Op zoek naar de echte transitie

Transcriptie

1 Verslag Verdiepingsbijeenkomst 24 september 2015 Wetenschappelijk onderzoeksprogramma KIDV Op zoek naar de echte transitie Verpakkingsspecialisten en wetenschappers ontmoetten elkaar 24 september 2015 in Den Haag, tijdens een Verdiepingsbijeenkomst over het wetenschappelijk onderzoeksprogramma van het Kennisinstituut Duurzaam Verpakken (KIDV). In het algemene deel gingen zij onder leiding van hoogleraar Derk Loorbach op zoek naar de echte transitie in verpakkingen en werd de scope van het onderzoeksprogramma toegelicht. Vervolgens spraken de deelnemers in deelsessies met de onderzoekers over de verschillende onderzoeksthema s. Het Scientific research programm sustainable packages van het KIDV ging begin 2015 van start. Het is opgezet en wordt uitgevoerd door het Topinstituut Food & Nutrition, een samenwerkingsverband van verschillende kennisinstellingen. Het was een moeilijke bevalling, zei KIDV-directeur Hester Klein Lankhorst in haar openingswoord over de totstandkoming van het programma. Het was een grote opgave om tot een coherent programma te komen, waarin de gehele verpakkingsketen is meegenomen. Het was nieuw om met verschillende partners vanuit verschillende aspecten naar de hele cirkel te kijken. Maar inmiddels stáát er wel wat, aldus Klein Lankhorst. Het wetenschappelijk onderzoeksprogramma is integraal onderdeel van het KIDV-programma om de verpakkingsketen verder te verduurzamen. Het onderzoek is gericht op de beantwoording van urgente en relevante vragen die bijdragen aan een structurele vermindering van de milieudruk in de product-verpakkingsketen in Nederland. Programmaleider Hans van Trijp (TiFN) gaf op de Verdiepingsbijeenkomst in vogelvlucht een uitleg van het programma en stelde vast dat de baby het goed maakt. Die groeit als kool en beschikt over voldoende weerstand. In het onderzoeksprogramma staan diverse verpakkingsthema s centraal. Terugkerende begrippen zijn ontwerp en duurzaamheid van verpakkingen, consumentengedrag en de efficiency en effectiviteit van recyclingmethoden. Diverse aspecten hiervan zijn in het voorlopige onderzoeksprogramma verwerkt. Met het oog op wetenschappelijke diepgang concentreert het onderzoek zich op drie producten: soepen (in blik, zakken, pakken en glas), niet-

2 koolzuurhoudende dranken in kleine verpakkingen (kleine PET-fles, blikjes, drankenkarton en glas) en op douchegel (HDPE- en PET-flessen, aluminium spuitbus). De onderzoekers zijn afkomstig van de universiteiten van Wageningen, Groningen, Twente, Delft en Aken en van TNO. Zij gaven tijdens de Verdiepingsbijeenkomst een toelichting op hun onderzoek - zowel inhoudelijk als over de aanpak - en vroegen deelnemers om hun reactie en eventuele aanvullende suggesties. De uitkomsten van deze deelsessies worden verderop in dit verslag beknopt weergegeven. Een deel van het onderzoeksprogramma wordt nog nader ingevuld. We zijn deels flexibel inzetbaar om wetenschappelijke vragen te beantwoorden die uit de brancheverduurzamingsplannen komen, aldus Van Trijp, hoogleraar marktkunde en consumentengedrag aan Wageningen UR. Ook hebben we nog een werkpakket opgesteld om te onderzoeken hoe duurzaam verpakken in het hoger beroeps- en wetenschappelijk onderwijs kan worden ingebed. We willen bijvoorbeeld een curriculum voor design opleidingen ontwerpen en onderwijsprogramma s verder optimaliseren. Klik hier voor meer informatie over het onderzoeksprogramma. Klik hier voor het (Engelstalige) projectplan. Radicale verandering De Verdiepingsbijeenkomst werd ingeleid door Derk Loorbach, hoogleraar sociale-economische transities aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en directeur van het Dutch Research Institute for Transitions. In zijn werk staat populair gezegd - de vraag centraal hoe de samenleving van het ene tijdperk in het andere komt? En: wat is daar méér voor nodig dan stapje voor stapje bestaande dingen verbeteren en veranderen? Loorbach: Want dat is wat we vaak zien, óók in de wereld van afval en verpakkingen. Er worden slechts kleine verduurzamingsstapjes gemaakt, terwijl echte transities om revolutionaire veranderingen vragen, waarbij dingen die in de weg staan worden afgebroken. Ik zie in Nederland geen experimenten vanuit een radicale visie. De focus ligt op kosten en functionaliteit van verpakkingen. Acties zijn erop gericht om bestaande dingen steeds een beetje beter en duurzamer te maken. Minder slecht is het nieuwe goed. Maar hoe duurzamer we de oude economie maken, hoe langzamer het transitieproces verloopt. Loorbach poneerde twee prikkelende stellingen: Stelling 1: De nadruk op optimalisatie en efficiency in het verduurzamen van verpakkingen staat een echte transitie in de weg Stelling 2: Verpakkingstransitie zal komen vanuit retail, consumenten, gemeenten en nieuwe ondernemers, niet vanuit het verpakkingsregime zelf (zoals de grote productiebedrijven en verpakkingskundigen)

