Wegwijzer wederopbouw Toekomst voor wederopbouwwijken. Naoorlogs Bouwen in Overijssel

Transcriptie

1 Wegwijzer wederopbouw Toekomst voor wederopbouwwijken Naoorlogs Bouwen in Overijssel

2 1 Wegwijzer wederopbouw Toekomst voor wederopbouwwijken Naoorlogs Bouwen in Overijssel

3 2 EEN VOORBEELD VAN RENOVATIE EN TRANSFORMATIE VAN EEN PORTIEK- FLAT: DE LEEUW VAN VLAANDEREN IN AMSTERDAM

4 3 Inhoud INLEIDING 5 1. HET ONTSTAAN VAN DE WEDEROPBOUWWIJKEN 9 2. HOE HERKEN JE EEN WEDEROPBOUWWIJK? WENKEN VOOR WEDEROPBOUW WAT KUN JE ERMEE? 23 renovatie/transformatie laagbouw 25 renovatie/transformatie gestapelde bouw 45 sloop/nieuwbouw 87 OVERZICHT VAN BETROKKEN ORGANISATIES 98 BRONNEN 99 COLOFON 100

5 4 DE ZWOLSE WIJK DIEZERPOORT IN DE JAREN 60

6 5 Inleiding Grenzeloos optimisme De jaren na de Tweede Wereldoorlog kenmerkten zich door een sterk geloof in de vooruitgang en een naar hedendaagse maatstaven bijna grenzeloos optimisme over de toekomst. Na de donkere oorlogsjaren kon het immers alleen maar beter worden. Niet voor niets wordt deze periode, waarvoor doorgaans een tijdsgrens van 1945 tot circa 1965 wordt gehanteerd, vaak de wederopbouw genoemd. Een wederopbouw die niet alleen herstel van oorlogsschade betekende, maar zich ook richtte op de bouw van een nieuwe samenleving. Stedenbouw en architectuur werden gebruikt om een betere mens en daarmee een betere maatschappij gestalte te geven. Het ontwerpen van een nieuwe woonwijk waarin aan dit alles vorm moest worden gegeven, werd door veel stedenbouwkundigen, architecten en sociologen dan ook als een van de mooiste opdrachten beschouwd die men kon krijgen. Veranderende beeldvorming Veel van de wijken die met zoveel enthousiasme en idealisme zijn ontworpen, staan tegenwoordig in een heel wat minder gunstig daglicht. Wijken uit de Wederopbouw worden maar al te vaak geassocieerd met sociale problematiek, criminaliteit en achterstallig onderhoud. Ook de architectuur en stedenbouwkundige opzet staan in veel gevallen als verouderd en in verschillende opzichten als versleten te boek. Dat negatieve beeld is aan bijstelling toe. Niet alleen woont men in veel wijken van de wederopbouw nog altijd met plezier, ook de denkbeelden die aan de stedenbouwkundige en architectonische concepten uit de naoorlogse periode ten grondslag liggen blijken opvallend actueel en fris. Als voorbeeld kan hier de hoge waardering voor de brede straten, de ruime pleinen en de royale groenvoorzieningen worden genoemd die veel van de wijken uit de wederopbouw kenmerken. Maar ook de lichte architectuur, waarin de menselijke maat nog richtinggevend was, waarderen veel bewoners van wederopbouwwijken nog altijd. Wie er oog voor heeft, ontdekt trouwens nog veel meer. Een wandeling door een wederopbouwwijk is voor de oplettende beschouwer letterlijk een feest voor het oog: wederopbouwarchitectuur wemelt van de interessante bouwkundige en artistieke details en decoraties. Het programma Naoorlogs Bouwen in Overijssel Na een periode van intensieve herstructurering, waarbij veel wijken van de wederopbouw letterlijk op de schop gingen, lijkt er nu sprake van een herbezinning. Zonder de realiteit van de sociale en bouwkundige problemen in veel wederopbouwwijken te ontkennen, groeit het besef dat met sloop en nieuwbouw ook veel waardevols verdwijnt. En dat terwijl veel wederopbouwwijken kwaliteiten bezitten die een goed vertrekpunt zijn voor revitalisering. Het ontbreekt eigenaars, ontwikkelaars en beleidsmakers tot nu toe echter aan houvast. Wat is een wederopbouwwijk precies? Waaraan kun je zo n wijk herkennen? Wat maakt een wederopbouwwijk nu zo bijzonder? En hoe kun je waardevolle elementen dan een plaats geven in

7 6 herstructureringsopgaven? Om op deze vragen een antwoord te geven, heeft de provincie Overijssel in 2006 het programma Naoorlogs Bouwen in Overijssel in het leven geroepen. Deze wegwijzer is een onderdeel van dit programma. Opzet Deze wegwijzer bestaat uit vier hoofdstukken. Het eerste hoofdstuk gaat kort in op het ontstaan van wederopbouwwijken en de actuele problematiek. Hoofdstuk 2 vermeldt hoe u een wederopbouwwijk herkent. Het derde hoofdstuk geeft drie wenken voor wederopbouw. Welke uitgangspunten zijn belangrijk als u aan het werk gaat in een wederopbouwwijk? Hoofdstuk 4 laat voorbeelden zien van hergebruik van wederopbouwwijken. Voorbeelden die inspireren en interesseren. De bijlage biedt verwijzingen. Waar kan men terecht voor vragen, advies en verdere ondersteuning?

8 SLOOP IS NOG STEEDS HET MEEST INGEZETTE MIDDEL OM DE PROBLEMATIEK AAN TE PAKKEN 7

9 8 DE ZWOLSE WIJK HOLTENBROEK IN DE JAREN 60

10 9 1. Het ontstaan van de wederopbouwwijken Woningnood Na de Tweede Wereldoorlog was de materiële schade in Nederland enorm. In totaal waren door de oorlog woningen verwoest, zwaar beschadigd en licht beschadigd. 1 op de 5 woningen was niet ongeschonden uit de oorlog gekomen. De wederopbouwopgave was dus zeer omvangrijk. De wederopbouw richtte zich naast het herstellen van de oorlogsschade ook op het realiseren van nieuwe woningen in nieuwe wijken. Nieuwe woningen waren broodnodig door de explosieve toename van de bevolking: deze groeide van 8,8 miljoen in 1940 tot 12,9 miljoen in 1970, van 2,3 miljoen huishoudens in 1947 tot 3,6 miljoen in Zowel de grote steden als de kleine plattelandsgemeenten stonden tijdens de wederopbouwperiode ( ) voor de opgave om snel en veel woningen te realiseren tegen beheersbare kosten. In de periode werden bijna twee miljoen woningen aan de vooroorlogse voorraad van ongeveer anderhalf miljoen woningen toegevoegd. De rijksoverheid als regisseur Al tijdens de oorlog nam de rijksoverheid de taak op zich om centraal vanuit Den Haag leiding te geven aan de wederopbouw van ons land. Een nieuw ministerie, Openbare Werken en Wederopbouw, had de totale controle over de woningbouw. Jaarlijks werd er een Bouwplan vastgesteld. Hierin kregen lagere overheden een maximaal aantal te bouwen woningen aangewezen. Gemeenten waren in eerste instantie geïnteresseerd in een zo groot mogelijk woningcontingent, om daarmee in de grootste nood te voorzien. De verstrekking van subsidies aan woningbouw was gekoppeld aan bindende kwaliteitsnormen en richtlijnen, de zogenaamde Voorschriften en Wenken. Hieraan lag de wens ten grondslag om te komen tot een beperkt aantal efficiënte woningontwerpen. De Stichting Efficiënte Woningbouw ontwikkelde een reeks standaardplattegronden voor eengezinsen etagewoningen. Het tijdschrift Bouw en het Bouwcentrum in Rotterdam hadden een belangrijke rol in de landelijke verspreiding ervan. De rijksoverheid probeerde de ontwikkeling van arbeids-, materiaal- en kostenbesparende bouwmethoden te bevorderen. Zo konden gemeenten het toegewezen woningcontingent vergroten door te bouwen in het Airey-systeem of een van de vele andere bouwsystemen. De wijkgedachte als uitgangspunt Het basisidee achter de naoorlogse uitbreidingswijken was de wijkgedachte, ontwikkeld door een Rotterdamse studiegroep. De wijkgedachte was een belangrijk hulpmiddel om de stad in te delen. Daarnaast waren de bedenkers van de wijkgedachte ervan overtuigd dat de indeling van een stad een grote invloed had op ontplooiing van de stadsbewoners. De wijkgedachte was hiermee ook een soort van beschavingsoffensief om de anonieme massamens om te vormen tot een verantwoordelijk burger. Volgens de wijkgedachte was het gezin de hoeksteen

