% stemmingsstoornis unipolair 1,7% stemmingsstoornis unipolair met psychosen 0,9% stemmingsstoornis bipolair met psychosen 0,9% delirium 0,9% persoonlijkheidsstoornis Wanneer werd uw ouder ziek? 42,6% voor of vlak na mijn geboorte overig tussen 2 en 26 jaar Is uw ouder opgenomen geweest? 74,8% ja (14,8% eenmalig, 12,2% twee keer, 13,9% drie keer, 8,7% vier keer) 25,2% nee 257

13 Hoe lang duurden de opnamen gemiddeld? 41,7% korter dan zes maanden 11,3% langer dan zes maanden 8,7% permanente opname Leeft uw moeder nog? 83,5% ja 16,5% nee Leeft uw vader nog? 69,6% ja 30,4% nee Uit hoeveel kinderen bestond het gezin? 13,0% 1 kind 30,4% 2 kinderen 30,4% 3 kinderen 11,3% 4 kinderen 5,2% 5 kinderen 0,9% 7 kinderen 0,9% 8 kinderen Het hoeveelste kind was u? 37,4% het oudste kind 25,2% het jongste kind 19,1% 2 e, 3 e, 4 e of 6 e kind Heeft u als kind steun ervaren? 8,7% in hoge mate 15,7% in ruime mate 40,0% in geringe mate 258

14 30,4% geen Meest genoemde steungevers: gezonde ouder (38,2%) en broer/zus (29,8%). Praatte u als kind over de ziekte van uw ouders? 1,7% altijd 10,4% vaak 35,7% soms 50,4% nooit Indien van toepassing: hoe was als kind uw relatie met de gezonde ouder? 13,0% uitstekend 28,7% goed 27,0% redelijk 16,5% slecht Hoe was als kind uw relatie met de zieke ouder? 3,5% uitstekend 26,1% goed 34,8% redelijk 30,4% slecht Indien van toepassing: hoe is uw huidige relatie met de gezonde ouder? 10,4% uitstekend 29,6% goed 17,4% redelijk 7,8% slecht Indien van toepassing: hoe is uw huidige relatie met de zieke ouder? 4,3% uitstekend 24,3% goed 259

15 30,4% redelijk 21,7% slecht Had u als kind vragen omtrent de ziekte van uw ouder(s)? 80,0% ja 11,3% nee Open vraag: als u vragen had, welke vragen waren dat dan? Meest frequent genoemde vragen: 40,9% is het erfelijk? 34,8% waar lijdt mijn ouder aan? 22,6% hoe moet ik met de ziekte omgaan? 19,1% wordt mijn ouder ooit nog beter? In hoeverre heeft de ziekte van uw ouder(s) uw kindertijd beïnvloed? 43,5% in hoge mate 25,2% in ruime mate 11,3% in geringe mate 2,6% niet Open vraag: in welk opzicht heeft de ziekte van uw ouder(s) uw kindertijd beïnvloed? Meest frequent gegeven antwoorden: 30,4% ik moest het huishouden regelen 29,6% mijn geestelijke of lichamelijke gezondheid leed eronder 23,5% ik heb geen kind kunnen zijn 20,9% ik heb mezelf weggecijferd 18,3% ik had de zorg voor mijn ouder 16,5% ik moest voor broertjes of zusjes zorgen 15,7% ik kon geen vriendjes mee naar huis nemen 260

16 12,2% ik was bang 11,3% ik moest luisteren naar de problemen van mijn zieke ouder In hoeverre beïnvloeden uw jeugdervaringen rondom de ziekte van uw ouder(s) uw huidige leven? 35,7% in hoge mate 30,4% in ruime mate 16,5% in geringe mate 2,6% niet Open vraag: kunt u uw antwoord kort toelichten? Meest frequent gegeven antwoorden: 24,3% ik heb problemen met (vriendschaps- of liefdes)relaties 22,6% ik heb geen of weinig vertrouwen in andere mensen 17,4% ik heb psychische klachten 16,5% ik heb geen of weinig zelfvertrouwen 16,5% ik heb geen kinderen 15,7% ik heb geen opleiding kunnen volgen of afmaken Indien van toepassing: kunt u aangeven in hoeverre de ziekte van uw ouder uw huidige leven beïnvloedt? 6,1% in hoge mate 13,9% in ruime mate 23,5% in geringe mate 5,2% niet Open vraag: kunt u uw antwoord kort toelichten? Meest frequent gegeven antwoorden: 14,8% ik heb weinig contact meer met mijn ouder(s) 13,9% ik voel me verantwoordelijk 261

