De arbeidssatisfactie van de Nederlandse huisarts Ham, Irene van

Transcriptie

1 De arbeidssatisfactie van de Nederlandse huisarts Ham, Irene van IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 2006 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): Ham, I. V. (2006). De arbeidssatisfactie van de Nederlandse huisarts Groningen: s.n. Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date:

2 De arbeidssatisfactie van huisartsen: een systematisch literatuuronderzoek. I van Ham, AAH Verhoeven, KH Groenier, JW Groothoff, J de Haan Aangeboden ter publicatie

3 Hoofdstuk 3 Samenvatting Doel. Inzicht te verkrijgen in welke factoren de arbeidssatisfactie van huisartsen beïnvloeden. Methoden: Een systematisch literatuuronderzoek. In vijf literatuurdatabases werden artikelen vanaf 1990 over arbeidssatisfactie bij huisartsen opgezocht. Resultaten: er werden 21 artikelen gevonden die aan de insluitcriteria voldeden. Een aantal aspecten komt uit meerdere onderzoeken eensluidend naar voren als arbeidssatisfactie verhogend of verlagend. Als arbeidssatisfactie verhogend worden afwisseling in het werk, relaties en contacten met collega s en het geven van onderwijs aan studenten geneeskunde genoemd. Als arbeidssatisfactie verlagend worden de hoogte van het inkomen, het aantal werkuren, de administratieve last, het teveel aan werk, gebrek aan tijd en gebrek aan erkenning genoemd. Conclusie. Vakinhoudelijke aspecten blijken arbeidssatisfactie verhogend te zijn, terwijl arbeidsvoorwaardelijke aspecten de arbeidssatisfactie verlagen. Factoren die in meerdere onderzoeken genoemd worden als arbeidssatisfactie verhogend of verlagend kunnen richting geven aan de maatregelen die genomen kunnen worden om arbeidssatisfactie onder huisartsen te verhogen. 38

4 Systematisch literatuuronderzoek Inleiding De laatste decennia worden bij artsen surmenage en burnout vaker waar genomen dan in de jaren daarvoor. 1, 2 Het al of niet burnout raken heeft te maken met een aantal factoren waarvan de mate van ervaren werkstress er één is. Werkstress hangt nauw samen met arbeidssatisfactie. De mate waarin men plezier heeft in zijn of haar werk, de arbeidssatisfactie wordt op zijn beurt weer bepaald door een aantal factoren. Zo wordt arbeidssatisfactie deels bepaald door maatschappelijke factoren zoals de organisatie van de gezondheidszorg en de opstelling van patiënten ten opzichte van artsen. Deze beide zijn de laatste jaren sterk aan verandering onderhevig. Zo werd rond 1990 de organisatie van de gezondheidszorg in Groot Brittanië ingrijpend gewijzigd, wat zijn invloed op de arbeidssatisfactie van artsen had. 3 Ook in Nederland deden zich, zij het meer geleidelijk, veranderingen voor in de gezondheidszorg, die ook de huisarts betreffen. De solistische huisarts uit het midden van de vorige eeuw die zeven dagen per week zorg verleende is in de loop van de 20 e eeuw veranderd in een huisarts die steeds meer in groepsverband werkt en zich voor de diensten bij steeds groter wordende samenwerkingsverbanden aansluit. Patiënten worden steeds mondiger en kritischer en ze zijn beter beschermd door de wet. Mede door de komst van het Internet zijn ze ook steeds beter geïnformeerd. 4 Naar arbeidssatisfactie is veel onderzoek gedaan. Ook arbeidssatisfactie van artsen, waaronder huisartsen, is in verschillende landen onderzocht. Wij hebben de literatuur betreffende dit onderwerp geïnventariseerd en geanalyseerd met als vraagstelling: wat zijn de factoren die de arbeidssatisfactie van huisartsen beïnvloeden? Inzicht in deze factoren kan richting geven aan maatregelen gericht op het verhogen van de arbeidssatisfactie van huisartsen en het verlagen van het risico op burnout. 39