11 10 van de samenleving. Het leven van de mens was opgebouwd uit verschillende levenssferen, beginnend bij de woning en oplopend via een buurt en wijk naar de stad als geheel. Een ideale woonbuurt was samengesteld uit diverse woning- en gebouwtypen voor alle groepen van bewoners, verschillend in sociale klasse en leeftijd. Dit bood de wijkbewoner zijn leven lang een overzichtelijke en vertrouwde levenskring, zo was de gedachte. Elke wijk of buurt kreeg eigen voorzieningen. Winkels, kerken en het gemeenschapsgebouw kregen een plek in het centrum van de wijk. Scholen en terreinen voor spel en ontspanning kwamen in de groenstroken, die verspreid over de wijk lagen.

12 11 50-plussers, oud en gebrekkig? Sloop meest ingezette middel om problematiek aan te pakken De eerste na de oorlog gebouwde wijken zijn inmiddels 50-plussers. Vaak wordt er niet meer positief over gesproken. Zo heten de meeste woningen uit de wederopbouwperiode niet meer aan de huidige woonwensen te voldoen omdat ze te klein zijn, slecht geïsoleerd zijn en technische gebreken vertonen. Ook in esthetisch opzicht worden ze als verouderd ervaren: de architectuur van de wederopbouw krijgt vaak het stempel sober en eentonig mee. Meer waardering lijkt er te zijn voor het groene karakter dat veel naoorlogse wijken kenmerkt. Ook de groenvoorzieningen zijn echter aan verloedering onderhevig. Ook dit is mede te wijten aan de eenzijdige sociale samenstelling van de wijken en het steeds beperkter voorzieningenpakket dat daarvan het resultaat is. Het antwoord op bovenstaande problematiek wordt vaak gezocht in grootschalige sloop en nieuwbouw. Er wordt veel vaker voor sloop en vervangende nieuwbouw gekozen dan voor renovatie. Zeker wanneer het sociale woningbouw betreft; sociale huurwoningen hebben een twaalfmaal grotere kans gesloopt te worden dan koopwoningen. Toch lijkt de tendens tegenwoordig te verschuiven. Her en der in het land zijn steeds meer aansprekende voorbeelden te zien van renovatie van wederopbouwwijken, al dan niet in combinatie met sloop/ nieuwbouw. Verderop in deze wegwijzer vindt u hiervan een aantal voorbeelden.

13 12 ^ WONIINGTOEDELING WAS HEEL NORMAAL TIJDENS DE WEDEROPBOUWPERIODE

14 13 2. Hoe herken je een wederopbouwwijk? Wie in een willekeurige plaats in Overijssel op zoek gaat naar wijken uit de wederopbouw, zal in de eerste plaats goed moeten kijken naar de ligging. Een goede plattegrond kan daarbij helpen. Tot aan de Tweede Wereldoorlog hadden de meeste Overijsselse steden en dorpen slechts bescheiden uitbreidingen buiten de oude stads- of dorpskern. De uitbreidingswijken die er waren, lagen bovendien dicht tegen het centrum aan. Veel wederopbouwwijken liggen dus ook vaak nog in de buurt van het centrum en sluiten nauw aan op eventuele vooroorlogse uitbreidingen. Wederopbouwwijken hebben een aantal specifieke kenmerken: een hiërarchische opzet; heldere begrenzingen; functionele en overzichtelijke wegen; veel groen; stempel- en strokenbouw en een mix van traditionele en moderne architectuur. 1. Hiërarchische opzet Wederopbouwwijken zijn zeer hiërarchisch opgebouwd. Alles is ingedeeld in een volgorde van belangrijkheid. Hierin is duidelijk de wijkgedachte terug te zien, het basisidee achter de naoorlogse uitbreidingswijken. Deze hiërarchie zie je op het gebied van voorzieningen, scholen, groen en kerken. Een voorbeeld als het gaat over het groen in de wijk: buurtgroen is alleen bedoeld voor de omwonende kinderen om te spelen, terwijl de wijk meestal ook een plantsoen heeft dat is bedoeld voor alle wijkbewoners. Ook bij de voorzieningen vind je deze zelfde hiërarchie terug: het buurtwinkelcentrumpje heeft een paar kleine winkeltjes voor de dagelijkse boodschappen. Voor de grote boodschappen of niet-dagelijkse inkopen ga je naar het wijkwinkelcentrum, dat ook een stuk groter is. In de loop der tijd is deze hiërarchische opbouw minder goed zichtbaar geworden, omdat vaak buurtwinkelcentra leeg zijn komen te staan of stukjes groen zijn bebouwd. 2. Heldere begrenzingen - de wijk is vanaf de buitenkant herkenbaar - in de wijk zelf zijn afzonderlijke buurten (vaak in de vorm van stempels) duidelijk herken- en beleefbaar Een wederopbouwwijk is in zijn geheel ontworpen, de begrenzingen zijn vaak heel duidelijk. Je ziet duidelijk waar de wijk begint en eindigt. De plattegrond van de wijk is vaak rechthoekig. Ook de grenzen tussen de verschillende buurten zijn goed zichtbaar. Wijken of buurten worden van elkaar gescheiden door brede wegen of door groen. 3. Stempels en stroken - het midden van de wijk werd gevuld met stempels - aan de randen van de wijk bouwde men de bouwblokken in zogenoemde stroken om deze rand te benadrukken Een belangrijk kenmerk van de meeste wederopbouwwijken is het voorkomen van zogenoemde stempels. Vooral op de plattegrond van de wijk zijn deze vaak goed te herkennen. Een stempel bestaat uit een groepje van verschillende en in hoogte variërende woningtypen. Zo n stempel wordt vaak

