DE WATERKWALITEIT IN VLAANDEREN

Transcriptie

1 DE WATERKWALITEIT IN VLAANDEREN J. JANDA 1. DE TOESTAND Het is, ondanks een gevoelige verbetering gedurende het voorbije decennium, nog steeds niet zo goed gesteld met de oppervlaktewaterkwaliteit in Vlaanderen. In 1997 voldeed bij maar 11% van alle meetpunten het water aan alle chemische basiskwaliteitsnormen voor oppervlaktewaterkwaliteit. In 1996 was dit 10 %. Toetsing aan de basiskwaliteitsnorm voor de Belgische Biotische Index toont aan dat slechts 17 % van de metingen voldoet aan de norm. De evolutie van de fysisch-chemische waterkwaliteit van 1990 tot 1997 per bekkencomité wordt weergegeven in figuur 1. Van de 11 rivierbekkens in Vlaanderen bevatten de bekkens van de Maas en de Nete zoals bekend het grootste percentage meetplaatsen met een aanvaardbare of niet e kwaliteit. De bekkens van de Boven-Schelde en de Leie daarentegen vertonen het grootste percentage zwaar e meetplaatsen. Fysico-chemische waterkwaliteit Het gemiddeld chemisch zuurstofverbruik (CZV) is gevoelig gedaald in de periode Toetsing aan de drempelwaarde van 30 mg O2/L toont aan dat 67.5 % van de metingen deze waarde overschrijdt. In Figuur 1: Oppervlaktekwaliteit. Fysisch-chemische waterkwaliteit per bekkencomité in1990 en 1997 Legende niet aanvaardbaar matig zwaar zeer zwaar Bekkencomités 1 Polders en Gentse Kanalen 2 Ijzer 3 Leie 4 Dender 5 Bovenschelde 6 Nete 7 Demer 8 Dijle 9 Beneden Schelde 10 Maas Aa 1 Schelde 9 Schelde Grote Nete 6 Kleine Nete Grote Nete Ijzer Handzamevaart 2 3 leie leie Schelde 5 4 Dender Dender Zenne 8 Demer Dijle Demer 7 Gete Grote Laak Demer 10 Maas leie Mark 10 Vlaamse Milieumaatschappij 128

2 1990 was dit nog 80 %. De daling van de CZV in 1997 is onder meer te wijten aan de droogte waardoor via de overstorten geen vuilvracht werd aangevoerd. Alhoewel het gemiddelde ammoniumgehalte sterk is gedaald ten opzichte van 1990 ligt het nog altijd zeer hoog ten opzichte van de basiskwaliteitsnorm. Sinds 1992 is hierin weinig evolutie waar te nemen. Het gemiddelde nitraatgehalte in Vlaanderen en het percentage waarnemingen dat de drempelwaarde overschrijdt zijn voor het tweede opeenvolgende jaar lichtjes gestegen. De hoeveelheid neerslag en de spreiding ervan over het jaar zijn in belangrijke mate medebepalend voor het uiteindelijke nitraatgehalte in het oppervlaktewater. Tijdens het winterhalfjaar spoelt nitraat gemakkelijk uit de bodem. Tijdens het zomerhalfjaar wordt nitraat opgenomen door de gewassen. Hoge nitraatgehaltes, waarbij in meer dan 95 % van de waarnemingen de nitraatnorm van 50 mg NO3/L wordt overschreden, komen vooral in West-Vlaanderen en de Noorderkempen voor. De overbemesting in deze gebieden is hiervan de belangrijkste oorzaak. Voor totaal ortho-fosfaat tekent zich sedert 1994 weinig evolutie af. Voor de zuurtegraad voldoen in % van de meetplaatsen aan de basiskwaliteitsnorm. Waar niet voldaan wordt aan deze norm hebben we te maken met van nature zure waterlopen ofwel op plaatsen met een rijkdom aan plantenvoedende bestanddelen (stikstof en fosfor) die aanleiding geven tot wierbloei. Op een dertigtal locaties werden bovendien zeer hoge concentraties bestrijdingsmiddelen gevonden. In 1997 werden door de VMM negen stoffen in meer dan de helft van de metingen aangetoond in concentraties boven de detectielimiet, waaronder simazine, atrazine, lindaan, diuron en propazine. Voor zware metalen werden de meeste normoverschrijdingen vastgesteld voor zink, gevolgd door cadmium, nikkel, koper, lood en chroom. Een belangrijke bron voor de directe afvoer van zink, en in mindere mate van koper en lood, is de corrosie van leidingen en afvoeren. In een aantal gevallen kunnen die in verband gebracht worden met industriële lozingen of de lozingen van een effluent van een zuiveringsinstallatie. In