5 Hoofdstuk 3 Methoden Er werden drie zoekmethodes gebruikt. In de eerste plaats zijn aan de hand van zoektermen de volgende literatuurdatabases doorzocht: Web of Science, Embase, Cochrane, Pubmed en Picarta. Daarnaast is één relevant tijdschrift, namelijk het Tijdschrift voor Bedrijfs- en Verzekeringsgeneeskunde handmatig doorgenomen. Tot slot is gebruik gemaakt van de zogenaamde sneeuwbalmethode. Bij deze methode werden de literatuurlijsten van reeds geselecteerde artikelen gebruikt ten behoeve van het zoeken naar andere relevante artikelen. Dit leverde een enkel artikel op. Wij selecteerden artikelen die Nederlands-, Engels-, Duits-, Frans-, of Spaanstalig zijn. Er is gezocht in literatuur vanaf Dit is een keus die te maken heeft met bovengenoemde maatschappelijke factoren. Artikelen zijn geïncludeerd tot en met september Wij hanteerden de volgende insluitcriteria: Een van de onderzochte (deel) groepen is huisarts. het betreft een empirisch onderzoek. het onderzoek richt zich (mede) op arbeidssatisfactie. De N is gelijk aan of groter dan 30. In tabel 1 staan de gebruikte zoektermen. 40

6 Systematisch literatuuronderzoek Tabel 1 Gebruikte zoektermen als vrije tekst en als thesauruswoord (*) in de diverse literatuur databases. General physician(s) Family physician(s) * General practitioner(s)* Family medicine General Practice * Family Practice * Huisarts Huisartsenpraktijk Job satisfaction * Jobsatisfaction Professional satisfaction Work satisfaction Worksatisfaction Employment satisfaction Arbeidssatisfactie Werkplezier Een zoekterm uit kolom een van tabel 1 werd vervolgens met AND gecombineerd met alle voor deze database relevante zoektermen uit kolom twee. Beoordeling opgenomen artikelen. Wij deden een review van artikelen over een beschrijvend of exploratief onderzoek naar arbeidssatisfactie met behulp van vragenlijsten. Voor dit soort artikelen bestaan geen richtlijnen of criterialijsten. Er zijn verschillende criterialijsten om de kwaliteit van observationeel onderzoek te beoordelen, maar gevalideerde checklists zijn niet voorhanden. Wij stelden daarom een eigen criterialijst samen. Aan een aantal methodische aspecten werden punten toegekend en voor elk opgenomen artikel is het puntentotaal bepaald. Deze aspecten waren: Is er een random steekproef genomen: ja 1 punt, nee 0 punt (in tabel 2 afgekort als R) Is er aandacht voor generaliseerbaarheid van de resultaten: ja 1 punt, nee 0 punt (G) Is er een analyse van de non-responders gedaan: ja 1 punt, nee 0 punt (NR) 41

7 Hoofdstuk 3 Is er een bekende, gevalideerde vragenlijst gebruikt: ja 2 punten. Nee: worden er psychometrische kenmerken van de gebruikte vragenlijst genoemd: ja 1 punt, nee 0 punt (V) Statistische analyse: multivariaat: 2 punten, bivariaat 1 punt, rest 0 punt (S) Het maximale aantal toe te kennen punten bedraagt derhalve zeven. Resultaten De vele honderden resultaten van onze zoekacties werden stuk voor stuk bekeken en de samenvattingen van 50 artikelen, die op het eerste gezicht leken te passen bij onze onderzoeksvraag werden geselecteerd. Van deze samenvattingen werden er 10 niet mee genomen, omdat ze bij lezing niet aan de insluitcriteria bleken te voldoen. Van de andere 40 samenvattingen werd de volledige tekst 5, 6, 7 opgezocht. Van drie artikelen bleek de volledige tekst niet te achterhalen. Omdat de samenvattingen te summier waren om te beoordelen werden zij niet opgenomen. Van de 37 artikelen waarvan de volledige tekst beschikbaar was viel een zestiental artikelen na lezing alsnog af. Elf onderzoeken bleken bij lezing van de volledige tekst alsnog niet aan de insluitcriteria te voldoen. In twee onderzoeken was alleen de hoogte van de arbeidssatisfactie gemeten zonder dat een relatie met andere variabelen onderzocht was. Eveneens bij twee artikelen was bij nader inzien niet de arbeidssatisfactie als zodanig gemeten en een artikel viel af omdat het hier een survey betrof waarin alleen de totale arbeidssatisfactie vermeld werd. Er bleven uiteindelijk 21 artikelen over die door twee onderzoekers (KG, IvH) onafhankelijk van elkaar op de genoemde methodische aspecten zijn beoordeeld. Een derde beoordelaar (JdH) werd bij verschil van mening om zijn, beslissende, oordeel gevraagd. Geen enkel artikel haalde de maximale score van zeven punten. Acht artikelen scoorden zes punten, vijf artikelen vijf punten, vijf artikelen vier punten, twee artikelen drie punten en één artikel twee punten. In tabel 2 wordt per artikel het 42

