informatie voor naasten Wegwijs in het omgaan met afscheid, verlies en rouw: literatuurlijst en andere informatiebronnen

Transcriptie

1 informatie voor naasten Wegwijs in het omgaan met afscheid, verlies en rouw: literatuurlijst en andere informatiebronnen

2 Inhoudsopgave Woord vooraf Literatuur (volgens doelgroepen)... 6 Peuters / kleuters... 6 Lagere schoolleeftijd Tieners / jongvolwassenen Werkboeken / herinneringsboeken / gedichten Volwassenen Een gids voor kinderen Een gids voor jezelf Ouderen (grootouders) Andere doelgroepen Multicultureel Mentaal anders validen Franstalige werken Broers en zussen Hulpverleners Blogs Multimedia Internetlinks Films Muziek Tot slot... 62

3 Woord vooraf Een dierbare dreigen te verliezen of verliezen kan veel emoties en vragen losmaken. U wordt misschien overmand door pijn, verdriet en praktische problemen. U zoekt misschien steun of oplossingen op uw vragen zoals: Hoe kan ik mijn kind voorbereiden op een overlijden, of uitleggen wat dood- zijn en cremeren betekent? Hoe kan ik voor mijn tiener een uitlaatklep zoeken voor zijn emoties? Hoe kan ik mijn (klein)kinderen ondersteunen? Hoe gaan ouderen met verlies om? Hoe kan ik mensen met een verstandelijke handicap voorbereiden op verlies van een dierbare? Hoe lang zal mijn pijn blijven bestaan na het verlies en hoe moet ik verder met mijn leven? Misschien zoekt u herkenning of erkenning van uw verlies of verdriet? Misschien zoekt u een gedicht waar u steun kan in vinden? Er bestaat heel veel literatuur, websites, films en andere multimedia bronnen rond verdriet, verlies en rouw. Het aanbod is zo ruim dat men vaak door het bos de bomen niet meer ziet. We hebben daarom reeds een selectie gemaakt van enkele nuttige bronnen en in een inventarislijst gegoten. U kan er misschien antwoorden op uw vragen en steun of herkenning vinden. Deze lijst is zeker niet volledig en vervangt uiteraard ook niet een informatief - en ondersteunend gesprek. Het palliatieve team, UZ Gent 09/

4 1. Literatuur (volgens doelgroepen) peuters / kleuters Lieve oma pluis Bruna, Dick, 1996, Mercis Publishing 0-4 j - Oma Pluis is doodgegaan en Nijntje heeft veel verdriet. Oma wordt thuis opgebaard en de begrafenis vindt plaats op een rustig plekje in het bos. Ten slotte zien we Nijntje plantjes brengen naar het graf. Een moeilijk thema dat op lichtvoetige en directe wijze beschreven is en aansluit bij de kinderlijke belevingswereld. Het is een voorleesboekje in rijmvorm voor de allerkleinsten. Merijntje Muis neemt afscheid Heutink, E., 2010, In de Wolken 0-4 j - Een kleurboekje voor kleine kinderen. Het begeleidende voorleesgedichtje gaat over Merijntje Muis die afscheid neemt van lieve Muis. De vlieger van opa Dreesen, Jaak, 1988, Altiora Averbode NV 4 j - Opa en Frederik zijn in de winter aan zee. Daar maken ze samen een vlieger. Ook de zomer brengen ze samen aan zee door. Maar plots wordt opa onwel en moet naar het ziekenhuis. Opa voelt dat hij gaat sterven en wil met Frederik praten. Als de vlieger drie maal na elkaar een duikeling maakt, dan zullen opa en Frederik aan elkaar denken. Na de begrafenis speelt Frederik met de vlieger, die drie maal duikelt. Nooit meer is voor altijd Sels, T., 2000, Hasselt: Clavis 4 j - De vader van Lotte is gestorven. Mama en Lotte hebben verdriet: papa komt nooit meer terug. Lotte vraagt zich af wat nooit meer is. Mama is veranderd: ze speelt niet meer met Lotte; ze leest niet meer voor. Ook Lotte is niet meer de Lotte van vroeger. Mama neemt haar op schoot. Nu weet Lotte dat alles weer goed komt, maar het is wel anders dan vroeger. Musti: Afscheid nemen Frederix, R., 2001, Antwerpen: Standaard Uitgeverij Lies en kleine kater De Vos, R., 2009, Amsterdam / Hasselt: Clavis 4 j- Lies en Kleine Kater zijn de beste vriendjes. Ze zijn onafscheidelijk maar daar steekt een boze hond een stokje voor. Lies is erg verdrietig en mist Kleine Kater heel erg. Gelukkig is er Paarse Poes. Dit prentenboek helpt zowel ouder als kind om de emoties rond het verlies van een geliefde te verwoorden. 4 j - Musti komt Kaatje tegen op de boerderij. Kaatje weent want haar oma is heel erg ziek. Musti wil haar troosten maar begrijpt niet goed wat verdriet precies is. Mama legt het uit en vertelt dat je soms pijn voelt omdat er iemand doodgaat. Ze neemt Musti mee naar het kerkhof. Nu snapt Musti wel waarom Kaatje huilt. Intussen is de dokter langs geweest en weet Kaatje dat haar oma toch weer beter zal worden. Ze kan weer lachen, maar moet wel afscheid nemen van Musti, want de vakantie is bijna voorbij

5 Een ballon voor opa Neefjes, A.; 2009, Leopold Vuur en vlam + 4 j - De opa van Tara zit aan allemaal slangetjes vast. Hij ligt in het ziekenhuis. Tara mag hem even opzoeken, maar papa blijft de hele middag. Dan gaat de telefoon. Mama schrikt en Tara weet: opa is dood. Ze begint te huilen. Na een tijdje komen de vragen. Hoe lang blijft opa dood? Wat is dood eigenlijk? En waar moet opa s papegaai nu wonen? Voorleesboekje. De Kockere Geert & Dom An, 2011, Uitgeverij: Manteau + 4 j - Moederdraak is ziek in haar buik. Eerst wordt ze nog veel zieker en weer beter maar later weet ze dat ze niet beter kan worden en sterft ze. Vader en kinderen draak blijven achter en blijven moeder draak actief herinneren. Boekje waarin omschreven wordt hoe zowel moeder als vader en kinderen deze periode beleven. De ballonreis Van den Berg, Marinus, 2005, Uitgeverij Ten Have + 5 j - Het verhaal De Ballonreis gaat over een lieve opa en zijn kleinkind. Opa is heel dichtbij. Hij is er bijna altijd. Als er iemand jarig is. Als er feest is. Om op te passen. Maar dan wordt opa erg ziek. Gaat mijn opa dood? Dit is mijn opa niet. Wat betekent het voor een kleinkind als opa of oma ziek wordt en sterft? Hierover gaat De Ballonreis. Derk Das blijft altijd bij ons Varley, S., 1995, Uitgeverij Lemniscaat + 5 j - Prentenboek over Derk Das, die voelt dat hij spoedig zal sterven. Als dat inderdaad gebeurt (hij droomt van een doorgang door een lange tunnel), zijn alle dieren erg verdrietig, maar later herinneren ze zich allerlei dingen die ze van Das geleerd hebben. Ze verwerken hun verdriet door samen te praten over hun vriend. Mooie, kleine illustraties bij de tekst op de linkerpagina; grote, wit omkaderde prenten op de rechter bladzijde. Alle platen zijn met zachte kleuren ingekleurd in een pentekening. Zowel uit de goed voorleesbare tekst als uit de warme platen straalt rust. Mooie bladspiegel, stevige uitvoering. Het thema van het verhaal lijkt sterk op dat in Dat is heel wat voor een kat van Judith Viorst. Deze uitgave is echter geschikt voor iets jongere kinderen, vanaf ca. 5 jaar. Een ster voor Amber Dubois, C.K. & Demyttenaere, B., 2002, Altiora Averbode NV Kikker en het vogeltje + 5 j - Over de dood van een vriendje. Amber is heel ziek en zal sterven. Dat proces is niet alleen moeilijk voor haarzelf, maar voor iedereen die haar van nabij kent. Maar moeilijk hoeft niet onoverkomelijk te zijn. In dit realistische maar hoopvolle boek wordt haar ziekte en dood beleefd door haar beste vriendje Robbe, haar mama, en haar juf op school. Velthuijs, M., 2011, heruitgave, Amsterdam: Leopold BV 3-6 j - Bij de rand van het bos ligt een vogeltje. Kijk, zegt Kikker, kapot. Hij doet het niet meer. Hij slaapt, zegt varkentje. Maar Haas zegt: Hij is dood. Dood? vraagt Kikker. Wat is dat? Een prachtig kleuterboek over de dood