het staafdiagram van figuur 2 wordt een verdeling gemaakt van de zuurstofhuishouding van alle meetpunten over de verschillende kwaliteitsklassen voor de periode Ten opzichte van 1990 is er een aanzienlijke verbetering op het vlak van de zuurstofhuishouding: het aantal van de klassen aanvaardbaar en matig stijgt van 18% in 1990 naar 25% in De klassen zwaar en zeer zwaar nemen af van 56% in 1990 naar 34% in De biologische waterkwaliteit Uit de metingen in 1997 blijkt dat meer dan één derde van de meetplaatsen een matige biologische kwaliteit heeft, terwijl ruim één vierde een zeer slechte tot uiterst slechte kwaliteit vertoont. 17 % van deze meetplaatsen behoort tot de kwaliteitsklassen goed of zeer goed en voldoet hiermee aan de Vlaamse basiskwaliteitsnorm. Maas en Nete scoren hier andermaal het best, terwijl het Denderbekken het het minst goed doet. De vergelijking met de eerste bepaling sinds 1989 toont aan dat op bijna twee derden van de meetplaatsen de biologische waterkwaliteit niet of niet noemenswaardig is gewijzigd. Bij 26,5 % wordt een verbetering vastgesteld, terwijl 8,3 % in kwaliteit achteruit ging. Bij het Ijzerbekken is de kwaliteitsverslechtering het meest uitgesproken. De bacteriologische waterkwaliteit In het badseizoen 1997 voldeden alle 39 badzones aan de kust steeds aan de norm voor het totaalgehalte aan colibacteriën en het gehalte aan fecale colibacteriën. In 5 Figuur 2: De evolutie van de opgeloste zuurstof tussen 1990 en 1996 laat een substantiële verbetering zien. (Bron: Brochure 'Waterkwaliteit in Vlaanderen 1996'. Vlaamse Milieumaatschappij.) % 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1994 zeer zwaar zwaar matig aanvaardbaar niet

3 badzones werd de aanwezigheid van salmonella éénmaal aangetoond. Bij één badzone gebeurde dat twee keer. Voor de 112 open zwem- en recreatievijvers werd op 23 plaatsen de norm voor totale coliformen overschreden. Voor 18 meetplaatsen gold dit voor de norm fecale coliformen. Op 11 plaatsen werd de norm voor salmonella overschreden. De meeste van deze overschrijdingen werden vastgesteld in open kanalen en rivieren, waar wel aan watersport wordt gedaan, doch waar weinig wordt gezwommen. Figuur 3: Doelgroepen (huishoudens, landbouw en industrie) veroorzaken door verspreiding van verontreinigende stoffen, fysische verstoring en hinder voor de waterzuiveringsinfrastructuur op verschillende manieren een verslechtering van de waterkwaliteit. Bijvoorbeeld kan zuurstofgebrek, giftigheid, eutrofiëring, vertroebeld water, verzilting, temperatuurveranderingen en uiteindelijk een vermindering van de biodiversiteit het gevolg zijn. Ook kunnen fysische verstoringen tot verdroging of vernatting leiden. De oorzaken van verontreiniging, fysische verstoring en hinder voor de waterzuiveringsinfrastructuur zijn soms in andere milieucompartimenten te vinden, bijvoorbeeld ruimtelijke ordening. De waterkwaliteit heeft ook effecten op andere milieucompartimenten, bijvoorbeeld het afvalcompartiment. De vastgestelde verbeteringen, als gevolg van de saneringen die binnen en buiten Vlaanderen hebben plaatsgevonden, zijn beperkt belangrijk maar nog onvoldoende om de kwaliteitsdoelstellingen te halen. Er is reeds een verbeterde visstand, maar van een verregaand herstel van de visstand is in de grote rivieren nog geen sprake. Uit deze ongunstige situatie mag niet afgeleid worden dat alle reeds genomen maatregelen vruchteloos zouden zijn geweest of verkeerd gekozen. De onbevredigende waterkwaliteit van vandaag is de resultante van enerzijds een dramatische uitgangssituatie in de zeventiger en tachtiger jaren toen de (openbare) waterzuivering in grote delen van Vlaanderen quasi niet bestond, het vergunningenbeleid onvoldoende onderbouwd was en de handhaving ondermaats was, en anderzijds het curatief effect