8 Systematisch literatuuronderzoek totale aantal punten en het aantal punten per aspect weergegeven. Omdat de punten niet gelijkwaardig zijn is er geen kwaliteitsvergelijking gedaan. Van de 21 artikelen die aan de insluitcriteria voldeden beschrijft slechts één studie de arbeidssatisfactie van huisartsen in Nederland. 8 Er werd één Spaanstalig artikel gevonden, de andere artikelen zijn in het Engels geschreven. 9 Het handmatig doornemen van het Tijdschrift voor Bedrijfs- en Verzekeringsgeneeskunde leverde overigens geen bruikbaar artikel op. Het aantal onderzochte huisartsen varieerde van tot Operationalisatie en definiëring van het begrip arbeidssatisfactie. Arbeidssatisfactie is een containerbegrip dat is opgebouwd uit meerdere dimensies, bijvoorbeeld arbeidssatisfactie ten aanzien van de beschikbare tijd voor werk en privé of ten aanzien van de diensten. Slechts in twee artikelen wordt aandacht geschonken aan deze operationalisatie in die zin dat vermeld wordt dat de verschillende dimensies van arbeidssatisfactie zijn terug te vinden in de (onderdelen van) de vragenlijst. 10, 15 In een ander artikel wordt geen operationalisatie gegeven maar slechts een globale definitie van het begrip arbeidssatisfactie. 19 In tabel 2 is het resultaat van onze zoekactie weergegeven. Uit deze tabel blijkt dat sommige factoren slechts in een enkel onderzoek als arbeidssatisfactie verhogend of verlagend genoemd worden zoals het werken in een grotere gemeente. Factoren die meerdere keren genoemd worden als arbeidssatisfactie verhogend zijn: afwisseling in het werk, relaties en contacten met collega s en het geven van onderwijs aan studenten geneeskunde. Als arbeidssatisfactie verlagend werden meermaals genoemd de hoogte van het inkomen, het aantal werkuren, de administratieve last, het teveel aan werk, gebrek aan tijd en gebrek aan erkenning. Samengevat: te veel werk voor te weinig geld. 43

9 Hoofdstuk 3 Behalve de in tabel 2 opgenomen gegevens vermelden een aantal artikelen expliciet welke factoren géén statistisch significante relatie hadden met de arbeidssatisfactie, bijvoorbeeld de samenstelling van de praktijkpopulatie en het aantal jaren dat men in een praktijk werkt. Ook wordt in een aantal gevallen vermeld welke subgroepen huisartsen in het betreffende onderzoek de hoogste, dan wel de laagste gemiddelde arbeidssatisfactie hadden. Zo zouden vrouwelijke- en plattelandsartsen meer tevreden zijn dan mannelijke- en stadsartsen. 10 Jaar Tabel 2 Factoren die de arbeidssatisfactie verhogen dan wel verlagen bij huisartsen. Eerste auteur Land 1993 Sutherland UK N Punten Satisfactie verhogend Satisfactie verlagend R1, G0, 1993 Skolnik USA Rout UK NR1, V1, S1 R1, G0, NR0, V1, 1998 Hueston USA NR0, V0, - Sociale ondersteuning als coping strategie gebruiken - Relaties met patiënten - Gevoel van klinische competentie - Relaties met partners en collega s - Werken in een academisch centrum - Hoogte inkomen (laag) - Hoeveelheid vrije tijd (weinig) - Werken in een solopraktijk - Praktijkadministratie - Hoge eisen die het werk stelt - Interferentie met gezins-sociaal leven - Routine medisch werk - Onderbrekingen in het werk. - Slechte werkomgeving - Groep huisartsen van 3 of minder - Geen zorg voor moeder en kind 44