17 Open vraag: kunt u aangeven op welke manier u als kind bent omgegaan met de ziekte van uw ouder(s)? Met andere woorden: hoe hebt u zich weten te redden? Meest frequent gegeven antwoorden: 23,5% door lief, braaf, teruggetrokken te zijn 20,0% door veel van huis te zijn 13,9% door vroeg zelfstandig te gaan wonen 13,0% door mijn hobby s 13,0% door mijn gevoelens uit te schakelen 13,0% door te praten met anderen 13,0% door hard te studeren, goed mijn best te doen op school 11,3% door verstand op nul te zetten en gewoon door te gaan 10,4% door veel te lezen Open vraag: kunt u aangeven wat u als kind van (een) zieke ouder(s) vooral gemist hebt en, indien op u van toepassing, wellicht nu nog mist? Meest frequent gegeven antwoorden: 33,0% aandacht/belangstelling van ouder(s) 22,6% een echte ouder 20,9% liefde 15,7% steun/erkenning 13,0% veiligheid Hebt u ooit zelf professionele hulp gehad? 80,0% ja 19,1% nee (67,8% rapporteerde ambulante zorg) In hoeverre hebt u zich beziggehouden met het vraagstuk erfelijkheid? 26,1% in hoge mate 38,3% in ruime mate 20,0% in geringe mate 6,1% niet 262

18 Open vraag: zou u uw antwoord willen toelichten? 23,5% er zijn ook andere familieleden psychisch ziek 33,0% ik ben bang mijn kind erfelijk te belasten Hebt/had u behoefte aan contact met lotgenoten? 78,3% ja 20,9% nee Kunt u aangeven in hoeverre u als kind hebt ervaren gehoord en gezien te zijn door hulpverleners? 2,6% in hoge mate 1,7% in ruime mate 20,9% in geringe mate 65,2% niet Open vraag: kunt u toelichten wat uw behoefte als kind was ten aanzien van steun/hulp/voorlichting e.d. vanuit de hulpverlening? Meest frequent gegeven antwoorden: 33,0% ik had er als kind wel behoefte aan 39,1% ik vind dat het achteraf nodig is geweest Heeft u voor u zelf ook positieve gevolgen ervaren? 10,4% in hoge mate 33,9% in ruime mate 26,1% in geringe mate 14,8% niet Open vraag: zou u uw antwoord willen toelichten? Meest frequent gegeven antwoorden: 27,8% ik heb een groot inlevingsvermogen 21,7% ik ben erg zelfstandig 20,0% ik heb een sterk karakter ontwikkeld 263

19 17,4% ik weet wie ik ben/zelfkennis 15,7% ik kan mijn ervaringen gebruiken om anderen te helpen 264

20 Verklarende woordenlijst Beïnvloedende factoren: interne en externe factoren of omstandigheden die invloed (kunnen) uitoefenen op de ontwikkeling van een kind. Beschermende factoren: interne en externe factoren of omstandigheden die mogelijkerwijs kunnen bijdragen aan een normale ontwikkeling. Chronische stress: ongezonde, want voortdurende, stress die het interne evenwicht van het lichaam langdurig verstoort. Coping: omgaan met problemen. Copingstijl: bepaalde manier van omgaan met problemen. Gehechtheid: de onbedwingbare neiging bij ieder mensenkind om de nabijheid te zoeken van een beschermende volwassene in tijden van angst, spanning, hon- 265

21 ger of verdriet (definitie van Prof. dr. M.H. (Rien) van IJzendoorn). Gehechtheidsrepresentatie: de specifieke manier waarop het kind gehecht is, bijvoorbeeld veilig of onveilig. GGZ: geestelijke gezondheidszorg. GGZ-Preventie: voorkomen van problemen op het gebied van geestelijke gezondheid. Interventie: een behandeling of cursus om een probleem op te lossen of te voorkomen. KOPP: afkorting van kinderen van een ouder met psychische problemen. KVO: afkorting van kinderen van een verslaafde ouder. Mantelzorg: Personen die onbetaald en veelal onopgeleid zorg (moeten) bieden aan een ziek familielid. Multiproblem families: gezinnen waar tegelijkertijd meerdere problemen spelen. PAAZ: afkorting van een psychiatrische afdeling van een algemeen ziekenhuis. 266