15 14 meerdere malen herhaald. De bedoeling was om door middel van deze stempels een ritmisch straatbeeld te creëren. Waar stempels vaak in het midden van de wijk liggen, koos men voor de randen van de wijk vaak voor het bouwen in stroken. Strokenbouw dient vaak als begrenzing van de wijk. 4. Functionele en overzichtelijke wegenstructuur - rechte wegen en lange zichtlijnen voor automobilisten - in de rijwegen geïntegreerde fietsroutes - evenwijdig aan de rijwegen liggende voetpaden in de stempels diagonaal lopende voetpaden om ontmoetingen te bevorderen - door breedte en straatprofiel neemt een weg een specifieke plaats in binnen de logistieke hiërarchie : - een weg is onmiddellijk herkenbaar als meer of minder belangrijke rijweg of voetpad (ontsluitingsweg, buurtstraat of woonstraat) De jaren van de wederopbouw waren ook de jaren van de opkomst van een nieuw vervoermiddel, de auto. In de ontwerpen van de wederopbouwwijken is nadrukkelijk rekening gehouden met deze nieuwkomer. De ontsluitingswegen zijn meestal brede, rechte wegen bedoeld voor een snelle verkeersafwikkeling. Daarnaast kent de wijk een maximum aan parkeerruimte (voor die tijd). De structuur van de wegen in de wijk met het onderscheid tussen ontsluitingswegen en buurtstraten is een duidelijk kenmerk van naoorlogse woonwijken. Er zit een herkenbare hiërarchie in. 5. Veel groen - zowel gras en lage beplanting als bomen en struiken - het groen heeft voor een groot deel een openbaar karakter en vormde de ontmoetingsplaats voor de bewoners van de wijk Groen ligt vooral om de verschillende buurten van een wijk en dient als scheiding tussen de buurten. Ook aan de randen van de wijk bevindt zich groen. Belangrijke voorzieningen voor de wijk, zoals scholen, liggen in het groen. Bij de plannenmakerij voor de meeste wederopbouwwijken besteedde men in het ontwerp veel aandacht aan het groen. Het was een belangrijk onderdeel van het plan. De wijken werden zo ingedeeld dat het gemeenschappelijk groen in gelijke mate over alle woningen werd verdeeld, zodat iedereen van het groen kon genieten en dat men elkaar hier ook tegenkwam. 6. Mix van traditionele en moderne architectuur - combinatie van twee architectuurstromingen (vooral bij de wijken tot 1955) - grote uniformiteit: veel gebouwen zijn gelijkwaardig in vormgeving - de architectuur is dikwijls sober: details worden ingezet om gebouwen of gebouwdelen te onderscheiden - geleding van de straatgevels, door in- en uitspringende geveldelen en de groepering en indeling van de vensters In de wederopbouwwijken zijn vaak twee architectuurstromingen te onderscheiden, het Nieuwe Bouwen (Modernisme) en de Delftse School (Traditionalisme). Vaak is de architectuur in de wijk een mix van beide stromingen. Deze architectuur wordt shake hands genoemd. Opmerkelijk voor wederopbouwwijken is dat het ontwerp niet meer een losse woning betreft, maar een verzameling van woningen. De architectonische uitwerking van de gebouwen staat ten dienste van het totaal. Ondanks het strakke regime en de standaardplattegronden die de architecten van bovenaf opgelegd kregen, ontstond er wat betreft architectuur in de wijken geen eenheidsworst. Met een minimum aan geld en materiaal werd door de architecten toch een handtekening gezet. 7. Straatnamen Een ander, minder voor de hand liggend aanknopingspunt zijn de straatnamen in de wijken. Ze vallen vooral in de volgende categorieën: - vogels - bomen - bloemen - componisten

16 15 - namen die te maken hebben met de bevrijding van Nederland, bijvoorbeeld Churchill, Canada en namen van verzetsstrijders - namen van leden van het Koninklijk Huis, met name van de jonge prinsessen Beatrix, Irene, Margriet en Marijke Niet altijd sprake van wijken In met name de kleinere kernen van Overijssel zijn geen echte wederopbouwwijken aanwezig. De bebouwing uit de wederopbouwperiode beperkt zich hier vaak tot maximaal drie straten. Vaak zijn deze straten organisch opgenomen in oudere en jongere bebouwing. Niet alle bovengenoemde kernmerken komt men in de kleinere kernen tegen. Toch kan er in de kleinere kernen degelijk sprake zijn van waardevolle architectuur. Deze wegwijzer is ook toepasbaar op de kleinere kernen. ^ MENIGE STRAAT IS VERNOEMD NAAR EEN VAN DE JONGE PRINSESSEN

17 16 Niet alleen maar negatief... Wat zijn de pluspunten van de wijken? Het idee van de wijk als een sociale en ruimtelijke eenheid wordt als stedenbouwkundig concept onder de hedendaagse gewijzigde maatschappelijke omstandigheden steeds vaker als achterhaald beschouwd. De moderne mens is steeds minder fysiek gebonden aan een plaats of wijk en zoekt een woonplek in overeenstemming met zijn specifieke behoefte en de inhoud van zijn portemonnee. Marketingconcepten als leefstijlen en woonstijlen worden ingezet om nieuwe woongebieden te benoemen en promoten. Bestaande, naoorlogse wijken zouden zich niet kunnen aanpassen aan het sociaalmaatschappelijke leven van vandaag de dag. Bij de herstructurering van de naoorlogse wijken in het kader van de stedelijke vernieuwing is daarom hoog ingezet op sloop/nieuwbouw en toename van koop- en duurdere huurwoningen ter verbetering van de sociaal-economische positie van deze stedelijke gebieden. Het geschetste beeld van de naoorlogse wijken is in de Nota Stedelijke Vernieuwing (1997) en in de media overwegend negatief. Monofunctionele, verpauperde gebieden met slechte portiekwoningen of galerijflats, waar een normaal mens s avonds niet meer over straat gaat. Klopt dit beeld of is er ook een andere manier om naar deze wijken te kijken? Wanneer de sociaal-maatschappelijke problemen even buiten beschouwing worden gelaten, kunnen in algemene zin de volgende positieve karakteristieken van de vroeg-naoorlogse wijken ( ) onderscheiden worden: - De wederopbouwwijken zijn een overblijfsel van een zeer belangrijke periode in Nederland. - De diversiteit van de woningen is goed, al zijn ze relatief klein. - In vergelijking met andere wijken is er veel meer groen. - De ligging van de wijken is gunstig: de wijken liggen gunstig ten opzichte van het stadscentrum en het hoofdwegennet en zijn (meestal) voorzien van goed openbaar vervoer. - 60% van de woningen is eengezinswoning. - De huurwoningen hebben een goede prijs-kwaliteitsverhouding. - De menselijke maat gold als uitgangspunt. Deze wegwijzer wil aangeven dat deze wijken vaak meer kwaliteiten hebben dan menigeen denkt en dat deze wijken meer mogelijkheden voor hergebruik en aanknopingspunten bieden dan menigeen weet. Dit kan soms alleen al in de achterliggende gedachtegang zitten. Deze wegwijzer pleit ervoor om in het begin van de planvorming ook te kijken naar het bestaande. Welke mogelijkheden biedt dit eigenlijk?