10 Systematisch literatuuronderzoek Jaar Eerste auteur Land 1998 Appleton UK Kapur UK N Punten Satisfactie verhogend Satisfactie verlagend R1, G0, NR1, V2, S1 R1, G0, S Kitai Israël Rout UK R1, G0, NR0, V1, S1 R1, G0, NR1, V2, 2000 Berg USA R1, G0, NR0, V0, S Eliason USA R1, G0, S1 - Afwisseling in het werk - Autonomie qua werk - Gelegenheid medische kennis te gebruiken - Uitdagend werk - Afwisselend werk - Onderwijs geven - Klinisch werk - Aanwezigheid van een ziekenhuis in de stad - Onderwijs aan studenten geneeskunde - Weldoen als leidend principe in het leven - Groot aantal werkuren - Te weinig erkenning voor het werk - Te laag inkomen. - Gebrek aan waardering voor het werk - Hoog aantal werkuren - Te veel werk - Insufficiënte hulpbronnen - Overvloedig papierwerk - Gebrek aan tijd - Teveel werkuren - Te laag inkomen - Teveel werk - Tijdsdruk/onderbrekingen - Werkomgeving - Gebrek aan of slechte communicatie met collega s en patiënten - Maken van carrière en bereiken van doel - Groot aantal werkuren 45

11 Hoofdstuk 3 Jaar Eerste auteur Land 2000 Sibbald 1817; UK ; N Punten Satisfactie verhogend Satisfactie verlagend S Fennig Israël Kalda Estland Dowell Nw. Zeeland S Cazemier Nederland NR0, V1, S Mc Glone Australië Zelfstandig gevestigd zijn - Werken in een plattelands populatie - Zelfstandige vestiging - Relaties met patiënten - Mogelijkheid om deel te nemen aan opleiding voor gevorderden - Afwisseling in het werk - Inkomen - Aantal werkuren - Te weinig erkenning - Laag inkomen - Afwisseling in het werk - Veel papierwerk - Minder diensten - Betere honorering diensten - Meer administratieve ondersteuning - Kleinere praktijkomvang - Lagere werkdruk - Contacten met patiënten en collega s - Ervaren grote controle mogelijkheden - Ervaren lage eisen - Veranderingen in de gezondheidszorg - Bureaucratie - Te veel werkuren - Diensten - Werken op het platteland - Werken als solist - Hoger aantal werkuren 46

12 Systematisch literatuuronderzoek Jaar Eerste auteur Land 2001 Sibbald UK N Punten Satisfactie verhogend Satisfactie verlagend - Groot aantal werkuren - Laag inkomen 2002 Simoens Schotland NR1, V2, S Ulmer Australië Sibbald UK (974) R1, G0, Sobreques Spanje Collega s - Afwisseling in werk - Hoeveelheid verantwoordelijkheid - Factoren die autonomie vergroten: afwisseling in het werk, het dragen van verantwoordelijkheid, vrijheid om eigen werkwijze te kiezen en gelegenheid om vaardigheden te gebruiken - Minder werkjaren in 1 e lijnszorg - Werken in centra waar onderwijs gegeven wordt - Bezoldiging - Hoge aantal werkuren - Werken in een stad (mannen) - Fulltime werken (vrouwen) - Het tijdens het spreekuur een andere taal moeten spreken dan de moedertaal - Het hebben van een slechte geestelijke gezondheid (mannen) - Groot aantal werkuren - Laag inkomen - Politiek tov. Huisartsgeneeskunde - Het uitsluitend hebben van ziekenfonds- patiënten (vrouwen) - Hoge werklast - Dokter behorend tot etnische minderheid - Praktijk in grote steden - Verarmde praktijkpopulatie 47