van de ingezette middelen. Sinds de jaren tachtig is op regionaal vlak gestart met de uitbouw van zuiveringsinstallaties, collectoren en pompstations (bovengemeentelijke waterzuiveringsinfrastructuur). Deze uitbouw gebeurde echter te traag om een duidelijke, algemene kwaliteitsverbetering te bewerkstelligen. In de jaren negentig kwam deze uitbouw in een stroomversnelling doordat een veelvoud aan middelen werd vrijgemaakt om een ambitieus investeringsprogramma te realiseren. Daarnaast werd in de voorbije jaren ook een systeem met een geïntegreerde milieuvergunning, een zwaardere heffing op afvalwater, een versnelde uitbouw van gemeentelijke aanvoerriolen en een beter uitgebouwd handhavingssysteem operationeel. 2. DE PROBLEMATIEK Slechts een deel van de waterverontreiniging wordt door de land- en gewestoverschrijdende vervuiling veroorzaakt. Vlaanderen is dichtbevolkt, sterk geïndustrialiseerd en beschikt over weinig grote rivieren. De landbouw wordt er intensief bedreven. Bovendien is de waterzuivering binnen het Vlaamse Gewest nog in volle uitbouw. Deze omstandigheden dragen ertoe bij dat de waterkwaliteit in Vlaanderen nog een heel eind te gaan heeft. De waterkwaliteit wordt bepaald door de handelingen van vervuilers (huishoudens, industrie, landbouw en diffuse bronnen), de Eutrofiëring Zuurstofgebrek Verontreinigde stoffen Fysische verstoring Hinder voor waterzuiveringsinfrastructuur Verzilting Giftigheid Minder biodiversiteit Vertroebeld water Temperatuurverandering effectiviteit van afvalwaterzuivering en het zelfreinigend vermogen van de waterloop. Handelingen van vervuilers (doelgroepen) beïnvloeden de waterkwaliteit op vier manieren: verspreiding van verontreinigende stoffen hinder van waterzuiveringsinfrastructuur fysische verstoring interactie met andere milieucompartimenten Interactie met andere milieucompartimenten Verdroging / Vernatting Hieronder worden deze processen in het kort beschreven. Daarna volgt een uitwerking van de bijdragen van de verschillende veroorzakers aan de verspreiding van verontreinigende stoffen. Meer informatie met betrekking tot de waterkwaliteit in Vlaanderen kan worden teruggevonden in een aantal documenten van de VMM zoals de jaarverslagen Water (tot en met 1997), in MIRA 1 en 2, in het MIRA-thema-rapport 1998 en in het Effectiviteitsrapport RWZI s (Globaal verslag, 1995). Individuele meetresultaten en meetreeksen zijn in rapportvorm consulteerbaar op de website Verspreiding van verontreinigende stoffen In Vlaanderen zijn zuurstofbindende stoffen een belangrijke oorzaak van verontreiniging van het oppervlaktewater. Dit zijn organische stoffen (eiwitten, koolhydraten, vetten, e.a.) waarbij voor de biologische afbraak zuurstof uit het water wordt onttrokken. Daardoor daalt het zuurstofgehalte in het water, wat tot het afsterven van zuurstofbehoevende organismen (zoals vissen) kan leiden en op termijn tot het verdwijnen van de gevoelige soorten. Ook zorgt een laag zuurstofgehalte voor maskering van andere verontreinigingsproblemen, zoals eutrofiëring en toxiciteit door zware metalen en micro-verontreinigingen. Een tweede belangrijk probleem wordt veroorzaakt door lozing van de nutriënten stik- 130

4 stof en fosfor. Deze stoffen kunnen eutrofiëring veroorzaken. Ook zorgt stikstof voor nitraatverontreiniging van het grond- en oppervlaktewater. Dat bedreigt de kwaliteit van de drinkwatervoorraden. Dat laatste geldt ook voor zware metalen en organische microverontreinigingen (vooral pesticiden), waarvan nog steeds aanzienlijke hoeveelheden in het oppervlaktewater worden aangetroffen. In een waterloop kunnen deze stoffen het biologisch evenwicht verstoren. Dat effect kan worden versterkt wanneer de diverse verontreinigingen elkaars werking beïnvloeden. Lozing van ongezuiverd rioolwater, niet voorbehandelde