18 17

19 18 HET GERENOVEERDE INTERIEUR VAN DE LEEUW VAN VLAANDEREN IN AMSTERDAM

20 19 3. Wenken voor wederopbouw 1. Wees je bewust van het maatschappelijk belang Wederopbouwwijken zijn het resultaat van een belangrijke periode uit de Nederlandse geschiedenis, de periode van na de Tweede Wereldoorlog. Een op de vijf woningen was niet ongeschonden uit de strijd gekomen. Naast de enorme herstelopgave, lag er een nog grotere uitbreidingsopgave vanwege de explosieve bevolkingstoename. In de periode zijn bijna twee miljoen woningen aan de vooroorlogse voorraad van anderhalf miljoen woningen toegevoegd. Via een centraal gestuurde aanpak zijn toonaangevende architecten, stedenbouwkundigen en sociologen betrokken geweest bij de uitvoering. Er was ruimte voor nieuwe geluiden, bouwmethoden en ideologieën. Stedenbouw en architectuur werden ingezet om een betere samenleving te creëren. Dat, decennia later, sommige wijken niet meer aan de huidige woonwensen en bouwkundige eisen voldoen, staat buiten kijf. En dat niet alle ideologieën waarheid zijn geworden, klopt ook. Feit is wel dat de wederopbouwwijken in Nederland een belangrijke uiting zijn van de opvattingen over stedenbouw en architectuur van vlak na de oorlog. Ze maken onderdeel uit van onze geschiedenis en ons geheugen en zijn daarmee cultureel erfgoed. Wederopbouwwijken vormen een onderdeel van ons collectief geheugen, ze zijn van ons allemaal. 2. Ga uit van de kracht van het bestaande Sluit bij herstructureringsplannen een goed huwelijk tussen de bestaande kwaliteiten en het gewenste programma. Dat bereik je niet door eenzijdig het bestaande voorop te stellen, maar ook niet door het programma heilig te verklaren. Dat laatste is iets wat opdrachtgevers nogal eens lastig vinden. Het huwelijk tussen het bestaande en het gewenste komt niet vanzelf tot stand en je moet er aan blijven werken. Het vergt een andere basishouding en aanpak dan tot nu toe gebruikelijk is. Aan de opdrachtgever vraag je zich minder hard op te stellen bij het formuleren van het programma. Hij moet beter kijken wat in een wijk speelt en hoe dat voorzichtig kan worden verbeterd. Omdat je van dit proces het eindpunt nooit goed kan definiëren, is een zekere openheid vereist. Architecten moeten omgekeerd het ontwerpen niet meer zien als het realiseren van een eindbeeld, maar inzetten op een onderzoek naar de mogelijkheden die verscholen liggen in de bestaande structuur. Zij moeten zich afvragen wat goed functioneert en daarvan afblijven en de voorstellen tot verbetering daar op afstemmen. Over de aanpak van wijken wordt hoog boven in de organisatie besloten door personen die weinig kennis hebben van de casco s. Dat betekent, dat corporaties volledig afgaan op mutatie- en exploitatiecijfers en op basis daarvan sloopbeslissingen nemen. Maar

21 20 die getallen zeggen niets over de rol die bestaande gebouwen spelen in een vernieuwde wijk. De grote vraag is dan ook hoe we die fysieke kennis zo kunnen organiseren dat ze op dat hogere beslissingsniveau een rol kan spelen. Daarnaast wordt in de stedenbouw een soort abstractie wordt bedreven die onvoldoende aansluit bij wat je concreet in een wijk aantreft. Ik heb een stedenbouwkundige voor een zaal met bewoners wel eens de sloop van een woonblok horen verdedigen op grond van het feit dat dit een zichtas blokkeerde. Waarop een bewoner riposteerde dat je juist in een zichtas prachtig woont. De argumentaties van stedenbouwkundigen om iets al dan niet te slopen zijn over het algemeen vrij mager. (Tilman, 2009, p. 15) Je zult de stad moeten aanpassen naar aanleiding van het gebruik dat ervan wordt gemaakt. Het is in de geschiedenis van de stad echter vrij uitzonderlijk dat dit gebeurt door hele wijken weg te vagen en dan opnieuw te beginnen. Het probleem is dat de corporaties bij dit soort operaties mikken op de middengroepen. Natuurlijk passen die niet in de portiekflats en zijn rigoureuze ingrepen nodig. De vraag is echter of je dat moet willen en of je niet op zoek moet naar die vormen van stedelijk wonen die wel in deze structuren passen. (Tilman, 2009, p. 16) Je moet de bestaande kwaliteiten koesteren en de eventuele fouten eruit halen. De fysieke structuur zal moeten worden ingericht op de gewenste diversiteit van het woningaanbod. In veel projecten halen wij de grotere woningen uit het portiek en geven we ze een eigen voordeur aan de straat. Dat is heel simpel, maar zo heb je wel diversificatie en verminder je de eventuele overlast. (Tilman, 2009, p. 16) 3. Weet dat de wederopbouwwijk een hiërarchisch opgebouwd geheel is Kenmerkend voor wederopbouwwijken is dat ze als geheel zijn ontworpen. Ook de woningen zelf zijn als een geheel ontworpen en niet als individuele woningen. Daarin ligt ook de kracht van de wijk, in het geheel. Het geheel vormt, door een bepaalde herhaling en een bepaalde rangschikking van de gebouwen ten opzichte van elkaar, een eenheid. De wijk is opgebouwd volgens het gelede stadsprincipe en de wijkgedachte. De wijk is hierbij een belangrijk onderdeel van de stad. De volgens de wijkgedachte ideale wijk, die op haar buurt weer uit buurten bestaat, is samengesteld uit diverse woning- en gebouwtypen voor alle groepen van bewoners, verschillend in sociale klasse en leeftijd. Het is belangrijk om toekomstplannen te richten op de gehele wijk en niet op afzonderlijke woongebouwen. Hiermee voorkom je dat je het overzicht verliest en de wijk laat versnipperen door ad hoc ingrepen. Gemeente en corporatie zouden eigenlijk een gemeenschappelijke visie moeten opstellen. Elke wijk of buurt kreeg eigen voorzieningen. Winkels, kerken en het gemeenschapsgebouw kregen een bijzondere plek in het centrum van de wijk. Scholen en terreinen voor spel en ontspanning kwamen in de groenstroken, die verspreid over de wijk lagen. Wees je bij herbestemmingsonderzoeken of sloop-/ nieuwbouwplannen bewust, dat de voorzieningen in de wijk vaak een bijzondere stedenbouwkundige ligging hebben. Doe bij het uiteindelijke ontwerp recht aan de bijzondere plek en de bijzondere betekenis die deze plek binnen de wijk heeft. Maak plannen voor de toekomst van de gehele wijk en doe niet aan postzegelplannen. Het gaat erom dat we onze wederopbouwwijken gebruiken en niet verbruiken. Verdiep je in de wijk, ken de kwaliteiten en gebruik ze.

22 21

23 22 ^ FOLDER WAARIN DE INTRODUCTIE VAN EEN NIEUW WONINGTYPE, DE DUPLEXWONING, WERD UITGELEGD

24 23 4. Wat kun je ermee? Er zijn in Nederland al verschillende voorbeelden van wederopbouwwijken die een herstructureringsopgave achter de rug hebben. Deze wijken verschillen in schaalniveau, aard van de opgave en de aanleiding tot ingrijpen. Ook de gekozen oplossingen variëren van renovatie tot sloop/nieuwbouw of een combinatie van beide. Hierna volgt een overzicht van aansprekende voorbeelden. De voorbeelden zijn gerubriceerd. Als eerste worden voorbeelden van renovatie en transformatie getoond, zowel wat betreft laagbouw als gestapelde bouw. Daarna komen voorbeelden van sloop/nieuwbouw aan de orde. Hierbij wordt geen onderscheid gemaakt tussen laagbouw en gestapelde bouw. In de voorbeelden noemen we zowel het begrip renovatie als transformatie. Hieronder verstaan we het volgende: Renovatie: het door ingrijpende verbouwing weer bewoonbaar maken van een woning of een stadswijk. Transformatie: het renoveren van een woning of een stadswijk, waarbij door middel van slopen en/of aanbouwen een aanzienlijke gedaanteverandering optreedt.