22 Parentificatie: een onnatuurlijke, want versnelde, rolverwisseling tussen ouder en kind. Persoonlijkheidsstoornissen: langdurige patronen in gedachten, visie en gedrag die afwijken van wat in de betreffende cultuur als normaal wordt ervaren. Het afwijkend gedrag van een lijder aan een persoonlijkheidsstoornis doet zich permanent en in veel verschillende situaties voor. Een persoonlijkheidsstoornis uit zich doorgaans in de jonge volwassenheid, puberteit of daarvoor en leidt tot verminderd functioneren. Preventiewerkers: professionals die zich bezighouden met het voorkomen van psychische problematiek bij risicogroepen. Psychosomatische klachten: lichamelijke klachten die door psychische factoren mede beïnvloed worden. PTSS: posttraumatische stressstoornis die ontstaat door het meemaken van bedreigende situaties. Respondenten: mensen die aan een onderzoek meewerken door bijvoorbeeld een vragenlijst in te vullen. 267

23 Risicofactoren: interne en externe factoren of omstandigheden die een normale ontwikkeling mogelijkerwijs in gevaar kunnen brengen. Stressor: een fysieke, sociale of psychologische uitlokker van een verstoring in het interne evenwicht van het lichaam. Stressreactie: een poging van je lichaam om zijn interne evenwicht te herstellen. Veerkracht: aanpassingsvermogen ondanks moeilijke omstandigheden. Ziekte-inzicht: begrijpen dat je ziek bent. 268

24 Literatuur, voorlichtingsmateriaal en relevante adressen Voorlichtingsmateriaal Kipzivero-serie, zes brochures voor kinderen van een verslaafde of psychisch zieke ouder, te bestellen via Het Trimbos-instituut, / E: bestel@trimbos.nl / Via Stichting Labyrint-In Perspectief zijn voor een klein bedrag de volgende folders te bestellen: Is het erfelijk? Vriendschap en relaties Loyaliteit en loslaten Steun en hulp Als één van je ouders dood wil. Boeken Over rouwverwerking bij kinderen Abbeele, C. van den (2004). Meer dan mijn verdriet een boek voor jonge mensen die rouwen. Lees- en doeboek voor kinderen die om wat voor reden dan ook te maken hebben met rouw. Warnsveld: Terra-Lannoo. ISBN

25 Over rouwverwerking bij volwassenen die een ouder verloren Ankersmid, M. (2002). Verlaat verdriet. Bureau voor Verandering & Verankering: Berg en Dal. ISBN , te bestellen via Voor en over kinderen met een alcoholverslaafde ouder Cuijpers, P., & Bolier, L. (2001). Drankjewel, Een zelfhulpgids voor volwassen kinderen van probleemdrinkers. Utrecht: Trimbos-instituut. ISBN Sinke, J. (1985). De scherven van het glas. Mijn moeder was alcoholiste. Weesp: De Haan. ISBN (Verhaal van een vrouw die als kind opgroeide bij een moeder die gedurende vele jaren alcoholiste was.) Engelbertink, M., Ouden, R. den, & Engelbertink, I. (2004). Het blijven toch je ouders. Ervaringsverhalen van kinderen van verslaafde ouders. Lisse: Swets & Zeitlinger. ISBN (Boek voor kinderen van verslaafde ouders (12-24 jaar) en voor vrienden, ouders, leerkrachten en (jeugd)hulpverleners.) Over het herstellen van (chronische)stress en burnout Gameren, S. van (2005). Coach uzelf naar herstel. Transparant Training. ISBN , te bestellen via 270