huishoudelijke lozingen of bedrijfsafvalwater (bijvoorbeeld slachthuizen), kunnen een ernstige microbiële contaminatie van het oppervlaktewater veroorzaken. Dit is niet alleen gevaarlijk voor de aanwezige flora en fauna, maar ook voor mensen. De negatieve effecten van deze lozingen worden plaatselijk versterkt door de lozing van zwevende stoffen en door verzilting. Hinder van waterzuiveringsinfrastructuur Veel van bovengenoemde verontreinigingen, vooral die welke veroorzaakt zijn door nutriënten en zuurstofbindende stoffen, kunnen worden voorkomen, mits het afvalwater goed wordt gezuiverd. Momenteel gebeurt dit echter onvoldoende en wordt de bestaande waterzuiveringsinfrastructuur gehinderd door onder meer de lozing van zware metalen, micro-verontreinigingen, corrosief afvalwater dat het constructiemateriaal kan aantasten, afvalwater met sterk afwijkende verhoudingen tussen vlot en moeilijk afbreekbare verontreinigingen, pieken van sterk geconcentreerde verontreiniging en hemelwater. Fysische verstoring Fysische verstoringen zijn activiteiten waarbij de karakteristieken van waterlopen veranderen. De belangrijkste verstoringen zijn: debietsverstoring door afvalwaterlozingen, doorgedreven collectering via gemengde stelsels of aanwezigheid van te grote verharde oppervlakken temperatuursverstoringen door het lozen van afvalwater of koelwater met temperaturen hoger dan het ontvangende oppervlaktewater kanalisering en kunstmatige oeververstevigingen Al deze verstoringen kunnen leiden tot vermindering van het natuurlijke zuiveringsvermogen van de waterlopen. Bovendien veroorzaken ze reproductievermindering van organismen en andere negatieve effecten voor de biodiversiteit. Temperatuurverhoging stimuleert ook de microbiële groei. Dat leidt tegelijkertijd tot vluggere afbraak van organisch materiaal (daling van het zuurstofgehalte) en verhoogde risico s voor acute toxiciteit en microbiële contaminatie. Fysische verstoringen versterken de negatieve effecten van verspreiding van verontreinigende stoffen. Interactie met andere milieucompartimenten Verspreiding van verontreinigende stoffen en fysische verstoring interageren op verschillende manieren met activiteiten in andere milieucompartimenten. Zo wordt de uitbouw van het rioleringsnet onder meer verhinderd door gebrek aan ruimtelijke ordening. Waterzuiveringskosten worden vergroot door verspreide bebouwing en inplanting van bedrijven in gebieden waar de mogelijkheden voor de installatie van een eigen zuiveringsinfrastructuur en lozing op oppervlaktewater zeer beperkt zijn. Zware metalen en andere onafbreekbare stoffen die in het slib belanden, schuiven door naar het afvalcompartiment. Ook met het compartiment lucht zijn er interacties, al zijn ze onvoldoende onderzocht. Voorbeelden zijn geurhinder door waterverontreiniging en luchtverontreiniging die bij neerslag in het water terecht komt. De interactie tussen waterkwaliteitsbeheer, waterkwantiteitsbeheer en ecologie is van cruciaal belang. De oprichting van een eerste reeks van de elf bekkencomités en het opstellen van een kaderdecreet Water zijn belangrijke stappen in de goede richting. Door middel van integraal waterbeheer kunnen deze vormen van waterbeheer elkaar aanvullen en versterken. 