Science meets practice

Transcriptie

1 Verslag Verdiepingsbijeenkomst, 15 september 2016 Wetenschappelijk onderzoeksprogramma KIDV Science meets practice Inleiding Het wetenschappelijk onderzoeksprogramma van het KIDV is ruim anderhalf jaar onderweg. Tijdens de Verdiepingsbijeenkomst Science meets practice op 15 september 2016 bespraken onderzoekers, PHD-studenten en hun begeleiders de voorlopige resultaten met de mensen uit de praktijk, afkomstig uit de hoeken van het verpakkende bedrijfsleven en de (semi) overheid. De hoofdonderwerpen waren: Milieueffecten en verduurzaming van verpakken Ontwerptools voor innovatief verpakken Besluitvorming door consumenten over milieuvriendelijke verpakkingen Inzamelingsgedrag van burgers bij verschillende inzamelsystemen Efficiency en effectiviteit van inzamelings- en recyclingmethoden Dit verslag geeft een stand van zaken op hoofdlijnen weer, aangevuld met reacties van deelnemers. Maar eerst een korte toelichting op het onderzoeksprogramma. Het onderzoeksprogramma Het Scientific research program sustainable packages van het KIDV ging begin 2015 van start en heeft een looptijd van vier jaar. Het programma is opgezet en wordt uitgevoerd door het Topinstituut Food & Nutrition, een samenwerkingsverband van verschillende kennisinstellingen: de universiteiten Twente, Groningen, Delft, Wageningen, Aken en kennisinstituut TNO doen mee. Het programma 1

2 richt zich op urgente en relevante vragen die bijdragen aan een structurele vermindering van de milieudruk in de product-verpakkingsketen in Nederland. Het wetenschappelijk onderzoeksprogramma is integraal onderdeel van het KIDV-programma om de verpakkingsketen verder te verduurzamen. In het programma staan vier verpakkingsthema s centraal (zie kader). Terugkerende begrippen zijn ontwerp en duurzaamheid van verpakkingen, consumentengedrag en de efficiency en effectiviteit van recyclingmethoden. Diverse aspecten hiervan zijn in het onderzoeksprogramma verwerkt. Met het oog op wetenschappelijke diepgang concentreert het onderzoek zich op drie producten: soepen (in blik, zakken, pakken en glas), nietkoolzuurhoudende dranken in kleine verpakkingen (kleine PET-fles, blikjes, drankenkarton en glas) en op douchegel (in HDPE- en PET-flessen en aluminium spuitbus). De doelen van het wetenschappelijk onderzoeksprogramma zijn om wetenschappelijke kennis over duurzaam verpakken te verzamelen en te genereren, om onderbouwde gezamenlijke inzichten te verkrijgen en om deze te vertalen naar praktische kennis en vaardigheden. Een ander doel is om wetenschap en kennisinstellingen op het onderwerp duurzaam verpakken te verbinden met overheden en het verpakkende bedrijfsleven. Een uit wetenschappers samengestelde stuurgroep houdt toezicht op de uitwerking en uitvoering van het onderzoeksprogramma, onder voorzitterschap van het KIDV. De wetenschappelijke onafhankelijkheid wordt gewaarborgd doordat er standaard gebruik wordt gemaakt van een review door andere wetenschappers van publicaties van (deel) onderzoeken. Thema s onderzoeksprogramma Design tools and methodology: met welke aspecten dient een verpakkingsontwikkelaar rekening te houden vanuit het perspectief van duurzaam verpakken? En: wat beïnvloedt consumentengedrag ten aanzien van duurzaam verpakken? Recycling efficiency: wat bepaalt het gedrag van consumenten in relatie tot verschillende inzamelsystemen? En: hoe kan materiaal zo worden gefabriceerd dat teruggewonnen verpakkingen weer herbruikbare (deel)materialen worden? Plastic waste chain: hoe kunnen grondstofproducenten, sorteer- en recyclingbedrijven bijdragen aan betere recycling van kunststof verpakkingsmaterialen? En: welke toepassingsmogelijkheden zijn er voor herwonnen materialen? Total impact assessment: welke definities kunnen worden opgesteld om de hoogwaardigheid van verschillende toepassingen per gerecycled materiaal te bepalen? En: hoe kan verduurzaming van de verpakkingsketen op een objectieve en internationaal aanvaarde wijze worden gemeten? 2