26 Video s De videofilm En dan was mijn moeder de koningin van ervaringsdeskundige Olga Millenaar is te bestellen bij VVGZ (Vlaamse Vereniging voor Geestelijke Gezondheidszorg) te Gent. Tel vvgg@xs4all.be. De film is geschikt voor kinderen, partners en familieleden en hulpverleners van mensen met een psychische stoornis. De opvoedvideo Samen lukt het!, te huur via of 00/32(0)2/ Wat gebeurt er met je als een dierbare verwante een psychiatrische ziekte ontwikkelt? Een ouder, een partner en een kind van een psychiatrische patiënt vertellen over de langdurige psychiatrische problematiek van hun naaste. Voorlichtingsvideo Familie (2001, 30 min.), uitgebracht door Stichting Labyrint-In Perspectief. Relevante adressen Voor opvoedingsondersteuning, baby-ouderinterventie en informatie/folders over groepen voor koppers en kinderen van verslaafde ouders zoals de doe-praatgroep (8-12 jaar)/pubergroep (12-16 jaar)/adolescentengroep (17-23 jaar)/volwassenengroep: Context, centrum voor GGZ-preventie Postbus AG Rotterdam (010)

27 Kijk voor kopp/kvo-groepen en opvoedingsondersteuning in elke regio van het land op de website van: Labyrint-In Perspectief Postbus AC Utrecht Telefoon (030) (ma, di, do en vr van uur) Fax (030) Telefonische hulplijn: ( 0,20 per minuut) Bereikbaar: elke werkdag tussen 9.00 en uur én maandag, woensdag en vrijdag tussen en uur, dinsdag en donderdag tussen en uur Alateen/Al-Anon ACA, organisatie voor familieleden van mensen met een alcoholprobleem Tel. (0346) Ypsilon, voor familieleden van mensen met schizofrenie/psychose Prins Bernhardlaan DP Voorburg telefoon (070) fax (070) adviesdienst@ypsilon.org en telefonische adviesdienst is elke werkdag (minimaal) van 10 tot 16 uur bereikbaar op telefoonnummer (070)

28 Stichting Pandora, advies en lotgenotencontact voor mensen met psychische problemen 2 e Constantijn Huygensstraat CS Amsterdam Telefoon: (020) Helpdesk: Depressielijn: info@stichtingpandora.nl / helpdesk@stichtingpandora.nl jongereninformatie: Voor Vlaanderen: Similes Federatie van de Vlaamse Simileskringen vzw Groeneweg 151 B-3001 Heverlee (016) similes@scarlet.be Relevante websites Over herstellen van (chronische) stress Leren grenzen te stellen Gebedsondersteuning 273

29 Over werk en zorgen Over kinderen van verslaafde ouders Voor jongeren van ouders met psychische problemen Voor Drentse jongeren met een vader, moeder, broer of zus met psychische problemen of een verslaving 274

30 Literatuurlijst Anthony, E.J. (1987). Children at high risk for psychosis growing up succesfully. In E.J. Anthony & B.J. Cohler (Eds.), The invulnerable child (pp ). New York: Guilford Press. Ankersmid, M. (2002). Verlaat verdriet bij mensen die als kind een ouder hebben verloren. Berg en Dal: Bureau voor Verandering & Verankering. Bakermans-Kranenburg, M.J. & Van IJzendoorn, M.H. (1994). Intergenerationele overdracht van gehechtheid: een meta-analyse naar de relatie tussen de gehechtheidsbiografie van de ouders en de gehechtheidsrelatie met hun kind. In J.D. Bosch, H.A. Bosma, D.N. Oudshoorn, J. Rispens, & A. Vyt (red.), Jaarboek ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en kinderpsychiatrie (blz ). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Beardslee, W.R. & Podoresfsky, D. (1988). Resilient adolescents who s parents have serious affective and other psychiatric disorders: importance of self-understanding and relationships. American Journal of Psychiatry, 145, Beardslee, W.R., Versage, E.M., Wright, E.J., Salt, P., Rothberg, P.C., Drezner, K., & Gladstone, T.R.G. (1997). Examination of preventive interventions for families with depression: evidence of change. Development and Psychopathology, 9, Beardslee, W.R. (2002). Breaking the silence: when a parent is depressed. Protecting the children and strengthening the family. New York: Little, Brown & Company. 275