3. DE VERVUILERS Verontreinigende stoffen zijn afkomstig van uiteenlopende bronnen en activiteiten. Verspreiding van zuurstofbindende stoffen Lozing van zuurstofbindende stoffen wordt voor meer dan 50% door huishoudens veroorzaakt. Dit is vooral het gevolg van de te geringe aansluitingsgraad op rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI s). Ook de industrie is verantwoordelijk voor een belangrijk deel van de lozing van zuurstofbindende stoffen. Met name voedingsbedrijven, de textielsector en de chemie lozen deze stoffen. Bij de industrie hadden reeds saneringen plaats. Dat is vooral het gevolg van financiële prikkels, scherpere vergunningsvoorwaarden en een betere handhaving. Zuurstofbindende stoffen vormen een verwerkbare verontreiniging. Door verontreiniging te voorkomen en door optimaal te zuiveren in openbare en individuele installaties, ontstaat een optimale aanpak van de verontreiniging. Bovendien is het noodzakelijk het zelfzuiverend vermogen van de waterlopen te ondersteunen en kwetsbare of waardevolle gebieden te beschermen. Figuur 4: Vooral huishoudens zijn verantwoordelijk voor het biologisch zuurstofverbruik (BZV) (1994). Biologisch Zuurstofverbruik 60% Figuur 5: 51% 40% en indrustrie zijn ongeveer gelijk verantwoordelijk voor het chemisch zuurstofverbruik (CZV) (1994). CZV Verspreiding van nutriënten 49% De belangrijkste bron van stikstof in het oppervlaktewater vormen de bemestingsverliezen uit de landbouw (49%). Voor fosfor zijn huishoudelijke afvalwaterlozingen (47%) de belangrijkste bron. De hoeveelheden stikstof en fosfor die bij bemesting in het oppervlaktewater terechtkomen, worden mede bepaald door hoeveelheid en regelmaat van bemesting, neerslag, reliëf, mesttransporten en het bestaan van onbemeste zones tussen veld en waterweg. leveren vooral nutriënten via het sanitair afvalwater en wasmiddelen in het afvalwater. Het grote aandeel dat huishoudens leveren aan de totale hoeveelheid nutriënten die in het water terecht komt, wordt (net als bij de zuurstofbindende stoffen) veroorzaakt door de lage zuiveringsgraad van het huishoudelijk afvalwater en de beperkte nutriëntverwijdering op de RWZI s. 131

5 De belangrijkste industriële bronnen van nutriënten zijn die waar biologische producten, stikstof of fosfor (meststoffensector) worden verwerkt. In bepaalde bekkens (Polders, Beneden-Schelde) zijn de lozingen van nutriënten door de industrie zeer omvangrijk. Dit, in tegenstelling tot de lozing van zuurstofbindende stoffen, waarvan de lozingen vaak door normen worden beperkt. In de sectorale lozingsnormen voor de bedrijven zijn echter zelden normen voor totaal fosfor of totaal stikstof opgelegd. Figuur 6: 32% 19% Figuur 7: 47% Vooral de landbouw is verantwoordelijk voor de lozing van stikstof (1994). Stikstof Landbouw 49% Vooral de huishoudens zijn verantwoordelijk voor de lozing van fosfor (1994). Fosfor Landbouw 17% 36% Gezien haar aandeel zal de landbouwsector een grote rol moeten spelen in de vermindering van de stikstofverontreiniging. De verwijdering van nutriënten van huishoudens en industrie is niet zo eenvoudig (zeker voor stikstof) als de verwijdering van zuurstofbindende stoffen. Maatregelen moeten dan ook een optimale werking van de RWZI s bevorderen en zich daarnaast richten op vermindering van de nutriënten in het afvalwater. Verspreiding van zware metalen en organische microverontreinigingen Zware metalen komen via uiteenlopende bronnen in het oppervlaktewater terecht. Cadmium blijkt evenals arseen, chroom en nikkel duidelijk aan industriële activiteiten gebonden te zijn. Lozingen van deze stoffen zijn vooral afkomstig uit de werktuigbouw, de organische chemie en petrochemie. Daarnaast bevat bijvoorbeeld ook het waswater van verbrandingsovens beduidende concentraties aan zware metalen. Zink en koper zijn vooral afkomstig uit diffuse bronnen zoals corrosie van afdekkingsmaterialen, leidingen en verkeer. Een tweede belangrijke bron van de koperverontreiniging is het huishoudelijk afvalwater. Door corrosie van leidingen, reinigingsmiddelen, het sanitaire afvalwater, e.d. komen deze zware metalen in het afvalwater. Ook de landbouw brengt via de bemesting kleine concentraties zware metalen in het milieu. Dat gebeurt zowel via bemesting met dierlijke meststoffen (koper en zink) als met kunstmeststoffen (cadmium). De lozingen van pesticiden en andere organische