6 Dag papa in de hemel Van Dongen, I., 1998, Sjaloom Dag oma 4-6 j - Dit prentenboek gaat over de rouwverwerking van een kind en wat voor invloed dit heeft op het leven van het meisje. Het is een boek dat kind en ouder samen kunnen lezen en dat zowel kind als ouder verder kan helpen. Sommer Angela, 2003, Amsterdam: Ploegsma 4-6 j - Het verhaal van ongeloof en verdriet van een kind en een zoektocht naar de invulling van het gemis van een grootouder. Nooit is voor altijd Devos, Kristof & Jong Claudia, 2013, Davidsfonds 3-6j - Op een dag was zusje weg. Haar stoel bleef leeg, haar bed onbeslapen, haar beer onbeknuffeld. Mama had verdriet. Dat kon je zien, zelfs aan haar knieën. Papa was stil en onzichtbaar. Wanneer zijn zusje verdwijnt, blijft de jongen verward achter. Wat betekent dood? Zal hij zijn zusje nooit meer zien? Zijn vader neemt hem mee naar de eekhoorn, zijn moeder toont hem de ster. De jongen wil zo graag naar zijn zusje toe, dat hij besluit iets te verzinnen. Hij begint te tekenen... Dag Manon, daaag Beukema, E., 2005, Callenbach Sterrenkind 4-6 j - Prentenboek over Laura s zusje Manon, die doodgaat. In dit boekje worden gebeurtenissen en emoties beschreven vanuit Laura, zelf nog maar een kind, rondom de geboorte en het overlijden van haar zusje. Somers, P., 2000, Christofoor 4-6j - Na de zomervakantie gaat Tineke naar een nieuwe klas en krijgt ze een nieuwe juf. Alle kinderen mogen in de kring vertellen wat ze hebben meegemaakt in de vakantie. Tineke vertelt dat ze heel verdrietig is omdat haar broertje Michiel in de vakantie is gestorven. Hij was al heel lang ziek. De kinderen zijn erg onder de indruk van het verhaal van Tineke. Aan de hand van hun eigen ervaringen praten ze samen met de juf over wat er met een mens gebeurt als hij sterft. Mannetje koek schrijft een boek /2: Martha Pieter Gaudesaboos & Lorraine Francis, 2011, Lannoo 4-6j - Dit boek over de vrienden van Mannetje Koek gaat over Martha. Zij is pas gestorven. Iedereen hield van Martha en heeft zijn eigen herinneringen. Iedereen wil graag iets tastbaars overhouden om aan haar terug te denken. Terwijl de vrienden haar huis opruimen, neemt de ene de koelkast mee, de andere haar kookboek en een derde een eng Afrikaans masker waarmee Martha hem van de hik afhielp. Het huis wordt leger. Daar worden ze verdrietig van. Dus vrolijken ze samen het huis weer op. Een herkenbaar verhaal over gemis

7 Als jij er niet meer bent Fiddelaers-Jaspers, R., 2005, Uitgeverij Ten Have 4-12 j - Als je vader of moeder erg ziek wordt, dan maak je je grote zorgen. Hoe moet dat nu? Wat kan ik doen? Hoe ziek is mama? En wat gebeurt er als papa niet meer beter wordt? Misschien gaat papa of mama wel dood! Wat kunnen dokters doen? Over alle vragen die je daarbij hebt, heeft Riet Fiddelaers dit boekje geschreven. Dat kan jou helpen in moeilijke dagen. Een boekje over troost van Spits Puts, V., 2010, Antwerpen: Uitgeverij Vrijdag 6 j - Een gevoelig boekje over een muis die zich na een sterfgeval een beetje alleen voelt en met een hoop vragen achterblijft. Ook in het Frans uitgegeven! lagere schoolleeftijd Doodgaan is geen feest. Over doodgaan, cremeren en rouwen Fiddelaers-Jaspers, R. & Willems, J., 2011, Heeze: In de Wolken 6 j - Het is voor veel mensen lastig om aan kinderen uit te leggen wat cremeren is. In dit prentenboek wordt cremeren uitgelegd aan de hand van de dood van de papa van Hanneke en Stijn. Ook de verschillende reacties van de twee kinderen komen aan bod. Met enige creativiteit kan bij het voorlezen de naam van papa veranderd worden in een opa of oom. Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan je denk. Als je vader of moeder is doodgegaan Van Essen, I., 2007, Vierde druk, Utrecht: Sjaloom + 6 j - Een belangrijk boek over rouwverwerking voor en door kinderen. De schrijfster heeft dertig kinderen van verschillende leeftijden geïnterviewd, die heel openhartig vertellen hoe zij omgaan met de dood van hun vader of moeder. Ondanks het verdrietige onderwerp, laat het boek in de eerste plaats de veerkracht en creativiteit van kinderen zien. Een belangrijke boodschap die kinderen volwassenen meegeven is dat ze niet willen dat volwassenen hun verdriet oplossen. Ze willen evenals volwassenen rouwen, maar wel op hun manier