31 Berghout, R. (1994). Een gewoon gelukkig gezin: jeugdherinneringen aan een manisch-depressieve moeder. Amsterdam: Babylon-De Geus. Boszormenyi-Nagy, I. (2000). Grondbeginselen van de contextuele benadering. Haarlem: De Toorts. Clerq, J. de (1997). Wie betaalt de veerman? Kinderen van ouders met psychiatrische problemen. Diagnostiek-wijzer, 1, Doesem, K. van, Frazer, W., & Dhondt, M. (1995). Kinderen van ouders met psychiatrische problemen. Een studie naar preventieve interventies. Utrecht: Trimbos-instituut/LOP. Dortmans, W. (1998). Depressiviteit en de kwaliteit van ouderschap. Ouderschap & ouderbegeleiding, 1, Downey, G. & Coyne, J.C. (1990). Children of depressed parents: an integrative review. Psychological Bulletin, 108, Dunn, B. (1993). Growing up with a psychotic mother: a retrospective study. American Journal of Orthopsychiatry, 63, Factsheet Kinderen van ouders met psychische problemen, 2001: Trimbos-instituut/Landelijke Ondersteuning Preventie (LOP): Utrecht. Glickfield, B. (1993). Adult Attachment and utilization of social procisions as a functions of perceived mourning behavior and perceived parental bonding after early parent loss. Proefschrift: University of Detroit Mercy. Isarin, J. (2005). Mantelzorg in een ontmantelde privé-sfeer. Over het combineren van betaalde arbeid en de langdurige en intensieve zorg voor een naaste. Budel: Damon. Kauffman, C., Grunebaum, H., Cohler, B. & Gamer, E. (1979). Superkids: competent children of psychotic mothers. American Journal of Psychiatry, 11, Kragten, J. (2000). Leven met een manisch depressieve stoornis. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Lam-De Jongh, E. (2004). Ook kleine bomen vangen veel wind. Sociale steun voor minderjarige kinderen met een psychiatrisch zieke ouder. 276

32 Doctoraalscriptie Algemene Sociale Wetenschappen Tracé Cultuur, Zorg en Welzijn: Universiteit Utrecht. Landelijke commissie Geestelijke Volksgezondheid. (2002). Zorg van velen. Eindrapport van de Landelijke commissie Geestelijke Volksgezondheid in opdracht van Minister Borst-Eilers van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Den Haag. Lemmers, L. (2001). Een veilige wereld begint thuis! Aanzetten voor preventiebeleid gericht op kinderen en huiselijk geweld. Studie in opdracht van de Stuurgroep Preventie van de Raad voor de Kinderbescherming. NIGZ: Centrum voor Review & Implementatie. Loon, K.G. van. (2005). Ongeneeslijk optimistisch. Amsterdam: Nieuw Amsterdam. Mullick, M., Miller, L.J., & Jacobsen, T. (2001). Insight into mental illness and child maltreatment risk among mothers with major psychiatric disorders. Psychiatric Services, 52, Radke-Yarrow, M. & Sherman, T. (1990). Hard Growing Children who survive. In Rolf, J. et al. (Eds.), Risk and protective factors in the development of psychopathology (pp ). New York: Cambridge. Rubin, L.B. (1996). Het onverwoestbare kind. Amsterdam: Ambo/Anthos uitgevers. Rutter, M. & Quinton, D. Parental psychiatric disorder: effects on children. Psychological Medicine, 14, Sapolsky, R.M. (1995). Why Zebras Don t Get Ulcers A guide to stress, stressrelated diseases and coping. W.H. Freeman and Company: New York and Oxford. Shaffer, D.R. (1999). Developmental psychology. Childhood and adolescence. California: Brooks/Cole Publishing Company. Stam, H. & Cuijpers, P. (1999). Psycho-educatie voor familieleden van psychiatrische patiënten. De effecten op belasting. Utrecht: Trimbos-instituut. Wenselaar, L. (1993). Kinderen van ouders met psychiatrische problemen. Verslag van de lezing in psychiatrisch ziekenhuis Vrederust. Noord- 277

33 Brabant: Riagg Westelijk Noord-Brabant, GGD Westelijk Noord- Brabant en Psychiatrisch Ziekenhuis Vrederust. Wenselaar, L. (1997). Kopp-kinderen: beschermenswaardig? Kinderen en hun ouder(s) met psychiatrische problemen. In: C. van Nijnatten (Red.), Bij nader toezien, 75 jaar onder toezichtstelling. SDU Grafisch Bedrijf: Den Haag. 278