3 Verdiepingsbijeenkomst We zijn op stoom, zo verklaarde onderzoeksleider Hans van Trijp (TiFN) aan het begin van de Verdiepingsbijeenkomst. We hebben een veelheid aan disciplines in één verhaal verweven, met tal van facetten uit de verpakkingsketen die een relatie hebben met milieu-impact. Van ontwerp tot logistiek en transport tot end-of-life. Daarmee koppelen we Scientific Excellence aan Business Relevance. We bouwen aan kennis, die onze designers in opleiding over vijf jaar in hun werk mee kunnen nemen. KIDV-directeur Hester Klein Lankhorst: Circulair en duurzaam verpakken kunnen niet zonder kennis. Het onderzoeksprogramma van KIDV en TiFN is onderverdeeld in vijf werkpakketten. Tijdens de Verdiepingsbijeenkomst gaven de onderzoekers in deelsessies een toelichting op hun activiteiten: de aanpak van het onderzoek, de resultaten tot nu toe en de stappen die nog volgen. Deelsessie: Milieueffecten en verduurzaming van verpakkingen (LCA-tool) Tom Ligthart en Toon Assems van TNO hebben een LCA-model ontwikkeld om inzicht te krijgen in de milieueffecten van product-verpakkingscombinaties. Ook productverliezen, circulariteit en end-oflife worden in de analyse meegenomen. De LCA-tool moet voor studenten verpakkingsontwerp een handvat bieden als parameter voor duurzaamheid bij het ontwerpen van nieuwe verpakkingen. De tool is ontwikkeld en gevuld voor de negen, vooraf bepaalde product-verpakkingscombinaties uit het onderzoeksprogramma, te weten soep, douchegel en een niet-koolzuurhoudende drank in drie verpakkingsvarianten. Zo mogelijk worden ook secundaire verpakkingen, zoals omdozen, in de analyse meegenomen. Feit is dat hierover dikwijls niet veel informatie beschikbaar is; het onderzoeksteam houdt zich aanbevolen voor input. Ligthart: Op dit moment is een bruikbare versie van de tool beschikbaar, die gemakkelijk is in het gebruik en die om te beginnen - studenten verpakkingsontwerp een grote hoeveelheid informatie oplevert. Sommigen vinden het zelfs een teveel aan resultaten. Twee studenten van de Universiteit Twente gaan daarmee aan de slag, om het overzichtelijk en inzichtelijk te houden. De tool is door collega-wetenschappers gereviewd en zij zijn onder de indruk van de kwaliteit en omvang van de tool. Op termijn wil het KIDV de LCA-methode beschikbaar stellen voor producenten en het verpakkende bedrijfsleven. De tool werd eerder dit jaar gepresenteerd en dat leverde veel stof voor discussie op. Daar zijn we aan gewend; elke LCA-methode is aan kritiek onderhevig. De ultieme methode bestaat niet; geen enkele methode geeft het totale beeld, reageert Ligthart. Er zijn verschillende methoden om prestaties op het gebied van circulariteit en milieu te meten en te interpreteren. De resultaten die daaruit komen, wijzen soms dezelfde richting op en soms niet. Dat zorgt vanzelfsprekend voor discussie en dat mag. 3