8 Een bed bij het raam Vanden Heede, S. & De Kinder, J., 2007, Lannoo 7-9 j - De mama van Stan is ernstig ziek en komt naar huis. Hij voelt aan de reacties van vader, van de grootouders en van de verzorgster, Lieve, dat mama niet gewoon ziek is. Aangrijpend boek over een jongetje dat afscheid moet nemen van zijn moeder. Sylvia Vanden Heede verwoordt de gevoelens van het hoofdpersonage op een herkenbare manier voor kinderen. In samenwerking met de Federatie Palliatieve Zorgen Vlaanderen. Een zakboekje voor kinderen Fiddelaers - Jaspers, R.; 2001, In de Wolken De oma van Jules 7-12 j - Een stripverhaal voor rouwende kinderen. Basisinformatie voor kinderen die iemand door de dood verloren zijn. Aan de achterzijde kunnen de kinderen een vriendje of vriendinnetje, de juf of meester van school of iemand anders iets aardigs laten schrijven. Berebrouckx, A., 1999, Leopold - 8 j - Jules heeft zijn oma nooit gekend. Ze is al een tijdje dood. Hij wil graag weten hoe ze was, en hij gaat het aan iedereen vragen. Als je dood bent, word je dan nooit meer beter? Breebaart, P. & Breebaart, J., 1993, Lemniscaat - 8 j - Een ontroerend verhaal van Piet Breebaart en zijn vijfjarige zoon Joeri, naar aanleiding van het plotseling overlijden van Joeri s tweejarige broertje Remi. Vader en zoon maakten samen het verhaal van het konijn Fred en zijn broertje Joep, dat plotseling doodgaat. Het verhaal gaat over alles wat Fred meemaakt en voelt: de kortstondige ziekte van Joep, zijn dood, de begrafenis en de aandacht van de dieren om hen heen. Als iemand doodgaat Fiddelaers - Jaspers, R.; 1999, Heeze: In de Wolken 8 j - Brochure met informatie voor kinderen over doodgaan en de bijhorende rituelen. Dood zijn, hoe lang duurt dat? Storms, W. 2004, Hasselt: Clavis Water van zout 8 j - Dit informatief boek beschrijft vragen die kinderen kunnen hebben rond doodgaan. Ook wordt informatie voor volwassenen gegeven. Elias Bettie, 2006, Clavis + 8 j - Op een dag krijgt Dries te horen dat zijn papa overleden is. Een moeilijke tijd breekt aan. Hoe moet het nu verder zonder jou? schrijft hij aan papa. Maar ook: Soms heb ik het gevoel dat je heel dichtbij bent. Een ontroerend verhaal, over afscheid nemen van iemand die je lief is

9 De dagen daarna Van Lieshout Ellen, 2004, Lemniscaat + 8 j - Mama is dood, maar Lis gelooft het niet helemaal. Mama is immers wel vaker weg met papa op vakantie of naar het ziekenhuis en altijd komt ze terug. Als ik nou voortaan iedere keer mijn spinazie opeet, denkt Lis, en al mijn speelgoed weggeef, wie weet is mama er dan ineens weer. Toch is er iets veranderd. Papa lacht zo raar, net of lachen pijn doet, en de ooms en tantes aaien allemaal over Lis hoofd en zeggen Och kindje toch. Lis heeft genoeg van alle grote mensen die zo vreemd doen. Gelukkig is opa er nog, die Lis heel hoog laat zwaaien met de schommel en samen met haar tussen de jassen aan de kapstok kruipt als Lis niemand wil zien. Door opa begint Lis te begrijpen dat mama nooit meer terugkomt. Krassen in het tafelblad Guus Kuijer, 2001, Querido + 8 j - Oma is dood, maar Madelief hoeft er niet om te huilen. Madelief heeft haar grootmoeder nauwelijks gekend, doordat haar moeder en haar grootmoeder niet van elkaar hielden. Maar nu komt grootvader logeren, en die praat veel over zijn vrouw. Madelief vraagt zich af waarom niemand haar oma lief vond. Ze praat veel met haar grootvader en lacht ook veel met hem. Wacht op mij Boonen, S., 2001, Clavis En opeens is alles anders 8-12 j - De opa van Jacob is gestorven. Nu moet er veel geregeld worden: rouwbrieven, een doodskist, de begrafenis...opa is meer aanwezig dan ooit tevoren. Voor oma begint alles zonder opa pas na de drukte van de begrafenis. Jacob probeert zich voor te stellen hoe lang altijd en eeuwig duren. Hij mag elke dag mee gaan wandelen met oma, tot aan de muur van het kerkhof, maar niet verder. Daar moet hij wachten tot oma terugkomt. Wat doet oma daar toch, vraagt Jacob zich af... Van Emmerik, Y., 2006, Kampen: Ten have Rabarber 8-12 j - Marieke is tien jaar. Ze schrijft brieven aan haar moeder, die plotseling overleden is. Zo leert ze omgaan met haar verdriet. Gelukkig zijn er mensen die haar steunen. Vooral met hulp van de oppas, Flossie, durft Marieke weer plezier te hebben. Honig, Ton, 2008, Amsterdam: Uitgeverij Nino SWP 10 j - Sara had het niet verwacht. Dat mamma opnieuw kanker heeft, begint na vier maanden te wennen. Iedereen in huis doet weer de alledaagse dingen. Even lijkt het goed te gaan maar mama moet toch weer naar het ziekenhuis en komt dan thuis om dood te gaan. Sara kan zich moeilijk concentreren op school, haar oudere zus Jessie vlucht haar kamer in en Raoul denkt dat mama doodgaat omdat hij nooit met afdrogen wou helpen

10 Oma, waar ben je? Van Rossum, Tom 2011, Free Musketeers + 10 j - Marlinda is 10 jaar en gek op haar oma bij wie ze alles kwijt kan. Totdat op een zonnige lentedag opa belt met de mededeling dat oma dood is. Vanaf dat moment stort haar veilige wereldje in. Alsof dat nog niet genoeg is, krijgt Marlinda ook nog eens te maken met een groot geheim dat ze met niemand kan delen. Marlinda weet zich geen raad en begint zich hoe langer hoe meer terug te trekken. Ze wordt steeds angstiger, krijgt nachtmerries en komt niet toe aan het verwerken van de dood van oma. Maar dan neemt ze een moedig besluit Twee tieten in een envelop. Mag je nog lachen als je moeder doodziek is Daniels, W., 2009, Van Holkema & Warendorf + 10 j - De moeder van de elfjarige Wietske heeft borstkanker en Wietske weet dat haar moeder niet lang meer zal leven. Daarom wil ze geen lid meer zijn van de moppenclub bij haar op school. Lachen terwijl je moeder doodgaat, dat kan toch niet? En er zijn meer moeilijke vragen waarmee Wietske worstelt. Terwijl haar moeder steeds zieker wordt, gaat het dagelijks leven gewoon verder. De klas verdeelt zich in twee kampen als er een tweede moppenclub wordt opgericht. Thuis maakt Wietske ruzie met haar broer, die boos is op de hele wereld. En er moeten sinterklaas- surprises worden gemaakt. Afscheidsbrief Goudsmit, B., 2008, Holland BV: Uitgeversmaatschappij doet pijn - 12 j - Roman voor jongeren over het verlies van een vriendin. Marits beste vriendin Anicke is twee jaar geleden overleden. Toch stuurt Anickes moeder Marit een uitnodiging om de verjaardag van Anicke te vieren. Aarzelend besluit Marit een brief te schrijven, waarin ze uitlegt waarom ze niet wil komen. In de brief wordt het verleden stukje bij beetje opgerakeld. En dat Het sinaasappelmeisje Gaarder, J., 2003, Uitgeverij Signature 12 j - Jan Olav is 11 jaar geleden overleden. Zijn zoon, Georg was toen drie en kan zich zijn vader nauwelijks herinneren. Op een dag komen zijn grootouders met een brief voor Georg van Jan die hij de laatste dagen van zijn leven geschreven heeft. Daarin vertelt zijn vader het sprookje van het sinaasappelmeisje, wat eigenlijk het verhaal is van de liefdesgeschiedenis tussen zijn ouders. Het was een vrijdag Van der Werf, H., 2007, Van Tricht uitgeverij 12 j - De ouders van de 12-jarige Mascha krijgen te horen dat de moeder ongeneeslijk ziek is. Het zijn ontroerende momenten tijdens het ziekenbed, het sterven, de begrafenis en het vervolg die worden beschreven aan de hand van dagboekfragmenten van Mascha