25 24 NIEUWE DAKSTUDIO S OP EENGEZINSWONINGEN IN DE ROTTERDAMSE WIJK HORDIJKERVELD

26 RENOVATIE/TRANSFORMATIE laagbouw 25

27 26 Met een rugzak naar Arnhem Provincie Gemeente Plaats Wijk/buurt Straat Schaalniveau Verandering Gelderland Arnhem Arnhem Malburgen/Malburgen West Speenkruidpad, Meldestraat Buurt Renovatie/transformatie Opdrachtgever Volkshuisvesting Arnhem Architectenbureau Marco Henssen Architecten bv, Rotterdam Waarom is er ingegrepen? Vanwege gebrek aan bouwlocaties in de overige delen van de stad, zocht Arnhem de ruimte aan de zuidzijde van de Rijn. De wijk Malburgen is voor de Tweede Wereldoorlog als tuindorp ontworpen door architect Grandpré Molière. Malburgen zou de eerste en enige uitbreidingswijk van Arnhem worden aan de zuidzijde van de Rijn. Een tuindorp met veel groen, eengezinshuizen en beneden- en bovenwoningen. De oorspronkelijke plannen zijn niet uitgevoerd als gevolg van de Tweede Wereldoorlog en de grote woningnood daarna. Omdat alle vooroorlogse bebouwing tijdens de oorlog was verwoest, moesten in hoog tempo veel goedkope woningen worden gebouwd. Ook werd het woningaantal groter dan gepland en kwamen er veel flats. Uiteindelijk verrezen zevenduizend woningen in Malburgen, waarvan zo n 80% in de sociale huursector. De extra bedrijven en voorzieningen die voor deze groei nodig waren, kwamen vaak op locaties aan de rand van de wijk terecht. Het gevolg was dat de oorspronkelijke opzet ingrijpend werd gewijzigd. Van de eens bedoelde samenhang en openheid naar het omringende landschap bleef weinig over. Maar er veranderde meer. Malburgen bleef niet de enige wijk aan de overkant van de Rijn. Vanaf de jaren 70 verrezen nieuwe uitbreidingswijken. Het woningbestand in Malburgen is eenzijdig. De wijk bestaat voornamelijk uit gestapelde en uit kleine en goedkope huurwoningen. Dat maakt Malburgen aantrekkelijk voor starters op de woningmarkt en voor mensen met een laag inkomen. Degenen die een ruimere woning of een koopwoning willen, hebben echter binnen de wijk nauwelijks mogelijkheden om door te stromen. Het gevolg is dat de huishoudens met hogere inkomens naar andere wijken verhuizen en zelfs buiten de stad een nieuwe woning vinden. Dit heeft in de loop der jaren geleid tot een sociaal-economisch eenzijdige bevolkingssamenstelling: de blijvers van het eerste

28 27 Algemene projectgegevens Wanneer afgerond? 2001 Aantal woningen voor de renovatie 200 Aantal woningen na de renovatie 200 Doelgroep voor de renovatie gezinnen Doelgroep na de renovatie gezinnen Typologie en beheervorm voor de renovatie eengezinswoning/sociale huur Typologie en beheervorm na de renovatie eengezinswoning/sociale huur Cijfers en centen Bruto vloeroppervlak voor de renovatie m 2 Bruto vloeroppervlak na de renovatie m 2 De totale bouwkosten ,- De gemiddelde bouwkosten per woning ,- De gemiddelde maandelijkse huurprijs na de ingreep 490,- (2009, inclusief servicekosten) De gemiddelde koopprijs na de ingreep n.v.t. <<< OORSPRONKELIJKE SITUATIE << TIJDENS DE RENOVATIE < HET RESULTAAT

29 28 ^ RUGZAKWONINGEN

30 29 uur en de recente bewoners die vaak slechts tijdelijk in Malburgen wonen. Een wijk als Malburgen dreigt daardoor af te zakken naar de onderkant van de woningmarkt als niet wordt ingegrepen. Wat was het doel van de verandering? - creëren van een leefbare wijk, waar het prettig wonen en werken is voor allerlei mensen - oriëntatie op de omliggende groene omgeving - meer variatie in de woningvoorraad - daling van 80% naar 50% sociale woningbouw - grotere sociale samenhang Wat is er veranderd? De herstructurering van Malburgen gebeurt volgens het Ontwikkelingsplan Malburgen. Tot 2015 worden er gefaseerd verschillende deelprojecten uitgevoerd. Bij de herstructurering zal er deels sloop en nieuwbouw plaatsvinden. Daarnaast wordt een deel van de bestaande voorraad gerenoveerd. Een voorbeeld hiervan is de renovatie van 200 eengezinswoningen in Malburgen West. Hierdoor kunnen de woningen weer voor 30 jaar worden geëxploiteerd. In de woningen, met drie slaapkamers, zijn de badkamers van 2 m 2 tot 4,5 m 2 vergroot. Dit was noodzakelijk om ruimte te bieden aan huishoudelijke apparatuur als wasmachines en drogers. De uitbreiding van de badkamers is niet ten koste gegaan van de slaapkamers. De uitbreiding van de badkamer kon plaatsvinden door een geprefabriceerde rugzak aan de gevel te hangen. Daarnaast leverde het ontbreken van spouw en spouwmuurisolatie de nodige vochtproblemen op. Een nieuw buitenspouwblad optrekken zou de fundering te zwaar belasten. Het verwijderen van de bestaande bakstenen muur zou te riskant zijn, omdat het achterliggende betonnen casco wellicht niet op zichzelf zou kunnen staan. Een oplossing werd gevonden in het plaatsen van een dunnere, lichte beplating van keramische tegels op een houten frame op enkele centimeters voor de oude gevel. In de ruimte tussen tegels en oorspronkelijke gevel is een isolatielaag aangebracht. De keuze had als bijkomend voordeel dat de bewoners tijdens het bouwproces van hun woning gebruik konden blijven maken. De rode daken zijn gebleven en vormen de verbinding tussen de huizen. De bestaande ritmiek van de woningen, van open (puien) en gesloten (metselwerk) is versterkt: dichte gevelvlakken zijn bekleed met keramische elementen en puien zijn ingevuld met glas. Bij dit plan is rekening gehouden met de klussende bewoner. Voor een eventuele aanbouw aan de achterzijde is een bouwpakket ontworpen. Met behulp van een boodschappenlijstje en een tekening van de architect in samenwerking met Gamma kan de bewoner eventueel zelf een achteraanbouw plaatsen. Zo wordt geprobeerd te bereiken eventuele aanbouwen op elkaar te laten aansluiten. Op van de openbare weg goed zichtbare plekken, die om duidelijke afscheiding en representatie vragen, staan geperforeerde stalen schuttingen. Wat is er bijzonder? Doordat de bewoners tijdens de renovatie in de woningen bleven wonen, moest de bouw strak worden georganiseerd. De totale bouwtijd in de woning mocht maar 10 werkbare dagen zijn. Gevels en badkameruitbouwen moesten in één dag geplaatst worden en weer- en winddicht zijn. De uitbreiding van de woning ter hoogte van de eerste verdieping door middel van het toevoegen van een rugzak. Doordat elke rugzak identiek is en door de toepassing van keramiek en glas is de ritmiek in het straatbeeld behouden gebleven. Door de ontwikkeling van een doe-het-zelfpakket voor de huurders wordt de uniformiteit in de buurt bij eventuele uitbreidingen gewaarborgd.