3 Drie wetenschappers in een panel reageerden, te weten Renee Wever (hoogleraar design engineering aan) Linda Steg (hoogleraar omgevingspsychologie) en Hans van Trijp. Wever, ook lid van de toetsingscommissie van het KIDV die brancheverduurzamingsplannen toetst op hun hoogst haalbare doelen: Bestaande dingen beter doen, dat herken ik wel vanuit de brancheverduurzamingsplannen. Met name de bedrijven in het peloton zijn aan het optimaliseren. De koplopers zijn zich inmiddels bewust, dat daar grenzen aan zitten. Die gaan echt anders denken om grotere stappen te kunnen maken. Steg: We moeten de consumenten erbij betrekken. Als de consument duurzaam doet, gaat het bedrijfsleven mee in die beweging. Daarvoor is een consequent, consistent verhaal nodig en goede communicatie. Niet het ene jaar zus en het andere jaar zo. Van Trijp: Ik zie weldegelijk transities, of in elk geval het begin daarvan, zoals de verpakkingsvrije supermarkt. Dat is een goed initiatief, al is het natuurlijk veel complexer om op brancheniveau grote stappen te maken. Dick Zwaveling, directeur van Nedvang waar bijna vierhonderd gemeenten hun afvalcijfers registreren: Tien procent van het afval is verpakkingsafval. Dat is relatief een kleine hoeveelheid, maar daarmee kunnen we weldegelijk een grote sprong maken. Loorbach: Ja, omdat dit afval dichtbij de consument staat kan het als aanjager dienen. Met alleen verpakkingsvrije supermarkten halen we de circulaire economie overigens ook niet. Maar van dergelijke initiatieven bij de retail, consumenten en nieuwe ondernemers verwacht ik meer heil dan van initiatieven die bij de bestaande instituties vandaan komen. Wever voegde daar het belang aan toe om het waardepotentieel van verpakkingsafval duidelijk te maken. Dat ligt veel hoger dan bij een zak met vuile luiers. Dat potentieel moeten we benutten. Grote veranderingen bereiken we alleen door anders te denken, gaf lector transities Kees Machielsen aan. Hij voerde afgelopen jaar in opdracht van het KIDV een verkenning uit naar systeeminnovaties. Een voorbeeld: We kunnen schoonmaakmiddelen overbodig maken, door met behulp van