11 tieners / jongvolwassenen Over leven en dood Baseler, M., 2010, The House of Books + 12 j - Het verlies van een naaste is in ieders leven een ingrijpende gebeurtenis. Hoe kom je daar ooit overheen? Jongeren hebben het vaak extra moeilijk. Zij zitten in een fase van hun leven waarin al veel gebeurt. Meer dan bij kinderen en volwassenen hebben jongeren de neiging om voor pijn en verdriet weg te lopen en zich terug te trekken. Wat gebeurt er allemaal voorafgaande aan en tijdens een begrafenis en crematie? Hoe verloopt een rouwproces? Op deze, en vele andere vragen geeft dit boek antwoord. Ook andere culturen komen aan bod. Het geeft jonge mensen waardevolle tips om deze verdrietige periode in hun leven door te komen. De vele praktische oefeningen kunnen hen helpen om het afscheid te verwerken en weer te genieten van dingen. Donkere kamers Feliers, A., 2004, Standaard Uitgeverij + 12 j - Autobiografisch beschrijft de auteur de belevingswereld van een meisje van elf dat plots haar moeder verliest. In het verhaal is Nina de jongste en wil haar moeder haar leventje niet overhoop halen met de waarheid van haar toestand. De vader en zus moeten beloven dit ook niet te vertellen. Ze zou het zelf wel vertellen, als ze weer beter zou zijn. Inhoudelijk is het verhaal erg aangrijpend. Stel je voor dat je als dochter denkt dat je moeder enkel overspannen is terwijl ze haar laatste dagen telt door haar kanker. En hoe het moet zijn voor de rest van de familie om allemaal mee te zwijgen. Wat een slag wanneer Nina achteraf dit alles te horen krijgt. Wat nooit verloren gaat Leefsleutels 2003, Mechelen: Bakermat + 12 j - Dit dagboek wil voor jongeren een steun en toeverlaat zijn bij het overlijden van ouders, een familielid, een vriendin, een vriend of een klasgenoot. In die soms chaotische tijden wil dit dagboek proberen hen te helpen in het zoeken naar steun en houvast om te overleven. Het zal een trouwe bondgenoot zijn aan wie de jongere alles kan toevertrouwen, een veilige plek voor alle kostbare herinneringen, een stille getuige die ruimte maakt en kansen schept Verder zonder jou. Jongeren over de dood van iemand die ze lief is Westerink, D., 2010, Uitgeverij: Ten Have + 12 j - Verder zonder jou is het eerste boek waarin alleen de jongeren zelf aan het woord komen. Want wie kan beter vertellen hoe het is om zo jong een dierbare te verliezen? Het is een boek voor jongeren die iemand verloren hebben zoenen Kleverlaan, Nel, 2004, Uitgeverij Van Holkema &Warendorf + 13 j - Vlinders in je buik, onzekerheid, tongzoenen, maar ook voor de eerste keer ongesteld worden: Julia vindt het allemaal maar ingewikkeld. Haar vader en broertje begrijpen er natuurlijk niks van. Julia mist haar moeder, die niet zo lang geleden is overleden. Ze kan het moeilijk accepteren dat ze thuis nog maar met zijn drieën zijn. En dan krijgt Julia s vader een nieuwe vriendin

12 Prinsen in ballingschap Schreiber, M., 1997, Facet + 14 j - Camp Hawkins is een vakantiekamp voor kankerpatiënten. Voor drie weken wordt hen de kans geboden het normale leven van een tiener te leiden. Dan kunnen ze hun hormonen de vrije loop laten en uitdagingen aangaan, ondanks de wetenschap dat ze nooit twintig zullen worden of hun ouders oud zien worden. Het verhaal van de zestienjarige Ryan staat centraal. Prinsen in ballingschap gaat over het leven in enkele korte weken, over het leven grijpen gedurende die enkele maanden, dagen, uren, seconden, die deze grappige, moedige, lieve tieners nog te leven hebben, over het leven intens beleven. Wie ben ik zonder jou? Jong zijn en verder leven na verlies Fiddelaers-Jaspers, R., 2010, Heeze: In de Wolken + 14 j - Ik dacht een jaar lang na mijn vaders dood dat hij op wereldreis was en dat hij zo de kamer in kon stappen. Ik had altijd een masker op: vrolijk, altijd lachen, maar stiekem voelde ik me zo rot. Herken jij jezelf in deze uitspraken? Dan is dit boek voor jou gemaakt. Want misschien denk jij dat je de enige bent die dit heeft meegemaakt en zich zo voelt. Je leest hoe andere jongeren worstelen met hun verlies. Je zult ook zien dat er meerdere manieren zijn om er mee om te gaan. Rouwen hoef je namelijk niet allemaal op dezelfde manier te doen. Als mensen jou niet goed begrijpen dan kun je vragen of ze dit boek willen lezen, misschien wordt het dan duidelijker hoe jij je voelt en wat jij nodig hebt. Toegang tot het feest Beckman, G., 1975, Lemniscaat + 14 j - De reacties van de 18-jarige Annika op het feit dat ze leukemie heeft en misschien nog maar een paar maanden te leven heeft. Haar stormachtige, aanvankelijk onbeheerste reactie zet ze op papier. Een terugblik op wat geweest is en een afscheid van wat nooit zal komen. Toen David zijn stem verloor Vanistendael, J., 2012, De Bezige Bij + 12 j - David heeft kanker; een verwoestende ziekte, niet alleen voor hemzelf maar ook voor zijn familie. Dit verhaal begint op de kruising tussen leven en dood: Miriam bevalt van haar eerste kind en hoort vlak daarna dat haar vader kanker heeft. Tamar, de jongste dochter van David, gaat op zoek naar wat de dood precies betekent en hoe je een ziel levend kan houden. Paula kan het niet verkroppen dat haar man haar in de steek laat. David wil vooral nog één mooie reis maken. Iedereen reageert op zijn eigen manier op de onontkoombare dood van David. In Toen David zijn stem verloor zoekt Vanistendael een antwoord op de vraag hoe het voelt als het leven een loopje met je neemt. Toen David zijn stem verloor is een verhaal dat onder je huid kruipt, vol herkenning van het ongrijpbare. Aangrijpende, psychologische graphic novel over leven, liefde en dood, verlies, angst, pijn en euthanasie met mooie, sfeervolle aquareltekeningen. In stripvorm. Mijn troostende ik Fiddelaers - Jaspers, R., 2004, Uitgeverij: Ten Have j - Rouw bij jongeren is een nauwelijks aangeroerd thema in de vakliteratuur. Riet Fiddelaers-Jaspers schreef er een vernieuwend boek over. Mijn troostende ik gaat over jongeren tussen de twaalf en de twintig jaar die een groot verlies hebben geleden. Centraal staat de vraag wat rouw voor deze jongeren betekent. Ze zijn geraakt in hun kwetsbaarheid, maar tegelijkertijd flexibel en krachtig