31 30 Tuindorp Kethel Provincie Gemeente Plaats Wijk/buurt Straat Schaalniveau Verandering Zuid-Holland Schiedam Schiedam Tuindorp Kethel n.v.t. Buurt Renovatie Opdrachtgever Woonplus Schiedam Architectenbureau BIQ Stadsontwerp bv, Rotterdam Waarom is er ingegrepen? Tuindorp Kethel is een naoorlogse buurt uit de jaren vijftig, ontworpen volgens het destijds populaire concept van het tuindorp. In de loop der jaren is de buurt door stadsuitbreiding en aanleg van de snelweg A20 omringd door bebouwing en ligt nu als een groene oase in een stedelijk gebied. De buurt is opgezet met open bouwblokken met achterpaden. De woningen zijn van twee verschillende architecten, die wel de afstemming bij elkaar hebben gezocht. In het bestemmingsplan was vastgelegd dat de binnenterreinen tussen de huizen niet bebouwd mochten worden; de woningen hadden dan ook inpandige bergingen. De binnentuinen hadden een open en collectief karakter en het openbare gebied begon met groenperken direct aan de voor- en zijzijdes van de woningen. Door het ontbreken van trottoirs waren openbare ruimte, privé-buitenruimte en woningen nauw met elkaar verweven. Dit gaf de buurt een bepaald uniform beeld van kunstmatige stedenbouwkundige schoonheid: op elkaar afgestemde woningarchitectuur, open stroken tussen de woningen en straten met groenstroken. De binnenterreinen werden na een jaar of tien na de bouw gekraakt. Er verschenen kolenkisten en lage schuurtjes en de tuinen werden geïndividualiseerd met pergola s en erfafscheidingen. De openbare groenstroken werden eveneens gekraakt. Er ontstond een semi-publieke ruimte die een zekere beeldvariëteit aan de buurt gaf en het uniforme beeld van de oorspronkelijke opzet veranderde. Toch was het beeld niet rommelig door een bepaalde eenheid in het gebruik van materialen en vormen van de zelf aangebrachte bouwsels. Het kraken van de binnentuinen bracht een proces van verbouwingen in de woning op gang door de vrijgekomen ruimte van de binnenberging. Deze kreeg diverse functies zoals (bij)keuken of uitbreiding van de woonkamer door de binnenmuren te slopen. Door dit proces heeft de kunstmatige schoonheid van de oorspronkelijke stedenbouwkundige opzet plaatsgemaakt voor een vertrouwd beeld van straat, voortuintje, huis en achtertuin met schuur en schutting. De technische staat van de schil van beide typen woningen was slecht door onder meer lekkage en vochtproblemen, en de architectuur van de woningen

32 31 Algemene projectgegevens Wanneer afgerond? 2002 Aantal woningen voor de renovatie 241 Aantal woningen na de renovatie 241 Doelgroep voor de renovatie gezinnen Doelgroep na de renovatie gezinnen Typologie en beheervorm voor de renovatie eengezinswoning/sociale huur Typologie en beheervorm na de renovatie eengezinswoning/sociale huur en koop Cijfers en centen Bruto vloeroppervlak voor de renovatie m 2 Bruto vloeroppervlak na de renovatie m 2 De totale bouwkosten ,- De gemiddelde bouwkosten per woning ,- De gemiddelde maandelijkse huurprijs na de ingreep onbekend De gemiddelde koopprijs na de ingreep onbekend OORSPRONKELIJKE SITUATIE > >> >>>

33 32

34 33 was door eerdere renovaties grondig aangetast. Reden tot ingrijpen. Wat was het doel van de verandering? Belangrijkste tekortkomingen van Tuindorp Kethel waren de technische staat van de woningschil en de ontstane architectonische disbalans tussen de Aireyen Welchenwoningen. De renovatie richtte zich op de aanpak van deze tekortkomingen. De renovatie van beide woningtypen concentreerde zich op de schil, waarbij een snelle renovatiesystematiek wenselijk was. De woningen werden immers in bewoonde staat gerenoveerd. kleur. De kopgevels zijn bekleed met gepotdekselde polyesterbetonplaten. Ook deze woningen werden thermisch geïsoleerd conform de actuele waarde. Door gelijke materialen in beide woningtypen te gebruiken en kleuren overeen te laten komen, werd het architectonische beeld van de buurt weer hersteld. Technisch betekent de renovatie van de woningen een investering in onderhouds- en energiebesparende maatregelen. Direct na de renovatie namen de bewoners de buitenschil direct weer in bezit : nummerplaten van eigen smaak werden bevestigd, bloembakken werden op de voordeurluifels geplaatst, klompen op de deurlijsten gehangen en er verschenen nieuwe erfafscheidingen in de voortuinen. Wat is er veranderd? Het complex had de beste verhuurbaarheidsscore van de voorraad van Woonplus en een lage huurprijs in verhouding tot de kwaliteit van de woningen. Het was een complex met een lage boekwaarde en een hoge marktwaarde ofwel een hoge verdiencapaciteit, respectievelijk ,- en ,- ten tijde van de renovatie. Door het verschil in bouwsysteem zijn de buitenschil van beide woningsoorten ieder op een eigen manier gerenoveerd. De Airey-woningen van Zwiers werden voorzien een nieuwe gevelbekleding met speciaal hiervoor ontwikkelde polyesterbetontegels, zodat weer een hecht verband ontstond met het skelet, de ornamenten en de bekleding. De panelen zijn gepotdekseld gemonteerd, waardoor het stramien van de oorspronkelijke architectuur wordt benadrukt. Achter de gevelplaten is isolatie aangebracht waarmee de warmte-isolatie op het niveau is gebracht conform de op dat moment gebruikelijke waarde. De kozijnkaders vormden hinderlijke koudebruggen en werden vervangen door een kozijnsysteem dat dit euvel oploste. De Welchen-woningen werden voorzien van gelijksoortige architectonische elementen zoals Groosman had bedoeld. De langsgevels kregen weer hun kwaliteit door ze te pleisteren in een beige Wat is er bijzonder? Op buurtniveau is door de renovatie veel behouden van Tuindorp Kethel zoals de stedenbouwkundige opzet met veel groen en ruimte, de sociale structuur en het volwassen groen. Ook is door de renovatie-ingreep de essentie van het architectonisch beeld van de buurt behouden gebleven. Het belangrijkste kenmerk van deze renovatie is het behoud van het unieke karakter van de buurt (het proces van jarenlang eigen maken door de bewoners van zowel de buitenruimte als de binnenzijde van de woningen). Het zoveel mogelijk sparen van zelf aangebrachte voorzieningen in de buitenruimte was een uitgangspunt. Bewonersparticipatie is een ander aspect dat bij de renovatie van deze buurt een belangrijke rol heeft gespeeld om te zorgen voor een maximaal draagvlak. De woningen hebben in de loop van hun bestaan getoond dat ze over een groot adaptief vermogen beschikken. Door de bergingen naar buiten te plaatsen is ruimte in de woning vrijgekomen voor uitbreiding van de woonkamer of de bouw van een (bij)keuken. Het casco van de woningen heeft het vermogen om veranderingen in de indeling van de woning mogelijk te maken. < NIEUWE SITUATIE (ALLE 6 FOTO S)

35 34 Hardenberg, Arbewoningen Provincie Gemeente Plaats Wijk/buurt Straat Schaalniveau Verandering Overijssel Hardenberg Bergentheim, Kloosterhaar n.v.t. n.v.t. Bouwblok Renovatie/transformatie Opdrachtgever Beter Wonen Vechtdal, Hardenberg Architectenbureau KAW architecten en adviseurs Renovatie en groot onderhoud van 66 grondgebonden eengezinswoningen in de dorpen Kloosterhaar en Bergentheim in de gemeente Hardenberg. De woningen zijn zowel van binnen als van buiten grondig gerenoveerd. De buitengevels zijn vervangen en de bewoners hadden de keuze hun woonkamer te vergroten met een erker.