4 nanotechnologie meubels, kleding, materialen, enzovoort zelfreinigend maken. Dan hebben we dus geen flacons meer nodig. De inhoud van het keukenkastje wordt tot nul gereduceerd. Deelsessies Het onderzoeksprogramma bevat thema s die de gehele verpakkingsketen, of liever packaging loop raken. Over alles heen is de vraag, wat zijn nu eigenlijk de milieueffecten van het verduurzamen van verpakken? Via een aangepaste LCA-tool wordt dat onderzocht voor uiteenlopende verpakkingen. Verduurzamen begint met duurzaam ontwerpen; de ontwikkeling van ontwerptools speelt daarop in. Maar ook het gedrag van de consument speelt een belangrijke rol; hoe kiezen zij en hoe kunnen zij worden gemotiveerd om voor meer duurzame verpakkingen te kiezen. En als er dan is gekocht en geconsumeerd, dan is de vraag aan de orde hoe de consument omgaat met het zich ontdoen van die verpakkingen; wat zijn dan bepalende grootheden? Vervolgens is de vraag waar er verbeteringen mogelijk zijn in de inzameling en recycling zelf, ook één van de relevante onderzoeksthema s. Tot slot liggen er nog veel uitdagingen bij de plastic keten als het gaat om verdere verduurzaming waaronder in de procestechnologie. Hierna volgen kort de bevindingen voor de deze thema s op basis van de korte presentaties en de discussies daarover. Milieueffecten en verduurzaming van verpakkingen Om de milieubelasting van ontwerpkeuzes inzichtelijk en meetbaar te maken, wordt een LCA-tool ontwikkeld. Het nieuwe aan deze tool is dat het aan verpakkingen gerelateerde productverlies én circulariteit worden meegenomen, wat bij reguliere LCA s nog niet het geval is. De ontwerper kan bijvoorbeeld met de tool berekenen wat de invloed van een ontwerp op het milieu is, waarbij na consumptie weinig product achterblijft in een verpakking ten opzichte van een ontwerp waarin wel product achterblijft. De tool geeft de ontwerper ook inzicht in de invloed van het ontwerp op de circulariteit, dus het verschil in milieudruk tussen een verpakking die beter te recyclen is of die van gerecyclede grondstoffen is gemaakt ten opzichte van andere oplossingen. Deelnemers aan deze sessie kregen inzicht in de methodische kant van LCA-tools ( Welke impact assesment methode heeft uw voorkeur? ) en bespraken andere LCA-gerelateerde zaken. Welke parameters zijn er, welke database wordt toegepast, wat is het aantal indicatoren, hoe ga je om met productverlies in de keten en met de toewijzing van de energiemix? De tool is vooraleerst gericht op gebruik door onderzoekers en studenten, maar het is de bedoeling dat die vervolgens ook beschikbaar komt voor het bedrijfsleven. Ontwerptools voor innovatief verpakken Verpakkingen zijn op zichzelf niet duurzaam en Design teams zijn verantwoordelijk voor de duurzaamheid van een verpakking. Na een discussie over deze twee stellingen concludeerden de deelnemers aan deze sessie dat in het bedrijfsleven de waarde van duurzaamheid nog niet zwaar genoeg opweegt tegen de commerciële winst. De kosten wegen vaak zwaarder dan de meerwaarde

5 van duurzame verpakkingen. Kan het ook anders? Ja, stelden de deelnemers, door niet sec naar de verpakking te kijken maar naar de combinatie van product en verpakking. De verpakking moet voldoen aan de vereiste functies (bescherming, voedselveiligheid) en daarbij een zo laag mogelijke milieudruk hebben. Dan kan een duurdere verpakking zichzelf terug verdienen, omdat die haar functies beter vervult. Het is aan de betreffende producent om dit inzicht mee te nemen in de bedrijfsvoering en de opdracht aan de designteams. Besluitvorming door consumenten ten aanzien van milieuvriendelijke verpakkingen Hoe kunnen consumenten worden gemotiveerd om voor duurzame verpakkingen te kiezen? Deelnemers aan deze deelsessie stelden vast dat de verpakkingsbeleving van iedere consument anders is en ook samenhangt met het product. De verpakking bij parfum heeft een totaal andere functie dan bij tomaten. Consumenten realiseren zich vaak niet wat de functionaliteit van de verpakking is. Maar boven alles: zij kopen geen verpakking; het gaat hen om het product. Consumenten zijn niet de beslissers over verpakkingen. Dat ligt bij de retailers. Maar het verpakkend bedrijfsleven trekt zich in het algemeen wel aan wat consumenten van hun product zonder of met verpakking vinden. Daarom is dit onderzoek van belang, als maar goed onderscheid wordt gemaakt tussen burgers en consumenten. Suggesties: Neem ook andere resultaten mee, zoals de studie naar het Restaurant van de Toekomst, wat is de betekenis van verpakkingen bij online aankopen en tot slot: Vertaal de resultaten uit dit onderzoek naar bruikbare tools voor het verpakkende bedrijfsleven. Inzamelingsgedrag van burgers bij verschillende inzamelsystemen Welke factoren beïnvloeden het inzamelinggedrag van burgers? Veel hangt af van de omgeving en plaatselijke situatie: woon je op de vijftiende verdieping in de stad of vrijstaand op het platteland. Er zijn ook psychologische factoren, zoals de waarden die mensen hechten aan bijvoorbeeld het milieu en de motivatie om te recyclen. De contextuele en psychologische factoren interacteren en beïnvloeden het gedrag. Dit kan er voor zorgen dat iemand die weinig motivatie heeft en lage waarde hecht aan het milieu toch meedoet aan de inzameling van aparte stromen zoals papier en plastic, omdat de woonomgeving en inzamelsystemen dit gedrag alsnog stimuleren. Inzicht in de onderliggende processen, bijvoorbeeld het spill-over effect, is nodig om