4 Jup van t Veld (Schuttelaar & partners) LCA helpt bij bewustwording van nieuwe generatie professionals Ik vind het onderwerp en de benadering die in dit onderzoek is gekozen interessant. De fundamentele dilemma s van LCA s komen we ook hier weer tegen. Die zijn nooit helemaal op te lossen; er zitten altijd beperkingen aan welke tool dan ook. Wat mij aanspreekt, is de toevoeging om producten ook vanuit de gedachten van de kringloopeconomie te monsteren. LCA s draaien om milieubelasting en dat zal altijd zo blijven, maar deze geeft ook inzicht in het sluiten van de kringloop. Deze tool biedt misschien nog geen oplossing voor problemen waar professionals vandaag mee kampen, maar draagt wel bij aan de bewustwording van een nieuwe generatie professionals om in dit soort termen te denken. In hoeverre een verpakking scoort op circulariteit, is afhankelijk van welke sorteer- en recyclingtechnieken beschikbaar zijn. Mijn vraag is: als je een verpakking op de markt brengt die niet goed kan worden gerecycled, moet je zo n verpakking dan wel toestaan? Zelfs als die relatief gunstig uit de LCA komen. Willen we verder blijven gaan met lastige producten, zoals zwart plastic of bepaalde laminaten. Of moeten we toch naar een situatie waarin we geen verpakkingen meer toestaan, waarvoor geen kringloopoplossing bestaat. Deelsessie: Ontwerptools voor innovatief verpakken Dit onderzoek richt zich op de ontwikkeling van een tool, dat duurzaamheid een vaste plaats verschaft in het ontwerp- en ontwikkelingsproces van bestaande en nieuwe productverpakkingscombinaties. In de eerste fase van het onderzoek hebben Jörg Henseler (begeleider) en Bjorn de Koeijer (onderzoeker) van Universiteit Twente de huidige praktijk geanalyseerd. Op basis van literatuuronderzoek stelde De Koeijer vast dat bedrijven in relatie tot verpakkingen - nog weinig specifiek oog hebben voor duurzaamheid en circulariteit. Ze kijken er wel naar, maar komen 4

5 in de praktijk niet veel verder dan een vrij beperkte visie op het verminderen van de negatieve milieu-impact, aldus De Koeijer in juni bij de presentatie van zijn eerste deel van het onderzoek. Daarna begon de onderzoeker aan een serie interviews bij bedrijven om die uitkomsten te toetsen. De Koeijer: De vragen die we in onze interviews stellen, hebben we ook gesteld aan de deelnemers aan onze sessies op de Verdiepingsbijeenkomst. We kregen de bevestiging van het beeld, dat het - veelal door het ontbreken van bewustzijn, kennis en strategie - voor ontwerpteams lastig is om duurzaamheid een vaste plek te geven in het ontwerpproces. Het is niet alleen relevant om het operationele niveau van verpakkingsontwerp mee te nemen in het onderzoek, maar ook het strategische niveau. Het eindproduct zal bestaan uit tools en modellen waarmee het KIDV partners in de verpakkingsketen verder kan helpen. Verder worden de resultaten benut voor de ontwikkeling van een lespakket voor verpakkingskundigen in opleiding. De Koeijer: We constateren een behoefte aan eenvoudige, breed toepasbare designtools en modellen. Met ons onderzoek willen wij bedrijven die handvatten bieden, om gestructureerd met verduurzaming en circulariteit aan de slag te gaan. Niet dat we vanuit een ivoren toren iets ontwikkelen dat alleen wetenschappelijk relevant is, maar wat ook vanuit het bedrijfsperspectief duidelijke toegevoegde waarde heeft. De bedrijfsbezoeken helpen daarbij, net zoals het goed is om tijdens de Verdiepingsbijeenkomst informatie over het onderzoeksprogramma te delen met mensen die allemaal hun eigen plek en belang in de verpakkingsketen hebben. Dick de Koning, Packz Integratie is taai proces Integratie van duurzaam ontwerpen in het verpakkingenbeleid van een onderneming is een taai proces, zegt verpakkingsexpert Dick de Koning van Packz, die aan de deelsessie over ontwerptools voor innovatief verpakken deelnam. Het onderwerp ligt op het bord van marketeers en designers in het middenkader van ondernemingen. Voor veel Nederlandse bedrijven komt daar als probleem bij dat het hoofdkantoor elders in Europa of ter wereld is gevestigd. Zij zijn afhankelijk van wat merkeigenaren en de mensen daar in de bestuurskamer vinden en beslissen. Als een corporate packaging strategie dan ontbreekt en zij onze brancheverduurzamingsplannen vooral als een Nederlands feestje beschouwen, dan is dat best lastig. Al zitten er natuurlijk wel grote verschillen tussen de ontwerpprocessen van een mondiaal opererende onderneming of de ondernemer uit ons eigen midden- en kleinbedrijf. 5