13 Werkboeken/herinneringsboeken/gedichten Mijn herinneringsboek Vanden Abbeele Claire, 2008, Lannoo + 6 j - Werkboek/herinneringsboek Voel je het verlangen om kinderen nog dichter nabij te zijn in hun reis doorheen verdriet en vreugde dan vind je in Mijn herinneringsboek tal van oefeningen en kaartjes die een bron van hulp zijn. Goed omschreven opdrachten nodigen je uit om te tekenen, te schilderen, foto s te kleven, te schrijven te mijmeren bij wie je zo lief was. Herinneringen aan je geliefde gestorvene krijgen vorm door jouw creativiteit. Een boek dat uitnodigt om, met of zonder woorden, te raken aan de kostbare parel van het verdriet om dan weer de hartenklop van de vreugde te voelen. Dit is een boek om te koesteren, te bewaren voor later. Ik hou je nog even vast. Mijn eigen herinneringsboek Fiddelaers-Jaspers, R., 2003, Kok + 6 j - Werk- of herinneringsboek Als iemand weggaat of doodgaat dan heb je verdriet. Andere mensen willen je graag troosten maar weten vaak niet hoe ze dat moeten doen. Misschien heb je daarom dit boek gekregen. Van iemand die je graag wil troosten en die denkt dat dit boek je kan helpen. Als je verdriet hebt dan lucht het op om er met iemand over te praten. Maar dat is niet altijd gemakkelijk. Soms weet je de woorden niet te vinden. Of je bent bang dat die ander je niet zal begrijpen. Op die momenten kan dit boek je helpen. Je kunt net zo lang naar woorden zoeken als je wilt. Het boek is geduldig en wacht wel. Het is jouw boek, je mag erin schrijven, tekenen, foto s of plaatjes inplakken, versieren met stickertjes; je kunt er een brief in stoppen, wat je maar wilt. Maak er maar iets moois van. Zodat je de persoon die is weggegaan of die is doodgegaan nooit zult vergeten. In de Wolken Huitema A., 2010 W-auw 4-12 j Een (voor)lees- en doeboek rondom het verwerken van verlies. Dit boek is voor kinderen van wie het leven is veranderd door de scheiding van hun ouders of door het overlijden van iemand van wie ze houden. Het eerste deel van het boek bestaat uit verhalen over Tim, zijn zusje Nienke en zijn vriendinnetje Tessa. Kinderen kunnen hierin herkenning vinden. Tim, Nienke en Tessa verzinnen manieren om met hun gevoelens om te gaan zoals het maken van een schatdoos, een knuffelkruik of een doosje met herinnerzinnen. In het tweede deel van het boek staat beschreven hoe kinderen hiermee zelf aan de slag kunnen gaan. Dit boek kan een brug vormen in de communicatie tussen ouder(s) en kind en hen dichter bij elkaar brengen in hun verdriet. Verlies, op welke manier ook, doet pijn. Maar erover praten, lachen en huilen helpt. Ook leerkrachten en hulpverleners kunnen in hun ondersteuning gebruik maken van W-auw. Mijn boek over Pallion 2005, Netwerk palliatieve zorg Limburg VZW - 12 j - Werkboek, herinneringsboek Mijn boek over. is een werkboek voor kinderen tot 12 jaar. In dit boek kunnen ze zelf plakken, tekenen, kleuren, knutselen of herinneringen (laten) opschrijven. Dit boekje kan steun bieden en een aanzet zijn om hun gevoelens te delen met anderen. Uiteindelijk kan het een mooi album worden, gevuld met mooie herinneringen,

14 Ondersteboven Federatie palliatieve zorgen vzw Ondersteboven j - Werkboek- herinneringsboek Ondersteboven is een werkboek voor jongeren waarin ze hun eigen gevoelens en verdriet op een creatieve manier een plek kunnen geven. Dit dagboek leert hen stil te staan bij de gevoelens die de ziekte van een geliefd persoon bij hen oproept. Voor volwassenen kan dit boek een hulpmiddel betekenen om de jongere te ontmoeten in zijn beleving. Als vlinders spreken konden Van Emmerik, Y., 2004, Uitgeverij Ten Have 4-12 j - Yvonne van Emmerik gaat naast het kind staan en schrijft over de schrik, het gemis en over wat dood- zijn eigenlijk is. In korte, eenvoudige teksten maakt de auteur de rouw voor kinderen bespreekbaar. Houd je verdriet niet vast, zegt ze, praat erover. Ook geeft ze ideeën voor passende symbolen en/of symbolische handelingen. Voor ouderen kan dit boek ook herkenning en troost geven. Kun je de dood ook groeten? Fiddelaers-Jaspers, R., 2003, Kampen: Kok 101 Afscheidsgedichten Vanaf 12 jaar In dit boek zijn gedichten over afscheid verzameld. Ze zijn geschreven door bekende dichters speciaal voor kinderen en jongeren. De teksten gaan over de dood van een ouder, broer of zus, van een oma of opa, van dieren en van een vriend of vriendin, Volwassenen - een gids voor kinderen Kind en verlies. Omgaan met rouwende kinderen Overduin, C., 2009, Elsevier Kinderen wil je het liefst ver weg houden van verdriet, pijn en dood. Toch is dit in het leven helaas anders. Ook kinderen maken in hun jonge leven grote kans geconfronteerd te worden met verlies. Ouders gaan scheiden, oma gaat dood, vader wordt ernstig ziek of een kind in de groep komt om bij een ernstig ongeval. Hoe ga je op school, in de kinderopvang en in peuterzalen hiermee om? Hoe begeleid je kinderen die een verlies moeten incasseren? Wat zeg je, wat doe je? In dit boek komen negen deskundigen aan het woord die praktische adviezen en tips geven aan pedagogische medewerkers, leerkrachten, maar ook aan ouders. Dit werk is geschreven door orthopedagogen, rouwtherapeuten, maar ook door een kinderoncoloog en een moeder die ervaringsdeskundige werd nadat haar tienjarige dochter werd vermoord. Als ik er niet meer ben Fiddelaers-Jaspers, R., 2005, Uitgeverij Ten Have Als je weet dat je niet lang meer te leven hebt, hoe vertel je dat aan je kinderen? Wanneer ga je er met ze over praten? Moet je kinderen beschermen of juist overal bij betrekken? Dit is het tweede deel in de serie Afscheid nemen, een reeks thematische boekjes die hulp bieden bij vragen rondom ziekte, doodgaan, afscheid nemen en rouwen. (4-12 j)