6 recyclinggedrag te begrijpen. Deze kennis is essentieel om effectieve strategieën te ontwikkelen die het gewenste gedrag stimuleren. Efficiency en effectiviteit van recyclingmethoden in relatie tot inzamelingsystemen Hoofddoel van dit onderzoek is om een Informatiesysteem te ontwikkelen waarmee gemeenten meer zicht krijgen op hun relatieve prestatie over het inzamelen van afvalstromen. Het systeem wordt zoveel mogelijk gevoed met specifieke (gemeente) informatie. Waar die niet beschikbaar is, kan een gemeente gebruik maken van default-informatie. Gemeenten zijn in staat te monitoren en te benchmarken. De consumptiepatronen van de burgers - en daaraan gerelateerd de hoeveelheid verpakkingen en ander afval - varieert sterk, per provincie en daarbinnen per gemeente. De materiaalstromen zijn bijgevolg dus nogal volatiel. Gemeenten doen vaak sorteerproeven, maar de informatie daaruit kan sterker en beter worden benut. Vanuit ingezameld materiaal (met name plastics) kan een beeld worden geschetst van de toepassingsmogelijkheden van de (bewerkte) materiaalstromen; dus wat er voor de consument aan bruikbare producten kan worden gemaakt. Inzicht in de inzamel-business en de mogelijkheid om te vergelijken, helpen gemeenten bij het beleid en bij het voorlichten van burgers. Procestechnologie bij de recycling van plastic verpakkingsmateriaal Uit onderzoek van de universiteit van Aachen blijkt dat kan worden voorspeld -op basis van de diameter en de lengte van een kunststof verpakking- welk sorteerverlies optreedt in de eerste stappen van het sorteerproces. Kleine verpakkingen (denk bijvoorbeeld aan het Yakult-flesje) komen door de kleine zeef terecht in de fijne fractie en worden niet gerecycled. Deelnemers aan deze sessie discussieerden of het recycleproces moet worden aangepast op het ontwerp, of andersom. En of kleine verpakkingen voor kleine porties juist leiden tot minder voedselverspilling, waarmee het milieueffect van het niet recyclen van de verpakking ruimschoots wordt gecompenseerd. Conclusie: door in het ontwerpproces van verpakkingen rekening te houden met het recycleproces, kan het rendement van sorteren worden verhoogd. Hierbij moet zowel rekening worden gehouden met de diameter als met de lengte van de verpakking.

7 Tot slot Hester Klein Lankhorst maakte uit reacties in de sessies op, dat deelnemers het leerzaam en interessant vonden om visies te delen. De tip om de link tussen het wetenschappelijk onderzoeksprogramma en de praktijk in stand te houden, nemen we zeker ter harte, zei de KIDVdirecteur in haar slotwoord. Het programma heeft een looptijd van vier jaar. Tussendoor delen we de resultaten en de nieuwe kennis die met de onderzoeken worden opgedaan. Samenwerking doet er toe, daarmee kunnen we meters maken.