microverontreinigingen kunnen moeilijk worden gekwantificeerd. Deze stoffen worden namelijk niet gemeten in het kader van de afvalwaterheffing, maar slechts projectmatig door het bedrijfsemissiemeetnet van de VMM. Wel kan worden aangenomen dat de landbouw de belangrijkste bron van pesticiden vormt. Ook bedrijven en huishoudens lozen pesticiden via het afvalwater. Organische microverontreinigingen uit huishoudens zijn onder meer afkomstig van het wassen van voedingswaren, van huishoudelijk pesticidengebruik en van verwijdering van gevaarlijke stoffen zoals verfresten en oplosmiddelen via het afvalwater. Een efficiënte aanpak van de verspreiding van zware metalen is erop gericht verontreiniging te voorkomen. Door opname van zware metalen in het slib van RWZI s, verschuift de verontreiniging immers naar het compartiment afval. Naast een duidelijke nood aan emissiegegevens voor micro-verontreinigingen, is er behoefte aan meer ecotoxicologisch onderzoek. Figuur 8: Vooral de industrie is verantwoordelijk voor de lozing van cadmium (1994). Cadmium 20% 80% Figuur 9: 46% 4. DE TOEKOMST Vooral de huishoudens zijn verantwoordelijk voor de lozing van koper (1994). Koper Diffuus 33% Figuur 10: Vooral diffuse bronnen zijn verantwoordelijk voor de geschatte lozing van zink (1994). 20% 19% Zink 21% Diffuus 68% Op basis van deze analyse rijst de vraag wat er moet gebeuren om de waterkwaliteit in Vlaanderen weer op een aanvaardbaar peil te krijgen. De problematiek is complex en omvangrijk. In het verleden werd al te vaak een zogenaamd end-of-pipe beleid gevoerd. De overheid nam de verantwoordelijkheid op zich om de verontreiniging van onze waterlopen terug te dringen. Na de problemen in kaart te hebben gebracht formuleerde men doelstellingen en werden saneringsprojecten gerealiseerd. Dit beleid levert niet het gewenste resultaat op. Het decreet houdende algemene bepalingen inzake milieubeleid gaf de aanzet tot integrale milieuplanning. De Vlaamse regering stelde medio 1997 het milieubeleidsplan MINA 2 vast. Hierin worden voor de planperiode concrete acties en initiatieven vooropgesteld vertrekkende van het mondiaal aanvaarde begrip duurzame ontwikkeling. Kenmerkend daarbij is dat verinnerlijking wordt nagestreefd, wat betekent dat wie bijdraagt aan de milieu- 132

6 problemen ook verantwoordelijkheid opneemt. Als gevolg van deze ruimere kijk op de milieuproblemen moeten ook de veroorzakers van verontreiniging betrokken worden bij het bedenken en uitvoeren van oplossingen. De doelgroepen moeten aangespoord worden hun gedrag te wijzigen. Doelgroepenbeleid is nog een relatief jong begrip, al heeft men daar in Nederland al wat ervaring mee opgedaan. De langetermijndoelstelling voor het thema Verontreiniging van oppervlaktewater wordt in het milieubeleidsplan geformuleerd als zijnde het instandhouden en ontwikkelen van gezonde rivierbekkens, die een verantwoord gebruik waarborgen en goede voorwaarden bieden voor ecosystemen. Voor de planperiode wordt dit als volgt geconcretiseerd: Integraal waterbeheer vormgeven om te komen tot gezonde rivierbekkens De fysisch-chemische oppervlaktewaterkwaliteit en de inrichting van de waterlopen verder verbeteren wat resulteert in een toename van het visbestand Verontreiniging voorkomen en lozingen van verontreinigende stoffen reduceren door een gecombineerde emissie-waterkwaliteitsaanpak Het watersysteem heeft vele functies voor mens en natuur. Het streven moet zijn deze functies te herstellen en/of te behouden voor toekomstige generaties. Dat betekent dat ecologische ontwikkeling hand in hand gaat met duurzaam gebruik van het watersysteem door de mens. Uitgangspunten van het beleid zijn: voorkomen, saneren aan de bron, de vervuiler betaalt, het voorzorgsprincipe en het stand-still beginsel. De belangrijkste consequentie van dit