34 Dankwoord Dit boek is het resultaat van de bijdragen van meer dan honderddertig kinderen van een ouder met psychische problemen. Ik wil iedereen die aan dit boek heeft meegewerkt bedanken voor hun openheid en het vertrouwen in mij. In het bijzonder hen die zich door mij lieten interviewen en het aandurfden om hun levensverhaal te laten publiceren: Olga, die ik zelf benaderde omdat ik zo onder de indruk was van haar film En toen was mijn moeder de koningin. Francis, de toenmalige partner van een collega. Hij kwam mij in het begin wat huiverig maar met grote openheid tegemoet, terwijl hij voor het eerst zo uitgebreid praatte over zijn verhaal. Jesse, die op mijn pad werd gebracht door een collega bij wie hij de kopp-groep had gevolgd en wiens spreekstijl en jeugdige enthousiasme mij afwisselend ontroerde en deed (glim)lachen. Mike, de tweelingbroer van Jesse, die mij na afloop van het interview tegen zijn moeder deed zeggen: Wat zult u trots zijn op twee van zulke zonen! Gerda. Haar ontmoette ik op een themadag van Stichting Labyrint-In Perspectief waar ik over het boek vertelde. Ze bezocht zo n dag voor het eerst. Haar levensverhaal en de video van een familiebijeenkomst die ze me liet zien, zal ik niet snel vergeten. Wessel, die via via ontdekte dat ik mensen zocht om te interviewen en 279

35 zich spontaan aanmeldde en het me gemakkelijk wilde maken door bij mij thuis langs te komen. Loes, een oud-collega met wie ik vaak gesproken heb over het thema kopp en wiens betrokkenheid bij haar moeders sterfbed ik via het werk van dichtbij kon meemaken. Hakime, die als enige allochtone kopper graag wilde meewerken en in vloeiend en tegelijkertijd creatief Nederlands vertelde over haar moeder die zo ongelukkig was geweest. Lara, die zelf aangaf graag te willen meewerken en bij wie de bandrecorder het begaf. Elisa, die via via van het boek hoorde en enthousiast en spontaan aanbood om naar mij toe te komen, omdat ze toch een OV-jaarkaart had. Die mij via de mail regelmatig een hart onder de riem stak en spontaan kaartjes regelde voor een theatershow tijdens de laatste zware loodjes van het schrijfproces. Kees, de man die op een kopp-dag met zijn ziel onder zijn arm liep omdat hij zich er niet thuis voelde, maar toch blij was dat hij was gekomen, omdat hij graag aan het boek wilde meewerken. Sabine, de jonge vrouw bij wie ik me meteen op mijn gemak voelde, door haar openheid, de herkenning van beide kanten en misschien ook wel door haar enorme beestenboel in huis. Lisa. Zij had mij laten weten graag aan het boek mee te werken. Snel daarna ontmoetten we elkaar bij toeval via het werk. Ik leerde haar kennen als een inspirerende en kunstzinnige vrouw. Paulien. Haar moeder kwam erachter dat ik mensen zocht om te interviewen en ze meldde zich aan omdat ze ook een positief geluid wilde laten horen. Wat was ik blij met haar bijdrage, ook omdat in haar verhaal duidelijk wordt op welke wijze haar moeder als gezonde ouder zo n beschermende rol heeft gespeeld. 280

36 Allemaal reuze bedankt! Ik wens dat jullie openheid lotgenoten herkenning en troost mag bieden. Ik bedank degenen die mij hun kennis of hulp ter beschikking stelden: Annelies Faber van Stichting Labyrint-In Perspectief, Marja Hasert van Ypsilon, oud-collega s Eiskje Clason, Felicia Stoutjesdijk en last but not least Jacqueline Verdellen die mij tijdens mijn stage voor het eerst wegwijs maakte in het thema en zoveel kansen bood; Jouke van Dalen, Toon Vriens van Stichting Pandora, Mieke Ankersmid van Bureau voor Verandering en Verankering, deskundigen Wim van Mulligen, Mariëlle Beijersbergen, Kees van der Wolf en Tom Frijns, Voor het vertrouwen bedank ik Jenny Swart van uitgeverij Bohn Stafleu van Loghum en Yolanda Cijsouw, manager van Context centrum voor GGZ-preventie, die mij geruime tijd een dag per week heeft gesponsord. Voor zijn motivatie bedank ik Ad Geluk, die mij enthousiast maakte om dit boek te schrijven. En last but not least bedank ik de liefde van mijn leven, mijn man Serge Willemstein, die mij al zoveel jaren inspireert en koestert met zijn liefde en vertrouwen. Altijd is hij mij blijven steunen. Niet een keer heeft hij twijfels geuit over de totstandkoming van dit boek, terwijl er toch perioden geweest zijn waarin dat voorstelbaar was geweest. Jij bent het helemaal! 281