13 Hoofdstuk 3 Beschouwing Wij verrichtten een literatuuronderzoek met als vraagstelling welke factoren de arbeidssatisfactie van huisartsen beïnvloeden. Er werden 21 artikelen gevonden die aan de geformuleerde inclusiecriteria voldeden. Factoren die meer dan twee keer genoemd worden als arbeidssatisfactie verhogend waren: afwisseling in het werk, relaties en contacten met collega s en het geven van onderwijs aan studenten geneeskunde. Als arbeidssatisfactie verlagend werden meer dan twee keer genoemd de hoogte van het inkomen, het aantal werkuren, de administratieve last, het teveel aan werk, gebrek aan tijd en gebrek aan erkenning. Opvallend is dat vakinhoudelijke aspecten arbeidssatisfactie verhogend zijn, terwijl arbeidsvoorwaardelijke aspecten, voor zover die invloed hebben, de arbeidssatisfactie verlagen. De kwaliteit van de beschreven onderzoeken verschilt. Opvallend hierbij is dat het aantal door ons toegekende punten gemiddeld hoger wordt naarmate het onderzoek van recenter datum is. Alle onderzoekers gebruikten vragenlijsten als onderzoekmethode. Geen enkele studie betreft een interventiestudie en daarom hebben de criteria waarmee interventiestudies beoordeeld worden hier geen rol gespeeld. De lengte van de vragenlijsten varieerde aanzienlijk; in sommige onderzoeken werd de arbeidssatisfactie met slecht enkele vragen gemeten, terwijl andere onderzoekers een uitgebreide vragenlijst hanteerden. Relatief vaak werd (een variant van) de Warr-Cook-Wall vragenlijst gebruikt. 3,11,15,18,21,22,23,25,26,27 In een aantal gevallen is gebruik gemaakt van een zelf ontworpen vragenlijst, slechts in twee gevallen werden geen psychometrische kenmerken van deze lijst genoemd. 14,19 In alle gevallen is er gebruik gemaakt van of een random steekproef uit de populatie of de gehele populatie is in het onderzoek betrokken. De respons was wisselend ( % 9 ). In 12 gevallen wordt, soms heel summier, aangegeven 48

14 Systematisch literatuuronderzoek of de resultaten van de steekproef wel of niet generaliseerbaar zijn naar de totale populatie huisartsen. 3,8,9,10,12,14,21,22,23,24,25,27 In veel gevallen werden de vragenlijsten anoniem verstuurd. Dit maakt het onmogelijk om na te gaan of de groep non-responders minder tevreden is dan de groep responders. Beperkingen van het onderzoek Bij het bestuderen van de literatuur stuitten wij op een probleem bij het definiëren van de begrippen huisarts en arbeidssatisfactie. Het begrip huisarts wordt overal enigszins anders ingevuld. De Nederlandse situatie waar de huisarts de poortwachter van het gezondheidszorgsysteem is, is tamelijk uniek in de wereld, evenals het feit dat de Nederlandse huisarts patiënten op naam ingeschreven heeft. Toch vertonen de arbeidsomstandigheden van huisartsen uit verschillende landen zo veel overeenkomsten dat hun arbeidssatisfactie als zodanig te vergelijken is. Wat betreft het begrip arbeidssatisfactie deed zich het probleem voor dat in de geraadpleegde literatuur slechts eenmaal een definitie en slechts tweemaal een beperkte operationalisatie van het begrip arbeidssatisfactie voorkomt. Vergelijking van gegevens uit de literatuur is maar beperkt mogelijk. Gedeeltelijk maken de onderzoekers gebruik van verschillende bestaande dan wel eigen vragenlijsten om de arbeidssatisfactie te meten, waardoor de uitkomsten hiervan statistisch niet vergelijkbaar zijn. Ook de verschillende omstandigheden in de diverse landen kunnen tot andere uitkomsten leiden. Zo wordt in veel artikelen gericht op Engeland vermeld dat het vigerende gezondheidszorgstelsel aldaar (NHS) en de veranderingen daarin invloed hebben op de arbeidssatisfactie. 3,20 Wat betreft het door meerdere auteurs gevonden onderscheid tussen bepaalde groepen artsen is het moeilijk om aan te geven wat dit verschil veroorzaakt. Zo 49