beleid is dat de verantwoordelijkheid voor de vervuiling bij de veroorzakers wordt gelegd. De overheid stelt de normen, ofwel hoeveel vervuiling zij toelaat ofwel hoe de doelgroepen die vervuiling stapsgewijs moeten verminderen. De doelgroepen worden hierop aangesproken en sturen hun gedrag bij. Bedrijven ontwikkelen nieuwe, schone technologieën, betere zuiveringsmethoden en gaan over op minder watervervuilende productieprocessen. Gezinnen kunnen het consumptiepatroon aanpassen door minder water te verbruiken en minder waterverontreinigende producten te kopen. Landbouwers kunnen streven naar een verminderd gebruik van bestrijdingsmiddelen en efficiënter toedienen van mest. Figuur 11: Het beleid moet gebaseerd zijn op de basisprincipes die het Decreet algemene bepalingen, VLAREM en het Milieubeleidsplan voor duurzame ontwikkeling formuleren. Deze principes vormen ook de fundering van internationale verdragen en Europees milieubeleid. Basisprincipes Voorkomingsbeginsel of het beginsel van het preventief handelen Dit betekent dat men moet optreden om milieuschade te voorkomen, eerder dan de schade achteraf te moeten herstellen. Het is algemeen aanvaard dat er in de milieubeleidsopties een hiærarchie bestaat waarbij voorkoming of preventie op het hoogste niveau thuishoort. Het beginsel van de voorkeur voor brongerichte maatregelen (sanering aan de bron) Dit houdt in dat het beleid erop moet gericht zijn de verontreiniging aan te pakken daar waar ze ontstaat, eerder dan beschermingsmaatregelen te nemen op de plaats waar de milieuschade zich manifesteert. Effectgerichte maatregelen ('opkuisbeleid') komen helemaal onderaan de ladder. Vanuit het beginsel van de brongerichte aanpak mogen die slechts een aanvullende rol krijgen. Het beginsel 'de vervuiler betaalt' Dit is gebaseerd op de overweging dat de bescherming van het milieu slechts op doeltreffende wijze kan worden gewaarborgd wanneer de kosten van de milieuverontreiniging worden toegerekend aan en gedragen door de vervuiler. Het voorzorgsprincipe Dit beginsel speelt een sleutelrol in het voeren van een preventief milieubeleid. Het betekent dat men niet moet wachten op een wetenschappelijke consensus om bepaalde potentiæle gevaren voor het milieu aan te pakken: ernstige aanwijzingen zijn voldoende. Het voorzorgsbeginsel kan bijdragen tot een verstrengde toepassing van milieunormen. Standstill beginsel Dit principe moet worden gezien in het licht van de huidige toestand van het milieu. Gezien het feit dat deze huidige toestand niet zo fraai is, moet in ieder geval minstens een verdere achteruitgang tegengegaan worden. Bovendien moet er ook voor gezorgd worden, dat die waterlopen die een vrij goede kwaliteit hebben, deze kwaliteit minstens behouden. Jong geleerd is oud gedaan: voor de doelgroep onderwijs heeft de VMM alvast een aantrekkelijk educatief project voor het basis- en het middelbaar onderwijs uitgewerkt. Rond het spilfiguurtje Floepje brengt de VMM de problematiek in beeld, brengt voorbeelden van milieusparend gedrag en vertelt over haar eigen rol. Dit project kreeg onlangs van het Europees milieu-educatief netwerk Green Spider de eerste prijs. De VMM wil een betrouwbare partner en aanspreekpunt zijn inzake de oppervlaktewaterkwaliteit. Zij nodigt al wie kan deelnemen aan het verdere saneringsproces van onze waterlopen uit zich bij haar aanpak aan te sluiten en hun acties hierop af te stemmen. J. JANDA Afdelingshoofd Informatie Vlaamse Milieumaatschappij A. Van De Maelestraat Erenbodegem De VMM neemt zich voor de doelgroepenbenadering uit te werken en toe te passen. Het maatschappelijk draagvlak voor maatregelen wordt daardoor groter. Doelgroepen raken meer betrokken bij de problematiek doordat ze zelf oplossingen aandragen. Oplossingen worden vaak creatiever en hebben meer effect. 133