15 Jong verlies Fiddelaers-Jaspers, R., 2005, Uitgeverij Ten Have Wanneer kinderen van dichtbij met dood in aanraking komen, gaan we uit ongemak nog te snel aan hen voorbij. Het verduren van kinderverdriet valt niet mee, maar laten we kinderen juist bij een overlijden betrekken en daarmee hun verdriet serieus nemen, zegt Riet Fiddelaers. Van haar boek Jong verlies verschijnt nu een vijfde, geheel herziene en uitgebreide druk. Vanuit haar studie en praktijkervaring schrijft de auteur over vragen als: Hoe vertel je aan kinderen dat iemand is doodgegaan? Neem je hen mee op rouwbezoek en/of naar de uitvaart? Wat zijn de gevolgen van een ernstig verlies voor de ontwikkeling van een kind? Hoe gaan kinderen met verlies om en hoe kunnen we hen daarin steunen? Een steun voor volwassenen die rouwende kinderen opvangen en begeleiden, zoals ouders, leerkrachten en werkers uit de zorgsector. Hinkelen Goudswaard, J., 2009 Phoenix Opleidingen, Utrecht Een prachtig boekje over de hink-stap-sprong- manier waarop kinderen rouwen en hoe rituelen, beeldtaal en verhalen een hulpmiddel kunnen zijn. Kleine verhalen waarin het grote zichtbaar wordt. Stapeltjesverdriet Noten, S., 2009, In de Wolken Sabine Noten laat in Stapeltjesverdriet zien hoe groot de invloed kan zijn van zeer jong verlies. Op basis van dertig diepte-interviews met volwassen mannen en vrouwen die als (ongeboren) baby of kind (tot en met vier jaar) -en in hun latere leven nogmaals- een groot verlies meemaakten, laat de auteur zien wat jonge kinderen nodig hebben bij een verlies en geeft ze hier richtlijnen voor. Er zijn voor jou Vanden Abbeele, C., 2004, Lannoo Er zijn voor jou vestigt onze aandacht op de soorten van verdriet die we kunnen doormaken. Het omschrijft de rauwheid van rouw en hoe we kinderen en jonge mensen kunnen helpen met de verschillende rouwtaken. Het boek richt onze aandacht op gedrag dat we als normaal ervaren en/of gedrag waar we eerder bezorgd over zijn. We krijgen specifieke rouwadviezen als ouder of familielid en als begeleider in onze zorgvolle aandacht en voor onze manier van troosten. Het boek biedt heel bruikbare werkvormen en filmbesprekingen aan om als ouder, leerkracht of begeleider mee aan de slag te gaan, ook op momenten waarop verlies niet expliciet aan de orde is, maar we hen wel gevoelig willen maken voor dit aspect van het leven. Niet te jong voor verlies. Kinderen en jongeren betrekken bij palliatieve zorg Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen vzw Deze brochure is een wegwijzer voor ouders, familieleden en hulpverleners. Zij worstelen met veel vragen als een kind of jongere met een palliatieve situatie te maken krijgt. De brochure bevat informatie en concrete tips voor ouders en andere sleutelfiguren. Verhalen en sprookjes op de grens van leven en dood Voorhoeve Bert, 2009, Christofoor Deze bundel met verhalen en sprookjes uit de wereldliteratuur is samengesteld om te gebruiken bij stervensbegeleiding en rouwverwerking. Naar aanleiding van de verhalen over het leven kunnen zingevings- en aanvaardingsgesprekken worden gevoerd. Verhalen op de grens van leven en dood, kan de symboliek en beeldtaal rond het naderend einde beleefd en begeleid worden. De dood een feit; de verhalen kunnen bemoedigen of geruststellen. De beeldtaal is traditioneel

16 De meest gestelde vragen over kinderen en de dood, voor volwassenen om uit te leggen aan kinderen Fiddelaers-Jaspers, Riet en Fiddelaers, Renske, 2008, Heeze: In de Wolken Deze brochure heeft als doel om u snel te informeren wanneer u vragen heeft over kinderen die met een verlies door de dood te maken krijgen. Want misschien bent u op dit moment niet in de gelegenheid om uitgebreid een boek te lezen. U hoeft deze brochure niet helemaal te lezen maar u kunt de hoofdstukken kiezen waarin de informatie staat waar u naar op zoek bent. Onder andere de volgende onderwerpen komen erin voor: 1. Wat kunnen kinderen begrijpen over doodgaan? 2. Hoe vertel je dat iemand dood is of doodgaat? 3. Wat vertel je aan kinderen over de dood? 4. Welke vragen kun je van kinderen verwachten? 5. Hoe kun je kinderen betrekken bij de regelingen? 6. Laat je kinderen afscheid nemen? 7. Hoe leg je uit wat begraven is? 8. Hoe leg je uit wat cremeren is? 9. Neem je kinderen mee naar de uitvaart? Kinderen helpen bij verlies. Voor al wie van kinderen houdt Keirse Manu, 2008, Tielt: Lannoo Wat als het diepste verdriet kinderen treft? Dit is een wegwijzer bij het omgaan met rouw en verdriet bij kinderen. Het is een gids voor ouders, leerkrachten en begeleiders van kinderen. Ruimte voor verdriet Verliefde, E. & Fiddelaers-Jaspers, R., 2005 Leuven: Acco Kinderen ervaren vaak verlies. Tijdens het spel leren kinderen omgaan met verliezen door bijvoorbeeld niet op te geven en nogmaals te proberen: misschien lukt het de volgende keer beter. Kinderen worden echter ook geconfronteerd met ingrijpend verlies waardoor hun leven kan veranderen: ouders die scheiden, het verdriet bij de eerste schooldag, een vriendje dat kanker krijgt, een (groot)ouder die sterft,... Een kind leert omgaan met deze betekenisvolle verliezen, soms alleen, soms met de steun van anderen. In een vertrouwde en veilige omgeving zoals thuis of op school kan een volwassene het kind uitnodigen om stil te staan bij het gemis. Ruimte voor verdriet geeft een leidraad welke woorden te gebruiken, hoe om te gaan met gevoelens en gedachten, hoe het kind doorheen de verwerking te begeleiden. De auteurs hebben, vanuit hun jarenlange praktijk in het omgaan met kinderen met een verlieservaring, deze leidraad opgesteld. Het is een weg die door het kind kan bewandeld worden samen met ouders, leerkrachten, opvoeders, hulpverleners,... Ook in het Frans uitgegeven Nu jij er niet meer bent. Rouwen met kinderen en tieners Vanden Abbeele, C., 2001,Lannoo Opa sterft, oma sterft, een vriendje sterft. De dood wacht niet tot kinderen groter zijn en slaat vaak onverwachts en daarom al te genadeloos toe. En dat terwijl we gehoopt hadden dat onze kinderen nog even van dat verdriet gespaard zouden blijven. Wat doe je als ouder of als leerkracht wanneer een van de ouders, een broer of een zus, oma of opa, een vriendje of vriendinnetje van je kind overlijdt? Hoe help je en troost je dan het kind? Dit boek wil een leidraad zijn voor al wie door deze omstandigheden gedwongen wordt te rouwen met kinderen. Hoe breng je het slechte nieuws? Hoe rouw je met peuters, kleuters, met lagere -schoolkinderen, met tieners?