6 Deelsessie: Besluitvorming door consumenten over milieuvriendelijke verpakkingen Hoe kijken consumenten aan tegen duurzame verpakkingen en is die kijk van invloed op het aankoopgedrag? Met andere woorden: welke associaties roepen verpakkingen op? Uit het onderzoek tot nu toe maakt Nigel Steenis van Wageningen UR op dat verpakkingen verwachtingen wekken bij consumenten over de kwaliteit en duurzaamheid van het product. Die lijken vooral op gevoel gebaseerd. Hij stelt ook vast dat de consumentenperceptie doorgaans afwijkt van de resultaten van life-cycle analyses. Uit een test met verpakkingen van tomatensoep kwam naar voren dat consumenten aan zaken zoals kleur en materiaalsoort een oordeel over de duurzaamheid van dat product hangen. Hoe de verpakking eruit ziet, beïnvloedt ook de verwachtingen en perceptie omtrent het product zelf. Maar de perceptie van consumenten van duurzaamheid van verpakkingen en de werkelijke duurzaamheid zijn verschillend. Veel consumenten weten eigenlijk niet goed wat wel en wat niet duurzaam is. Dat zegt trouwens niet veel over het aankoopgedrag. Zij beoordelen het product in de eerste plaats op smaak en kwaliteit. Steenis gaat verder met het onderzoek naar dat verschil tussen de vermeende en de werkelijke duurzaamheid. Is dat gelijk te trekken?, wil de onderzoeker weten. En: zijn het belang van een duurzame verpakking en de invloed daarvan op het aankoopgedrag te verbeteren? Zo ja, hoe doe je dat dan? Hoe informeer je consumenten? Zij zien duurzaamheid als een nobel maatschappelijk streven, maar beschouwen het ook als consumptieve financiële last. Dit geldt trouwens niet alleen voor verpakkingen, maar voor allerlei andere duurzame producten. Welke informatie geef je als producent aan consumenten; hoe stel je hen op de hoogte? Probeer je ze met halve waarheden te verleiden tot duurzame aankopen? Dat noem ik misleiding voor het goede doel. Of geef je precies de juiste informatie aan consumenten, ook als daaruit blijkt dat een product niet zo duurzaam is als men dacht. In de hoop, dat de consument uiteindelijk toch zelf de juiste beslissing maakt om een duurzaam product te kopen. Dat gaan we verder onderzoeken, kondigt Steenis aan. Ook bekijkt hij nog verschillende manieren om verpakkingen te herontwerpen. Wat accepteren consumenten wel, wat niet? 6

7 Tanja Roeleveld, Landal GreenParks Door samenwerking sneller verduurzamen dan we nu doen Ik ben enthousiast geraakt over alle kennis bij het KIDV en hoe die veelheid via het onderzoeksprogramma nog verder wordt uitgebouwd. Wij zijn voortdurend op zoek naar kennis. Bijvoorbeeld: in het kader van ons programma Duurzame retail-verpakkingen heb ik concrete vragen bij de duurzaamheid van producten en diensten die wij inkopen en die in onze winkels terechtkomen; van jus d orange-flesjes tot boodschappentassen tot pizzadozen. Uit de range van verpakkingsmaterialen kunnen leveranciers meestal prima een product leveren bij de vraag die wij stellen, maar eigenlijk wil ik horen wat de duurzame alternatieven zijn. Ik wil geen te snelle oplossingen, maar onafhankelijk advies om te bepalen of onze keuzes wel duurzaam zijn. Mijn overtuiging is dat we door samenwerking en wisselwerking, tussen instituten zoals het KIDV, uitvoerende organisaties en andere belanghebbenden, veel sneller kunnen