36 35 FOTO: STIJNTJE DE OLDE FOTO: STIJNTJE DE OLDE > >> >>> GERENOVEERDE ARBEWONINGEN FOTO: STIJNTJE DE OLDE

37 36 Hardenberg, Kruserbrink Provincie Gemeente Plaats Wijk/buurt Straat Schaalniveau Verandering Overijssel Hardenberg Hardenberg Kruserbrink n.v.t. Bouwblok Renovatie Opdrachtgever Beter Wonen Vechtdal, Hardenberg Architectenbureau Van Schagen architekten De vernieuwing van de Kruserbrink is onderdeel van het centrumplan voor Hardenberg. Sloop-nieuwbouw van de naastgelegen buurt zette de toekomst van de Kruserbrink onder druk. Ingrijpende renovatie heeft de woningen weer geschikt gemaakt voor een tweede leven als betaalbare gezinswoning in een ruime, groene omgeving. De woningen worden voorzien van nieuwe installaties en sanitair; de gevels en daken worden vernieuwd en geïsoleerd; de begane grond krijgt een ruime uitbouw. Deze renovatie wordt uitgevoerd in bewoonde staat. Het inbouwpakket is per woning toegesneden op voorkeuren van de bewoners. ^ SCHETS VAN DE GEPLANDE VERANDERINGEN

38 OORSPRONKELIJKE SITUATIE >>> NIEUWE SITUATIE (VOORZIJDE) >> NIEUWE SITUATIE (ACHTERZIJDE) > 37

39 38 Rotterdam, Hordijkerveld Provincie Gemeente Plaats Wijk/buurt Straat Schaalniveau Verandering Zuid-Holland Rotterdam Rotterdam, IJsselmonde Hordijkerveld n.v.t. Wijk Renovatie/transformatie Opdrachtgever Vestia Architectenbureau Cardo Architecten, Rotterdam Woningcorporatie Vestia kondigde in 1999 grootschalige sloopplannen aan in de Rotterdamse deelgemeente IJsselmonde. Na protesten van bewoners in de wijk Hordijkerveld hebben deze sloopplannen plaatsgemaakt voor renovatieplannen. De renovatie is door Cardo uitgewerkt, waarbij de bestaande architectuur en stedenbouw als uitgangspunt is genomen. In totaal zijn er 365 eengezinswoningen gerenoveerd en een tiental entreeportieken van flatgebouwen vernieuwd. Voor de bewoners van de eengezinswoningen is een keuzepakket van verbetermogelijkheden ontwikkeld, dat varieert van een nieuwe keuken tot een aanbouw of een complete dakstudio.

40 39 OORSPRONKELIJKE SITUATIE > >> << < NIEUWE SITUATIE

41 40 Rotterdam, Oud-Mathenesse Provincie Gemeente Plaats Wijk/buurt Straat Schaalniveau Verandering Zuid-Holland Rotterdam Rotterdam, Delfshaven Oud-Mathenesse Hoekersingel Bouwblok Renovatie/transformatie Opdrachtgever Woningbedrijf Rotterdam (nu: Woonstad Rotterdam) Architectenbureau Cardo Architecten, Rotterdam In de Rotterdamse wijk Oud-Mathenesse bouwde de gemeente Rotterdam in de jaren vijftig vier woningblokjes om onvolledige gezinnen (een gezin zonder vader of moeder) te huisvesten. Elk woningblokje bestaat uit zes hele kleine woningen, in gestapelde vorm. Woningbedrijf Rotterdam wilde de woningen eigenlijk slopen, maar deze plannen zijn niet doorgegaan. Door de boven elkaar gelegen woningen samen te voegen zijn mooie eengezinswoningen ontstaan. Daarnaast hebben de blokjes nieuwe gevels en een dakstudio gekregen. ^ OORSPRONKELIJKE SITUATIE

42 DAKSTUDIO 41

43 42 Wolvega, Martinibuurt Provincie Gemeente Plaats Wijk/buurt Straat Schaalniveau Verandering Friesland Weststellingwerf Wolvega Martinibuurt n.v.t. Buurt Renovatie/transformatie Opdrachtgever Woningstichting Weststellingwerf, Wolvega Architectenbureau KAW architecten en adviseurs Herstructurering van een gebied met ruim 200 rijtjeswoningen, waarbij zowel de woonomgeving als het ex- en interieur van de woningen worden aangepakt. Belangrijkste ingrepen zijn: een betere oriëntatie in de wijk, het doorbreken van het eenvormige aanbod en het vergroten van de keuzemogelijkheden voor bewoners. De Martinibuurt bestaat uit vier stempels, herhaalde eengezinswoningen op een rij naar ontwerp van Martini met dezelfde bouwblokken. Het merendeel van de woningen is uniform van karakter, alle woningen liggen in de sector van de sociale huur. Eind jaren 90 waren de woningen toe aan een onderhoudsbeurt. Bovendien dreigde een toenemende leegstand, en had de buurt te leiden onder een slecht imago. Dit alles vormde de aanleiding tot een herstructureringsplan. De vraag naar verschillende woningtypes wordt in de eerste plaats beantwoord door de bouw van nieuwe woningen langs de zichtas. Verder is een aantal rijtjeswoningen verbouwd tot twee-onder-eenkap-woningen. Tenslotte zijn de kopwoningen aan de zichtas opgetopt, zodat een nieuwe typologie is ontstaan. Alle woningen ondergaan een metamorfose, waarbij per stempel de woningen worden bekleed met een andere gevelafwerking: leisteen, hout, aluminium en keramische tegels. Verder worden alle puien vervangen door kunststof kozijnen. Binnen een vastgesteld stramien kregen de bewoners een aantal keuzemogelijkheden in de indeling van de kozijnen en deuren van hun woning. Hierdoor krijgt elke woning een individueel karakter. Een nieuwe zichtas doorsnijdt de vier stempels. Zo ontstaan doorkijkjes van stempel naar stempel, bedoeld voor een betere oriëntatie. De as wordt ondersteund door de inrichting van de openbare ruimte en de vormgeving van de nieuwe kopgevels. > V.L.N.R.: OORSPRONKELIJKE PLATTEGROND; NIEUWE PLATTEGROND; SCHETS NIEUWBOUW; OORSPRONKELIJKE SITUATIE; GERENOVEERDE WONINGEN; DETAILOPNAME RENOVATIE