17 Dit doe je kinderen niet aan. Het begeleiden van kinderen bij een stervende Snoeck, J., 2004, Lannoo Als hulpverlener worden we in de thuiszorg, in de ouderenzorg, in het ziekenhuis,... geconfronteerd met lijden en sterven. Wanneer iemand stervende is, worden kinderen dikwijls weggehouden, vergeten. De familie wil ze dit verdriet besparen, vindt het niet verantwoord de kinderen mee op bezoek te brengen bij een stervende, wil dat ze zich oma/opa/papa/mama/ broer/zus/... herinneren zoals hij/zij vroeger was, wil hen geen trauma bezorgen,... Is deze intuïtieve reactie van de familie en omgeving wel de juiste? Helaas niet. De ervaring leert dat kinderen veel intenser bezig zijn met deze situatie dan algemeen aangenomen wordt. Kinderen moeten de kans krijgen om afscheid te nemen van iemand van wie ze houden. Wel is noodzakelijk dat ze - en hun familie - daarbij deskundig begeleid worden. Helpen bij verlies en verdriet. Een gids voor het gezin en de hulpverlener Keirse, Manu, 2008, Tielt: Lannoo volw - Dit boek is gegroeid uit de jarenlange, praktische ervaring van de auteur met rouwenden en zorgverleners. Het biedt bruikbare inzichten, is geïllustreerd met talrijke herkenbare voorbeelden uit het dagelijkse leven en geeft praktische antwoorden op vragen. Verlies door de dood, maar ook andere verliessituaties komen aan bod, en zowel algemene als specifiek gerichte informatie zijn erin terug te vinden. Deze gids wil doorheen het verdriet perspectieven bieden om opnieuw te leren houden van het leven. Volwassenen - een gids voor jezelf Hoe verder? Ginsburg, G., 2002, Spectrum volw - Relatietherapeute Genevieve Ginsburg heeft zelf ondervonden wat het is om je partner te verliezen; om verdriet te hebben en een nieuw leven te moeten opbouwen. Voor de buitenwereld speelde zij aanvankelijk de rol van ideale weduwe, maar in werkelijkheid wist ze zich geen raad met haar verdriet en haar nieuwe situatie. Pas in gesprekken met andere weduwen vond ze zichzelf terug. Hoe verder is gebaseerd op haar ervaringen en die van honderden andere weduwen. Hoe verder is een herkenbaar boek dat troost en hulp biedt om weer een zinvolle invulling te geven aan het leven. Ze zeggen dat het overgaat. Leven met rouw en verdriet Maes, J. & Jansen, E., 2010, Witsand Uitgevers volw - Over rouw, verlies en verdriet is veel geschreven, maar steeds ging men ervan uit dat wie rouwt psychisch door verschillende, meestal chronologische, fasen gaat. Nieuw onderzoek toont overtuigend aan dat ieder rouwproces uniek is en niet noodzakelijk over gaat. In dit baanbrekende boek vertalen de auteurs de resultaten van dit onderzoek voor het eerst voor een ruim publiek van rouwende mensen en hun omgeving. Ze zeggen dat het overgaat, maar het is prettiger te weten dat het niet hoeft over te gaan. Een boek vol concrete verhalen en praktische tips hoe je op een gezonde manier kunt omgaan met je eigen rouwproces

18 Vingerafdruk van verdriet. Woorden van bemoediging Keirse Manu, 2008, Lannoo volw - Prachtig boekje met troostende, bemoedigende teksten. Daarbij ook heldere uitleg over het rouwproces. Een steun voor iedereen die met een verlies wordt geconfronteerd. Een kostbaar geschenk voor jezelf of voor een ander. Het is geen boek over dood. Het is een boek over leven, over het emotionele leven van iemand die wordt geconfronteerd met het verlies van een dierbaar iemand. Het is niet bedoeld om in één keer uit te lezen, of om eenmaal te lezen en weg te leggen, maar om telkens weer ter hand te nemen. Van het leven geleerd. Levenslessen over verlies en verdriet Keirse Manu, 2009, Lannoo volw - Wat we zijn is het resultaat van wat we in het verleden zijn geweest. In dit boek gaat psycholoog Manu Keirse op zoek naar wat het leven hem heeft geleerd over verlies en verdriet, en wat dit hem leerde over verbondenheid tussen mensen. Van het leven geleerd is een bron van inspiratie, die toont hoe je uit crisissen nieuwe mogelijkheden kunt putten. Het opent perspectieven voor mensen die met verdriet en verlies worden geconfronteerd, en biedt waardevolle inzichten voor al wie in de zorg, de opleiding en de opvoeding van mensen is betrokken. Mam, vertel s - Pap, vertel s van Vliet Elma, herziene editie, Spectrum volw - Werkboeken voor ouders. Niet specifiek voor rouw maar een boek om in te vullen door de ouders en af te geven aan de kinderen. Zo heb je een uniek en persoonlijk document over je vader/ moeder om voor altijd te bewaren. Rouw op je dak. Verder leven na de dood van een dierbare Brink, Jos, 2007, Lannoo volw - Jos Brink, stervensbegeleider en theatermaker, met een uniek en eerlijk boek over rouwen. - Vanuit zijn lange ervaring probeerde Jos Brink richting te geven aan het rouwproces van de lezer. Wie je ook bent, waar je ook bij hoort: je verdriet is uniek. - Een troostend boek dat, over de grenzen van religies en levensbeschouwingen heen, de lezer begeleidt op de onzekere maar onvermijdelijke weg van de rouwverwerking. Ik heb alleen woorden: de honderd meest troostrijke gedichten over afscheid en rouw uit denederlandse poëzie Warren Hans, 2004, Bert Bakker volw - gedichten Laatste fragmenten van een lange reis Singer Christiane, 2010, Uitgeverij Ten Have volw - De Franse schrijfster Christiane Singer krijgt op 1 september 2006 te horen dat ze maximaal nog zes maanden te leven heeft. Nauwgezet houdt ze in haar dagboek haar gemoedstoestand bij. Singers dagboekfragmenten ademen een doorleefde spiritualiteit uit, die zowel door de joods-christelijke als de oosterse traditie gevoed wordt

19 Vredig sterven. Een eenvoudige gids voor een vredige dood Warner Felicity, 2009, Kosmos Uitgevers volw - Vredig sterven is een gids die mensen helpt om vredig heen te gaan als medicijnen geen oplossing meer bieden, als menselijke warmte meer steun biedt dan de medische wetenschap en als je je voor wilt bereiden op de laatste stap - van jezelf of een ander. Dit boek biedt naast praktische handgrepen in de vorm van therapeutische aanrakingen ook inzichten en inspiratie die niet alleen stervenden, maar ook hun begeleiders vredig door deze periode heen kunnen helpen. Het sprookje van de dood van der Bruggen, M-C., 2012, Eoscentra volw - Het SPROOKJE VAN DE DOOD is een inspirerend verhaal over een Zieltje dat voor de allereerste keer de reis naar de Aarde gaat maken. Wat gaat daar allemaal aan vooraf en hoe is het voor een ziel om in een mensenlichaam geboren te worden. Hoe wordt een leven op Aarde ervaren door de ogen van een ziel, en tenslotte: hoe ervaart een ziel het sterven, ofwel de terugkeer naar Huis. Dit alles wordt op een leuke en eenvoudige manier verteld. Je wordt door het Zieltje meegenomen op haar grote avontuur. Het is een wonderbaarlijke reis die je misschien opnieuw laat ontdekken wie je werkelijk bent en waar je eigenlijk vandaan komt. Overlevingskunst. Leven met de dood van een dierbare Anbeek, Christa, Derde druk 2011, Uitgeverij Ten Have volw - Op jonge leeftijd verliest filosofe Christa Anbeek in korte tijd haar ouders en broer. Met haar vele vragen over de dood komt zij uit bij het boeddhisme. Als jaren later haar partner plotseling overlijdt, wordt haar leven opnieuw door elkaar geschud. Denken over de dood staat opnieuw op haar agenda, want de oude antwoorden voldoen niet meer. Overlevingskunst is het verslag van Anbeeks nieuwe zoektocht. Ze gaat te rade bij hedendaagse denkers, leraren en schrijvers en wil weten wat zij te bieden hebben met het oog op de dood. Is er een houding van levenskunst te vinden als je geliefde sterft, of is het puur een kwestie van overleven? Dit is jouw lichaam. Dagboek van een afscheid Ringlet, Gabriël, 2010, Lannoo volw - In dit intieme dagboek beschrijft Gabriël Ringlet op tedere en confronterende wijze hoe hij als gelovige het stervenspad van een aan kanker lijdende vriendin begeleidt. In dit dagboek bekijkt Gabriel Ringlet (1944), priester en voormalig rector van de UCL, het afscheid vanuit vijf invalshoeken: eucharistisch, spiritueel, lichamelijk, affectief en geografisch. Het dagboek start als een vriendin met kanker haar huis verlaat om een zware ingreep te ondergaan. Ringlet beschrijft poëtisch hoe belangrijk samenzijn is in situaties waar de betrokkenen hun leven voelen kantelen. Hierbij betrekt en actualiseert hij het wonder van brood en wijn. Ook verhalen en citaten uit het Oude en het Nieuwe Testament krijgen een nieuwe betekenis. Het dagboek toont de intense verbondenheid tussen de schrijver en de stervende