verduurzamen dan we nu doen. Deelsessie: Inzamelingsgedrag van burgers bij verschillende inzamelsystemen Wat werkt wel en wat niet (of niet zo goed) om het gedrag van consumenten te beïnvloeden voor een betere afvalscheiding? Dit hangt af van individuele én contextuele factoren. Josefine Geiger van Universiteit Groningen stelde na een literatuurstudie vast dat de meeste onderzoeken óf over de individuele factoren gaan óf over de contextuele factoren. Wij veronderstellen dat juist de interactie tussen die twee van belang zijn om het recyclinggedrag van consumenten volledig te kunnen begrijpen. In de internationale literatuur kwam Geiger relatief weinig informatie tegen die specifiek op de Nederlandse situatie van toepassing is. Over de situatie in Nederland is al wel veel kennis beschikbaar, onder meer bij Rijkswaterstaat dat het programma VANG-HHA en het Learning Center Kunststof Verpakkingsafval uitvoert. Desondanks is het recyclinggedrag van consumenten nog met veel vraagtekens omgeven. We weten dat we het consumenten zo gemakkelijk mogelijk moeten maken. Goede voorlichting speelt een belangrijke rol. Maar er is een grote diversiteit aan inzamelsystemen. Mensen gedragen zich op de ene plek anders dan op de andere plek. Woon je in hoogbouw of bevindt de ondergrondse container zich vlak in de buurt? Welke regels zijn er en zijn die voor iedereen duidelijk? Zelfs de grootte van de inworpopening telt voor sommige mensen mee om bijvoorbeeld oud papier en karton wel of niet in de juiste bak te deponeren. Wat doe je als de container vol zit? En dan zijn er nog tal van psychologische effecten. Dat alles maakt het weggooigedrag onvoorspelbaar, somt Geiger op. Zij wil met haar onderzoek stakeholders dichterbij het antwoord op de vragen brengen. Moeten we op zoek naar een situatie met meer dezelfde inzamelsystemen, of juist experimenteren met nieuwe systemen waarbij inwoners van een gemeente bijvoorbeeld keuze hebben uit het aantal en volume van de afvalbakken. En wat komt er bij kijken als consumenten 7

8 vertrouwd zijn met het ene systeem en de gemeente naar een nieuwe methode van inzameling overstapt? Geiger: Individuele en contextuele factoren zijn samen bepalend voor het gedrag. In volgende onderzoeken willen we onder meer bekijken hoe de effecten van verschillende inzamelsystemen afhangen van individuele karakteristieken. Deelsessie: Efficiency en effectiviteit van inzamelings- en recyclingmethoden Binnen dit programma ontwikkelde Ulphard Thoden van Velzen van Wageningen UR een model, dat inzichtelijk maakt welk afval een gemeente inzamelt en welk deel daarvan tot nieuwe producten kan worden gerecycled. Hij deed dit voor de materialen glas, metaal, kunststof, papier/karton en drankenkartons. Daarnaast onderzocht hij in welke producten het gerecycled materiaal terugkomt. Gemeenten krijgen hiermee inzicht in het netto recycling rendement van hun ingezameld huishoudelijk verpakkingsafval. Bijvoorbeeld: hoeveel van de blikjes die wij inzamelen worden straks gebruikt om nieuwe motorblokken te maken? Het is een benchmark, een hulpmiddel om te kijken hoe een gemeente het doet ten opzichte van het landelijk gemiddelde. Het maakt duidelijk waar nog verbeteringen mogelijk zijn, aldus de onderzoeker. Nieuw aan het model is, dat het netto verpakkingsgewicht (de verpakking zoals deze in de winkel staat) wordt gedeeld door het netto gewicht van het verpakkingsafval. In de huidige situatie wordt dat gedeeld door het bruto gewicht van het verpakkingsafval, dat wil zeggen inclusief aanhangend vuil, vocht en dergelijke. Hiermee bereiken we een verschuiving van kwantiteit naar kwaliteit. Hoe zuiverder de afvalstromen, hoe