44 43 FOTO: JOHN STOEL FOTO: JOHN STOEL

45 44 ^ DOORSNEDEN EN ZIJAANZICHTEN VAN EEN PORTIEKFLAT IN VOORBURG

46 RENOVATIE/TRANSFORMATIE gestapelde bouw 45

47 46 Een siersteen in Groningen Provincie Gemeente Plaats Wijk/buurt Straat Schaalniveau Verandering Groningen Groningen Groningen Vinkhuizen Siersteenlaan Bouwblok Renovatie/transformatie Opdrachtgever Nijestee Vastgoed, Groningen Architectenbureau De Zwarte Hond, Groningen Waarom is er ingegrepen? De Groningse wijk Vinkhuizen werd in de jaren zestig ontwikkeld volgens het stempelprincipe: groepen van verschillende gebouwtypen die in een bepaald patroon in de wijk worden herhaald. De realisatie van de wijk vond plaats in hoog tempo en was vooral een antwoord op de kwantitatieve vraag naar woningen. Met de bouw van nieuwe woonwijken rond de stad in jaren tachtig en negentig vond er een leegloop plaats in deze wijk. De eenzijdige woningvoorraad, een sterke dominantie van de huursector en weinig variatie in kwaliteitsniveau deed kapitaalkrachtigen naar andere wijken vertrekken. In 1998 leidde de dreigende verpaupering tot het Wijkvernieuwingsplan Vinkhuizen 2003 met als doel Vinkhuizen weer aantrekkelijk te maken voor bewoners. Vinkhuizen is een van de eerste wijken in Groningen waarin de wijkvernieuwing op een grote schaal is uitgevoerd. Wat was het doel van de verandering? Een van de opgaven was de herinrichting van de bebouwing langs een van de hoofdontsluitingswegen, de Siersteenlaan. Er werd onder andere gestreefd naar: - een betere uitstraling van de bestaande woningen - meer licht en openheid in de buurt - een heldere scheiding tussen openbaar terrein en privé-gebied - een grotere verscheidenheid in woningen Wat is er veranderd? De drie portieketageflats langs de Siersteenlaan vormden een barrière tussen de achterliggende buurt en het winkelcentrum van de wijk. Door deze flats in tweeën te delen zijn er zes kleinere woongebouwen ontstaan. Deze perforaties zorgen voor meer openheid tussen de gebouwen en een betere ruimtelijke aansluiting tussen de achterliggende buurt en het winkelcentrum. Verder worden de bergingen op de begane grond vervangen door patiowoningen, die een dubbele oriëntatie hebben, en worden er woningen samengevoegd: tuinwoningen, ruimtelijke woningen > V.L.N.R.: TIJDENS DE RENOVATIE (ACHTERZIJDE); TIJDENS DE RENOVATIE (VOORZIJDE); NIEUWE SITUATIE (2X)

48 47 Algemene projectgegevens Wanneer afgerond? 2002 Aantal woningen voor de renovatie 108 Aantal woningen na de renovatie 105 (81 huur, 24 koop) Doelgroep voor de renovatie gemengd Doelgroep na de renovatie 55-plussers Typologie en beheervorm voor de renovatie gestapeld/sociale huur Typologie en beheervorm na de renovatie gestapeld/sociale huur en koop Cijfers en centen Bruto vloeroppervlak voor de renovatie niet bekend Bruto vloeroppervlak na de renovatie m 2 Netto vloeroppervlak per woning voor de renovatie 101 m 2 Netto vloeroppervlak per woning na de renovatie 123 m 2 De totale bouwkosten ,- De gemiddelde bouwkosten per woning ,- De gemiddelde maandelijkse huurprijs na de ingreep variërend van 300,- tot 400,- (2009) De gemiddelde koopprijs na de ingreep ,- (2008) Winnaar Nationale Renovatieprijs 2003

49 48 BOVEN: ONDER: OORSPRONKELIJKE PLATTEGROND NIEUWE PLATTEGROND

50 49 over meer lagen (woningdifferentiatie). Koop en huur zijn in dit project gemixt. Wat is er bijzonder? - Er is aansluiting gezocht bij de stempels: waar mogelijk wordt een straatje (af)gemaakt door patiowoningen met een dubbelzijdige oriëntatie. Op andere plekken wordt bij stempels aangesloten door woningen met een tuin te maken. - In materialisatie zijn oud, nieuw en vernieuwd zo in kleur behandeld, dat het totaal zich als een nieuw blok manifesteert. - De beperkte hoogte van de begane grond (oorspronkelijk bergingen) heeft in de koopwoningen geleid tot onder meer het toevoegen van vides waardoor er zeer ruimtelijke woningen ontstaan (tuinwoningen) en het gedeeltelijk verlagen van de vloeren (patiowoningen). - Bij de transformatie is behoud van zoveel mogelijk van het bestaande casco uitgangspunt geweest. Er is zeer selectief gesloopt. Voor de koopwoningen is het casco verbeterd met voorzetwanden.

51 50 Rotterdamse vissenkommen Provincie Gemeente Plaats Wijk/buurt Straat Schaalniveau Verandering Zuid-Holland Rotterdam Rotterdam, Charlois Pendrecht/Herkingenbuurt Stellendamstraat, Dirkslandstraat Buurt Renovatie Opdrachtgever Nieuwe Unie, Rotterdam (nu: Woonstad Rotterdam) Architectenbureau Van Schagen architekten, Rotterdam Waarom is er ingegrepen? Pendrecht vormt samen met de wijken Zuidwijk, Lombardijen en Groot-IJsselmonde de Zuidelijke Tuinsteden van Rotterdam. Kenmerkend voor deze wijken die in de stadsdelen Charlois en IJsselmonde liggen, is dat ze opgezet zijn volgens de tuinstadgedachte met veel ruimte en groen. Pendrecht is de oudste van de vier wijken en moest na de oorlog de eerste woningnood ledigen. De door Lotte Stam-Beese ontworpen wijk werd in de jaren vijftig volgens de wijkgedachte opgezet met woningen gegroepeerd rond gemeenschappelijke tuinen (stempels). De wijk is opgebouwd uit vier buurten rondom een centraal plein (Plein 1953) met winkels en sociaal-culturele voorzieningen. De oost-west lopende wijkverkeersader de Slinge deelt de wijk op in een noordelijke (Herkingen- en Zierikzeebuurt) en zuidelijke helft (Tiengemeten- en Ossenissebuurt) en fungeert tegelijkertijd als verbinding met Zuidwijk en Lombardijen. (plattegrond) Het merendeel van de woningvoorraad van circa woningen bestaat uit portiek- en galerijflats, waarvan de meeste drie of vier hoog zonder lift. Verder staan er duplex-, eengezins- en bejaardenwoningen in de wijk. Woningcorporatie Woonstad Rotterdam heeft ongeveer woningen in haar bezit en is daarmee de grootste verhuurder in de wijk. Een beperkt deel is in bezit van Vestia (500) en Woonbron (250). Tot in de jaren tachtig was Pendrecht een populaire wijk. Vooral vanwege huurdersselectie van de woningbouwvereniging waren bewoners trots dat ze in Pendrecht woonden. Vanaf de jaren tachtig veranderde de bevolkingssamenstelling. De jongere bevolking trok weg en de wijk vergrijsde. De woningen, ondertussen in bouw- en woontechnisch verouderde staat, werden vanwege de lage huren steeds populairder bij mensen uit de lagere-inkomensgroepen, waaronder een relatief groot aandeel allochtonen. Vandaag de dag is van de circa inwoners de meerderheid van allochtone afkomst. Samenhangend met de verandering van de