37 Raad van advies Dr. Martin Appelo Gezondheidszorgpsycholoog, hoofd wetenschappelijk onderzoek GGz Groningen. Drs. Ron van Deth Psycholoog en publicist, onder andere verbonden aan het Europees Instituut voor Educatie in Staverden. Drs. Annette Heffels Psycholoog en psychotherapeut, columnist en auteur van vele boeken op het gebied van de psychologie. Drs. Joke Kragten Gezondheidszorgpsycholoog, als therapeut werkzaam bij Altrecht, divisie stad Utrecht. Prof.dr. Walter Vandereycken Hoogleraar psychiatrie aan de Katholieke Universiteit Leuven en hoofd van de afdeling directieve therapie in de Psychiatrische Kliniek Broeders Alexianen te Tienen, België. 283

38 Drs. Jean-Pierre van de Ven Psycholoog en psychotherapeut, zelfstandig gevestigd in de Psychologische Praktijk Amsterdam. Tevens werkzaam als systeemtherapeut bij Mentrum GGZ te Amsterdam, afdeling Klinische psychiatrie. 284

39 Reeds verschenen titels 1. Joke Kragten, Leven met een manisch-depressieve stoornis, ISBN Fred Sterk en Sjoerd Swaen, Leven met een paniekstoornis, ISBN Fred Sterk en Sjoerd Swaen, Leven met een dwangstoornis, ISBN Ed Berretty, Leven met een dwangmatige persoonlijkheidsstoornis, ISBN x 5. Joke Kragten, Leven met een sociale fobie, ISBN J. Hoevenaars, Leven met een fobie, ISBN Y. Meesters, Leven met een winterdepressie, ISBN Ed Berretty en Kees Korrelboom, Leven met een ontwijkende persoonlijkheidsstoornis, ISBN x 9. Sjef Peeters en Karel Klumpers, Leven met assertiviteitsproblemen, ISBN Jenny Palm, Leven na een beroerte, ISBN Joke Kragten, Leven met een depressieve stoornis, ISBN

40 12. Fred Sterk en Sjoerd Swaen, Leven met een piekerstoornis, ISBN x 13. Alexandra de Bruijn-Kofman, Leven met chronische pijn, ISBN Ard Nieuwenbroek en Piet Gieles, Omgaan met rijexamenangst, ISBN Martin Appelo, Leven met een psychotische stoornis, ISBN Pieternel Dijkstra, Omgaan met ziekelijke jaloezie, ISBN Tom Mutsaerts, Gezond omgaan met gewoontes, ISBN Ed Berretty, Leven met een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis, ISBN Josephine Giesen-Bloo, Leven met een borderline persoonlijkheidsstoornis, ISBN Peter Daansen, Leven met obesitas, ISBN Pieternel Dijkstra, Omgaan met hechtingsproblemen, ISBN Jan van den Berg, Cindy Boon en Laura van Bergen, Omgaan met rijangst, ISBN Jean-Pierre van de Ven, Omgaan met relatieproblemen, ISBN Agnes Scholing en Pascal Wolters, Leven met een antisociale persoonlijkheid, ISBN Jolien Fox en Mieke Zinn, Leven met een alcoholprobleem, ISBN

41 26. Martin Appelo en Kees Korrelboom, Leven met identiteitsproblemen, ISBN Jan van den Berg, Marieke Krämer en Laura Grootaarts, Omgaan met hoogtevrees, ISBN Martine Delfos en Marijke Gottmer, Leven met autisme, ISBN x 287