15 Hoofdstuk 3 vond men bijvoorbeeld dat plattelandsartsen meer tevreden zijn dan artsen in de stad. 10 Het feit dat men op het platteland werkt kan dan als factor gezien worden die de arbeidssatisfactie verhoogt. Niet duidelijk wordt echter welk aspect hier deze hogere arbeidssatisfactie veroorzaakt. Zijn plattelandspraktijken gemiddeld kleiner of juist groter dan stadspraktijken, is de taakinhoud van de plattelandsarts anders dan die van zijn collega in de stad, is men op het platteland vaker zelfstandig gevestigd of spelen er nog andere factoren? Het is een interessante vraag of de arbeidssatisfactie van de huisarts vooral verhoogd kan worden door de arbeidsvoorwaarden te verbeteren door bijvoorbeeld een hoger inkomen en lagere werkdruk of door juist vakinhoudelijke aspecten te benadrukken bijvoorbeeld door meer afwisseling en meer gelegenheid tot het participeren in onderwijs. Deze vraag is op grond van dit onderzoek niet te beantwoorden. Men zou kunnen onderzoeken of minder afwisseling in het takenpakket van de huisarts, bijvoorbeeld door het uit het pakket halen van eerste hulp tot een verandering in de ervaren arbeidssatisfactie leidt. Idealiter zou dit moeten worden onderzocht voor er veranderingen in het takenpakket worden aangebracht. Inhoudelijke afwisseling in het werk wordt in vier artikelen in de literatuur genoemd als arbeidssatisfactie verhogend en dus zou men van vakinhoudelijke taakversmalling eerder een verlaging dan een verhoging van de arbeidssatisfactie mogen verwachten. 15,16,23,25 De hoge administratieve last echter wordt meerdere malen als arbeidssatisfactie verlagend genoemd. Wegnemen van de administratieve last, ook een vorm van taakversmalling maar geen inhoudelijke, zal wellicht voor veel huisartsen de arbeidssatisfactie verhogen. In een artikel over het begrip arbeidssatisfactie bij de algemene beroepsbevolking wordt vermeld dat arbeidssatisfactie samenhangt met het krijgen van supervisie, de groep waarvan men deel uitmaakt, de werkinhoud, het inkomen, de mogelijkheden die men heeft om promotie te maken en voor 50

16 Systematisch literatuuronderzoek persoonlijke groei en het aantal uren dat men werkt. 28 Deze factoren worden ook in een aantal artikelen in ons onderzoek naar voren gebracht als arbeidssatisfactie bepalend. Voor de arbeidssatisfactie van artsen in het algemeen geldt dat de keuze van hun specialisatie, het soort praktijk en de vestigingsplaats van de praktijk belangrijke factoren zijn die hun arbeidssatisfactie beïnvloeden. 29 Recent onderzochten Visser en collega s de arbeidssatisfactie van specialisten in Nederland. 30 Persoonlijke eigenschappen en kenmerken van het werk verklaarden 34% van de variantie in arbeidssatisfactie. De beleefde arbeidssatisfactie werd verlaagd door het gevoel slecht ondersteund en aangestuurd te worden door collega s en door de organisatie waar men werkt. Burnout raken werd eerder door een combinatie van een hoge mate van stress en een lage arbeidssatisfactie verklaard (41% verklaarde variantie) dan door stress alleen. De arbeidssatisfactie werd positief beïnvloed door het stimuleren van persoonlijke groei en door financiële- en baanzekerheid. Er blijkt nauwelijks onderzoek te zijn gedaan naar de arbeidssatisfactie van de Nederlandse huisarts. Hoewel niet te verwachten valt dat de arbeidssatisfactie van de Nederlandse huisarts door totaal andere factoren beïnvloed wordt dan die van bijvoorbeeld zijn Engelse collega zijn er op bepaalde, niet onbelangrijke, details toch verschillen en is het dus toch aan te bevelen hiernaar onderzoek te doen. Zo zijn huisartsen in het Verenigd Koninkrijk niet verplicht om onregelmatigheidsdiensten te doen om hun registratie te behouden. Dit is in Nederland (nog) wel het geval, waardoor de diensten hier als meer onontkoombaar en belastend zouden kunnen worden ervaren. In het bijzonder dit soort facetten, die van belang lijken in de Nederlandse situatie, zouden in een dergelijk onderzoek moeten worden betrokken. Concluderend blijkt dat een aantal factoren invloed heeft op de arbeidssatisfactie van de huisarts. Vakinhoudelijke factoren worden het vaakst genoemd als arbeidssatisfactie verhogend en arbeidsvoorwaardelijke factoren het vaakst als arbeidssatisfactie verlagend. 51