20 Ouderen (grootouders) Het regent in mijn toekomst De Greef, M., 2010, Uitgeverij Ten Have Als een kleinkind overlijdt, lijden grootouders dubbel: ze rouwen om het verlies van hun kleinkind, en ze voelen de pijn om hun kind. Een boek vol herkenning voor grootouders die dit moesten meemaken. Oma, vertel s - Opa, vertel s Van Vliet Elma, 2009, Spectrum Werkboeken voor grootouders. Niet specifiek voor rouw maar een boek in te vullen door de grootouders en af te geven aan de kleinkinderen. Herinneringsboek Als ouderen rouwen. Oudere mensen helpen bij verlies Adriaensen, M-C., 2006, Lannoo Het was toch een mooi leven. Rouw van ouderen om het verlies van de partner Polspoel, A., 2008, Leuven: Davidsfonds De dood hoort gewoonweg bij de hoge ouderdom, is een wijdverbreide opvatting. Rouw van achterblijvende ouderen wordt daarom vaak onderschat. Die ouderen rouwen juist heel intens omdat ze, na een lang gedeeld leven, er alleen voor staan en weinig toekomstperspectief meer hebben. Dit boek gaat over de rouwverwerking bij oudere mensen. Als de partner, vaak de enige emotionele bondgenoot, door de dood wegvalt, wordt de nabestaande in uitzichtloze rouw gedompeld. Arthur Polspoel geeft inzicht in de belevingswereld van die kwetsbare ouderen en zoekt naar aanknopingspunten om hen bij te staan. Een waardevol hulpmiddel voor rouwende ouderen en voor hun kinderen, vrienden, kennissen en werkers in de ouderenzorg. - Hoe help je ouderen die na een lang leven samen plotseling alleen komen te staan? - Een must voor wie steun wil bieden. Een boek dat spreekt over rouwen, maar ook over liefde, hoop en geloof in het leven. - Een positief en hoopgevend boek voor mensen in de omgeving van ouderen die rouwen: hun kinderen, kleinkinderen, vrienden, hulpverleners... - Hoe rouwen ouderen? Zijn er verschillen tussen mannen en vrouwen? Hoe gaan we om met rouw- opvang en -begeleiding? - Ook uitermate geschikt voor de hulpverlening

21 Andere doelgroepen Multicultureel Slaap zacht, Piepje Meyer, K. & Lehmann & Schulze, 2009, Hasselt: Uitgeverij Clavis + 5 j Anton is van hier en Selin komt uit Turkije. Ze gaan elke dag samen naar de kleuterschool en weer terug naar huis. Ze zitten met een heleboel andere kleuters, die soms van verre landen komen, bij twee juffen. Op een morgen vinden ze in de Zomerlaan een dode vogel, die ze meenemen naar school. Selin is een pestkop. Bij de lunch legt ze de dode vogel op het bord van Richard, die vaak uitgesloten wordt. De kinderen reageren ontsteld en juf Els wordt zowaar misselijk. Juf Rita stelt voor om de vogel te begraven. En dan ontspint zich een discussie over de manier waarop ze de vogel zullen begraven. Uiteindelijk bereiken ze een compromis met een inbreng vanuit elke cultuur. Aandachtspunt: In dit werk staan de verschillende begrafenisrituelen centraal. Pesten komt niet echt aan bod maar dit werk kan helpen om pesten in deze of ruimere context bespreekbaar te maken. Troost voor tranen. Verhalen over verlies en rouw van jongeren uit verschillende culturen Wienese, I., 2010, Kampen: Ten have In dit boek komen 22 jongeren aan het woord, allen kinderen van ouders met een niet-nederlandse afkomst. Zij vertellen openhartig over het overlijden van gezinsleden, familieleden of vrienden en over hun rouwproces, dat sterk bepaald wordt door hun achtergrond. Ineke Wienese vroeg aan hen hoe het verlies hun dagelijks leven beïnvloedde, hoe ze hun verdriet verwerkten. Bij dit boek hoort een interactieve website: Mentaal anders validen Ik mis je zo, map, Verwerking verlieservaringen van mensen met een verstandelijke beperking Fiddelaers-Jaspers, R. & van Schooten H., 2005, Budel: Uitgeverij Damon Map met losbladig systeem en boek voor begeleiders. Ook mensen met een verstandelijke beperking ervaren verdriet en voelen zich eenzaam wanneer ze iemand verliezen door de dood. Voor hen is een bijzonder boek samengesteld dat ze helpt bij het omgaan met de dood en bij het verwerken van het verdriet. Bij de totstandkoming van dit project zijn enkele specialisten betrokken. Het project (een map met een losbladig systeem en een opbergdoos met picto s en foto s) is samengesteld door twee specialisten: Dr. Riet Fiddelaers-Jaspers en Hennie van Schooten. Riet Fiddelaers is deskundige op het gebied van omgaan met rouw. Hennie van Schooten is als creatief therapeute gespecialiseerd in rouw- en verlieservaringen. Dood en sterven in het leven van mensen met een verstandelijke handicap Bosch, E., 2006, vierde druk, Uitgeverij Boom/Nelissen In dit boek wordt met zeer praktische, herkenbare voorbeelden de beleving verduidelijkt van mensen met een verstandelijke handicap die met de dood en sterven te maken krijgen. Begeleiders, ouders en anderen voelen zich regelmatig verlegen met deze thematiek. Hun wordt een kader aangereikt. Aan bod komen rouw van mensen met een verstandelijke handicap, het belang van visualiseren en concretiseren, rituelen en stervensbegeleiding. Het belang van kennis van iemands leefwereld en de relatie met medebewoners en familie en de noodzaak van een goed functionerend team