beter die zijn te recyclen. Het is een wetenschappelijke en strenge manier van meten, die wel tot andere uitkomsten leidt. De door mij naar beneden bijgestelde cijfers zullen niet door alle gemeenten worden gewaardeerd en mogelijk wrijving opleveren, verwacht Thoden van Velzen. Hij was daarom blij met de reacties van deelnemers aan de sessie, al bevonden zich daartussen bijna geen vertegenwoordigers van gemeenten en afvalbedrijven. Terwijl dit toch hun onderwerp is. Deelnemers aan de sessie, afkomstig van onder meer ministeries, producenten en materiaalorganisaties, stelden vast dat de nieuwe methode een goede methode is, omdat die op een zuivere manier de mate van circulariteit en de mate van hergebruik van materialen berekent. We beseffen dat de gemeenten als belangrijkste stakeholders juist en helder moeten worden geïnformeerd over de resultaten van dit project, de kwaliteit, effectiviteit en relevantie, zegt Thoden van Velzen. De suggestie om dit via het VANG-programma voor huishoudelijk afval te laten verlopen, vind ik aantrekkelijk. Het model ligt op dit moment nog bij de reviewcommissie en wordt na goedkeuring openbaar gemaakt. Daphne van den Berg (Rijkswaterstaat) Aan gemeenten meegeven dat kwaliteit belangrijker is dan kwantiteit Het is een interessant model, waarmee met een wetenschappelijke blik naar recycling wordt gekeken. Het model laat het verschil laat zien tussen inzameling van afval en recycling van afval. We moeten gemeenten meegeven dat kwaliteit belangrijker is dan kwantiteit. Via het programma VANG-HHA kunnen we gemeenten uitleggen en verklaren hoe de nieuwe cijfers tot stand komen. 8

9 Ten slotte Projectleider Peter Blok van het KIDV kijkt met genoegen op de Verdiepingsbijeenkomst terug. Deze middag stond in het teken van 'science meets practice'. Dus het gesprek tussen wetenschap en praktijk: wat steken beiden van elkaar op? Daar ging het om. Dit past precies bij de bredere ambitie van ons onderzoeksprogramma. Aan de ene kant streven we naar 'scientific excellence', aan de andere kant naar 'business relevance'. Voor mij is het programma helemaal geslaagd als we eind 2018 kunnen zeggen dat we beide insteken hebben bereikt! Dat gaat uiteraard niet zonder slag of stoot, maar dat maakt het juist ook spannend. Ben Bruens, Unilever Rode draad is juiste communicatie Duurzaamheid en consumentengedrag is een belangrijk thema voor ons. Immers, als Unilever zitten wij als het ware ingeklemd tussen consumenten en leveranciers van verpakkingen. Dit was mijn eerste KIDVbijeenkomst en het mooie een positieve verrassing - vond ik om met zoveel mensen van verschillende partijen en uit verschillende disciplines over dit onderwerp te praten. Je hoort wat het belang van de een is en hoe dat conflicterend kan zijn met het belang van de ander, terwijl we uiteindelijk hetzelfde doel van duurzaamheid nastreven. Het is goed om elkaar te ontmoeten en met elkaar in gesprek te gaan. Zo leer je elkaar kennen en weet je bij wie je later terecht kunt voor detailinformatie. Zelf trek ik lering uit wat ik hoor en neem dat mee naar het eigen bedrijf: wat kunnen we met deze kennis, hoe pakken we het op? De rode draad voor mij is juiste communicatie. We communiceren allemaal en allemaal op een verschillende manier. Juist in de communicatie naar consumenten is het van groot belang om de juiste toon, inhoud en consistentie te bewaken. Ik ben nu al benieuwd naar de uitkomsten van de vervolgonderzoeken. Volgende Verdiepingsbijeenkomst De volgende Verdiepingsbijeenkomst wordt gehouden op donderdag 10 november a.s. bij het KIDV, gebouw Spaces, Den Haag. Het onderwerp van deze bijeenkomst is Het meten van verduurzaming. 9