17 Hoofdstuk 3 Literatuuropgave: 1. Ankoné A. Burnout bij artsen bijna verdubbeld. Med Contact 1999;54: Gundersen L. Physician burnout. Ann Intern Med 2001;135: Sibbald B, Gravelle H, Bojke C. General practitioner job satisfaction 2001 England. Report to the Department of Health. Manchester: National Primary Care Research and Development Centre, University of Manchester: Dyer C. GPs face escalating litigation. BMJ 1999;318: Tabenkin H. A look at family medicine in Israel: which physicians are more satisfied and why? Isr Med Assoc J 1999;1: Kamien M, Buttfield IH. Some solutions to the shortage of general practitioners in rural Australia. Part 4. Professional, social and economic satisfaction. Med J Aust 1990;153; Rout U, Rout JK. A comparative study on occupational stress, job satisfaction and mental health in British general practitioners and Canadian family physicians. Psychol Health Med 1997;2: Cazemier A, Wissink R. Tevredenheid Drentse huisartsen. Pamphlet Huisartsopleiding Groningen Sobreques J,Cebria J, Segura J, Rodrigues C, Garcia M, Juncosa S. Job satisfaction and burnout in general practitioners. Aten Primaria 2003;31: Fennig S, Yuval D, Greenstein M, Rabin S, Weingarten M. Job satisfaction among certified and non-certified general practitioners. Isr Med Assoc J 2000;2: Sutherland VJ, Cooper CL. Identifying distress among general practitioners: predictors of psychological ill-health and job dissatisfaction. Soc Sci Med 1993;37: Skolnik NS, Smith DR, Diamond J. Professional satisfaction and dissatisfaction of family physicians. J Fam Pract 1993;37:

18 Systematisch literatuuronderzoek 13. Rout U, Cooper CL, Rout JK. Job stress among British general practitioners: predictors of job dissatisfaction and mental ill-health. Stress Med 1996;12: Hueston WJ. Family physicians satisfaction with practice. Arch Fam Med. 1998;7: Appleton K, House A, Dowell A. A survey of job satisfaction, sources of stress and psychological symptoms among general practitioners in Leeds. Br J Gen Pract 1998;48: Kapur N, Appleton K, Neal RD. Sources of job satisfaction and psychological distress in GPs and medical house officers. Fam Pract 1999;16: Kitai E, Kushnir T, Herz M, Melamed S, Vigiser D, Granek M. Correlation of work structure and job satisfaction among Israeli family physicians. Isr Med Assoc J 1999;1: Rout U. Gender differences in stress, satisfaction and mental wellbeing among general practitioners in England. Psychol Health Med 1999;4: Berg RE, Elliott BA. Rural Minnesota family physicians: practice characteristics, gender, income, and job satisfaction. Minn Med 2000;83: Eliason BC, Guse C, Gottlieb MS. Personal values of family physicians, practice satisfaction, and service to the underserved. Arch Fam Med 2000;9: Sibbald B, Enzer L, Cooper C, Rout U, Sutherland V. GP job satisfaction in 1987, 1990 and 1998: lessons for the future? Fam Pract 2000;17: Kalda R, Maaroos H, Lember M. Motivation and satisfaction among Estonian family doctors working in different settings. Eur J Gen Pract 2000;6:

19 Hoofdstuk Dowell AC, Hamilton S, McLeod DK. Job satisfaction, psychological morbidity and job stress among New Zealand general pratitioners. N Z Med J 2000;113: McGlone SJ, Chenoweth IG. Job demands and control as predictors of occupational satisfaction in general practice. Med J Austr 2001;175: Simoens S, Sibbald B. Jobsatisfaction, work-related stress and intentions to quit of Scottish GPs. Scott Med J 2002;47: Ulmer B, Harris M. Australian GPs are satisfied with their job: even more so in rural areas. Fam Pract 2002;19: Sibbald B, Bojke C, Gravelle H. National survey of job satisfaction and retirement intentions among general practitioners in England. BMJ 2003;326: Vroom VH. The determinants of job satisfaction. New York:Wiley, Mawardi BH. Satisfactions, dissatisfactions, and causes of stress in medical practice. JAMA 1979;241: Visser MRM, Smets EMA, Oort FJ, de Haes HCJM. Stress, satisfaction and burnout among Dutch medical specialists. CMAJ 2003;168: