MEDIA BOEKRECENSIES. Biografie van Backer. De biografie van Darwin

Transcriptie

1 MEDIA BOEKRECENSIES Biografie van Backer Ulco Kooystra. Bescheiden maar onverzettelijk. Een biografie van professor Hilmar Johannes Backer. Groningen: Barkhuis Groningen, p., ill. ISBN ,50. Besteed je tijd goed. Dit motto van Hilmar Johannes Backer ( ) loopt als een rode draad door zijn ruim geïllustreerde biografie. Professor H.J. Backer was van 1916 tot 1952 hoogleraar directeur organische chemie aan de Rijksuniversiteit in Groningen. Hilmar Johannes Backer werd op 13 januari 1882 in Dordrecht geboren in een gegoede familie. Hij studeerde scheikunde in Leiden en promoveerde in Na kort verblijf in Londen en enkele korte betrekkingen volgde benoeming tot hoogleraar organische chemie in Groningen op 20 mei De biografie leest als een feest der herkenning voor zover het onderwijs en onderzoek aangaat. In het laboratorium aan de Bloemsingel 10 was de deur tussen de afdelingen organische chemie en anorganische chemie op slot. Overleg kon enkel door buitenom te lopen om de collega chemici op te zoeken. De hoogleraren Jaeger en Backer konden niet met elkaar opschieten. Er was geen collegiale verbintenis. Evert Verwey, assistent bij hoogleraar Jaeger (anorganische chemie) liet een sleutel namaken om toch contacten te kunnen leggen. Backer was een stipt man, altijd op tijd en telkens met de meest prangende vraag aanwezig: Waar bent u mee bezig. Ik herken die vraag uit mijn studietijd. Vaker dan eens moest ik het antwoord schuldig blijven. Laboratoriumveiligheid was aanvankelijk nauwelijks onderwerp van aandacht. Blussen van etherbrandjes hoorde bij de opleiding tot chemicus. In 1936 kwam analist R. Hogendorf om het leven door een explosie op het lab. Voldoende reden om meer aandacht aan veiligheid te schenken. In de beginjaren van de twintigste eeuw waren de aantallen studenten klein. Colleges samen met biologie en farmacie waren niet altijd een succes. Backer verwees minder begaafde studenten stiekem door naar farmacie. De pikorde: natuurkunde, anorganische chemie, synthetische organische chemie, farmacie, biologie is gebleven. Backer experimenteerde met zelfwerkzaamheid van studenten. De waardering was niet onverdeeld positief. Vervolgens gaven de tweedejaarsstudenten zelf voordrachten over de aromatische lichamen. Men was het erover eens dat het voorbereiden hiervoor een zeer goede oefening was, maar dat men over t algemeen weinig had aan de spreekbeurten van anderen. Backer was onderzoeker en didacticus van het eerste uur. Hij zong een lied gebaseerd op organische nomenclatuur, organiseerde een groot aantal (buitenlandse) excursies en diverse congressen en studiedagen. Hij stond met hoogleraar filosofie en psychologie G. Heymans aan de wieg van de vakdidactiek. Niet bang en vernieuwend. Zijn studenten en promovendi vormden zijn familie. Backer is nooit gehuwd geweest en zijn persoonlijk leven blijft wat onderbelicht in deze biografie. Bijna zijn hele leven woonde hij met zijn dominante moeder onder een dak, en na haar verscheiden met zijn nog dominantere zuster. Wellicht dat hij door de invloed van moeder een verbintenis van freule Wttewaal van Stoetwegen of met Nora Jaeger is misgelopen. De biografie geeft niet alleen voor Groninger chemici een fraai tijdsbeeld van universitaire onderwijsontwikkelingen, bezuinigingen, opkomst van vakdidactiek, crisisjaren, oorlog, kinnesinne op niveau en gedrevenheid en passie voor het vak. Gerard Stout De biografie van Darwin A. Desmond, J. Moore. Darwin. De biografie. Amsterdam: Uitgeverij Nieuw Amsterdam, p. zw.w. foto s. ISBN: ,95 Dit boek was al eerder in het Engels uitgegeven, maar ik denk dat het dit jaar ter ere van het Darwinjaar in de Nederlandse vertaling op de markt kwam. Zoals velen zullen weten heeft het werk van Darwin verandering gebracht in manier waarop de mens naar de natuur, naar de veelheid van soorten, het ontstaan daarvan en de afstamming van de mens kijkt. Het begrip natuurlijke selectie is niet meer weg te denken uit (biologisch denken). Maar voordat het zover was (en is?) is er op veel vlakken een strijd gestreden. In deze biografie wordt Darwin geportretteerd als iemand die het product is van zijn tijd, die worstelt met immense vraagstukken in een samenleving die sterk in beweging is. De auteurs vertellen over zijn karakter, zijn huiselijk leven en zijn wetenschapsbeoefening. Darwin sloot vriendschappen maar verbrak ze ook, palmde mensen in en hield hen aan het lijntje, terwijl hij wetenschappelijke nieuwtjes lospeuterde. Tijdens het lezen van het boek krijg je een beeld van de maatschappelijke verhoudingen in het Engeland van die tijd. Het beschrijft de ontwikkeling van Darwin het moment dat hij een slechte leerling was, aan wiens verstand werd getwijfeld tot een uiterst nauwgezet naturalist. Hij ging niet over een nacht ijs bij het ontwikkelen van zijn theorieën. Hij ging verbeten te werk en bekeek het principe van de evolutie van alle kanten. Hij deed er twintig jaar over voordat hij het publiceerde. Hij heeft moeten vechten om zijn ideeën over evolutie en natuurlijke selectie geaccepteerd te krijgen. Hij had daarbij ook ideeën over de afstamming van de mens, maar aan zijn diepste gedachten over aapmensen en mensapen gaf hij nauwelijks ruchtbaarheid. Dat kwam pas later. De al dan niet verhevenheid van de mens boven alle andere dieren was (en is?) een heikel punt. Zijn slechte gezondheid speelde hem voortdurend parten; je leest hoe hij daardoor gekweld wordt; maar ook piekert hij over het feit dat hij zijn wel- 325 september 2009 NVOX

2 MEDIA 326 licht vele kinderen erfelijk belast heeft door het huwelijk met zijn nicht. Het boek leest zeer gemakkelijk en door het lezen worden Darwin en de mensen om hem heen, dus ook al die bekende wetenschappers uit die tijd, mensen van vlees en bloed. Voor wie in Darwin en de ontwikkeling van de wetenschap in de negentiende eeuw is geïnteresseerd aanbevolen. Marijke Domis Menselijke maat Salomon Kroonenberg. De menselijke maat. De aarde over tienduizend jaar. Herziene en uitgebreide editie. Amsterdam/Antwerpen: Atlas. 339 p., ill. ISBN ,90. Door het hoorcollege van Home Academy nieuwsgierig gemaakt, ging ik toch op zoek naar het boek van Kroonen - berg. Dat bleek inmiddels in een nieuwe herziene editie uitgekomen te zijn. Net als in de hoorcolleges zet Kroonenberg de ontwikkelingen in milieu en klimaat in een breder perspectief, door uit te gaan van de geologische tijdschalen. In plaats van de korte termijn van de menselijke maat, kijkt hij naar wat de aarde al heeft doorgemaakt in de loop der eonen. Wie zoals Al Gore zegt: we might lose the earth, beschouwt de aarde als niets meer dan een grabbelton ten dienste van de mens, en ziet niet dat alles wat er nu gebeurt, ook de recente opwarming van het klimaat, vanuit het standpunt van de aarde business as usual is. Wie zegt dat de aarde eraan gaat, bedoelt niet de aarde maar zichzelf, de mensheid. Een kleinzielig antropocentrisch wereldbeeld dat geen recht doet aan het feit dat de mens voor de aarde, zoals Mark Twain het zegt, niets meer is dan het likje verf op het topje van de Eiffeltoren. In deze druk zijn alle lijnfiguren aangepast en heeft Kroonenberg het boek uitgebreid met een epiloog waarin hij reageert op recente publicaties. Zeer interessant, nu zie je de écht grote lijn. Marianne Offereins Hersenen Max van der Linden. Een avontuurlijke reis door je hoofd. Zo werken je hersenen. Amsterdam: Pimento kinderboeken. 255 p., ill. ISBN ,95. Volgens auteur Van der Linden, kerndocent psychobiologie aan de UvA, zijn er zat educatieve kinderboeken over het lichaam, maar over het brein valt zoveel interessants te zeggen, dat past niet in één hoofdstuk. In dit boek wordt het verhaal verteld van Bo, wiens moeder al drie jaar in coma ligt. Hij bezoekt haar regelmatig en praat tegen haar en laat haar zijn muziek luisteren, hoewel hij niet weet of er iets tot haar doordringt, want een reactie geeft ze niet. Op een dag, wanneer hij weer in het ziekenhuis is, verdwaalt hij en komt hij terecht bij het geheime laboratorium van dr. Gnostis, die alles weet van de werking van de hersenen. Bo krijgt per ongeluk iets van een geheim drankje binnen. Het blijkt dat hij daardoor in zijn eigen brein kan reizen. Tijdens deze avontuurlijke tocht ontdekt hij hoe langer hoe meer over de werking van het menselijk brein. Ieder hoofdstuk wordt afgesloten met een stukje theorie, maar dan wel begrijpelijk op kinderniveau, gevolgd door een aantal proefjes en weetjes. Een bijzonder aardig boek waar het verhaal wordt afgewisseld met de wetenschappelijke feiten. Voor kinderen 10 jaar, maar een bovengrens is er niet. Ik heb er een aantal prettige uren mee doorgemaakt. Marianne Offereins Diabetes T. Arends, J. van Everdingen, M. Heselmans, E. van Rooij (redactie). Diabetes. Een wolf in schaapskleren. Den Haag: Stichting Biowetenschappen en Maatschappij, p. ill. kleur. ISBN: ,-. De pdf (4,334 kb) is te downloaden. Naar schatting telt Nederland in ,3 miljoen diabetespatiënten. Voornamelijk met diabetes type 2. Voor wie hoort dat hij of zij diabetes heeft, verandert het leven voorgoed: je komt er maar zelden van af. In het gunstigste geval slikt een patiënt tabletten en merkt hij er weinig van. Maar voor een grote groep verslechtert de kwaliteit van leven behoorlijk. Sommigen zijn dag en nacht bezig om hun bloedsuikerwaarde stabiel te houden. Anderen maken zich zorgen over complicaties, zoals schade aan organen. Diabetes type 2 komt het meeste voor bij mensen met overgewicht, weinig beweging en een hogere leeftijd. Daarom neemt het aantal mensen met dit type diabetes toe. Ook bij kinderen en bij katten. Bij diabetes type 1 valt om nog onverklaarbare redenen het afweersysteem de insulineproducerende cellen aan. Dit cahier geeft zoals gebruikelijk een overzicht van factoren die met de verschillende diabetestypen te maken hebben; de mogelijkheden voor behandeling en wat patiënten zelf kunnen doen om de gevolgen van hun ziekte te beperken. Geschikt als achtergrondinformatie bij het onderwerp regulatie. Het cahier is voor een breed publiek geschreven, dus de biologische diepgang is niet heel erg groot; afgezien van enkele bijdragen. Achterin bevindt zich een begrippenlijst en een overzicht van organisaties die zich bezighouden met diabetes. Marijke Domis NVOX september 2009

3 MEDIA BOEKAANKONDIGINGEN Water naar de zee What s next? Lia Bijkerk en Iris Loonen. Water naar de zee dragen en 19 andere activerende werkvormen voor onderwijs, trainingen en workshops. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. 60 fotokaarten; boek, 96 p., ill. ISBN ,50. In deze tijd van beeldcultuur is het in bepaalde gevallen handig om daar gebruik van te maken. Deze uitgave bestaat uit zestig fraaie fotokaarten met bijbehorend boek, waarin negentien activerende werkvormen zijn opgenomen. De kaarten kunnen worden gebruikt bij de kennismaking, het uitwisselen van ervaringen en meningen, bij evaluatie, maar ook als hulpmiddel bij de discussie over bijvoorbeeld het milieu. Max Brockman. What s next? Originele essays van de volgende generatie wetenschappers. Samengesteld door Max Brockman. Houten: Het Spectrum. 222 p. ISBN ,50. In dit boek is een verzameling van essays van veelbelovende jonge wetenschappers bijeengebracht. Het onderwerp van de opgave was te schrijven over een onderwerp waar de maatschappij in de toekomst mee zal worden geconfronteerd. Onderwerpen zijn onder meer: is leven op aarde mogelijk zonder virussen? Waarom zijn wij sociaal? (Daar zou ik aan toe willen voegen: zijn we wel zo sociaal? MO) Is het uitsterven van de mensheid een reële mogelijkheid? Marianne Offereins g ehoe fit en gezond b n jij? 327 DIGITAAL Wegwijs op het wereldwijde web Wegwijs voor de klas. Een wegwijs voor hoe je je moet gedragen voor de klas of hoe je je kunt gedragen voor de klas? In ieder geval een wegwijs die in het teken staat van een ontdekkingstocht. Wegwijs gaat deze keer in op het thema in Podium: klassenmanagement. Tips van anderen De website van de Algemene Onderwijsbond (AOb) gericht op beginnende docenten is Je vindt hier tips gericht op wanneer je (straks) voor de klas staat. Kijk bijvoorbeeld naar de tien tips voor orde houden in de klas op De website voordeklas.nl heeft van de geïnterviewde docenten de tips verzameld. Deze tips zijn te vinden via Tips voor jouzelf Op de Volkskrantbanen-site vind je een zelftest of onderwijs iets voor jou is. Aan de hand van verschillende stellingen kom je erachter of docent worden iets voor jou kan zijn. Doe hem eens en denk na of je het eens bent met wat er uit komt. Je vindt de test op: testen. De website onderwijs.nl heeft een test met een spelelement erin. Een spel gericht op de wijze waarop jij orde houdt. Vind je sfeer belangrijker dan rust? De uitkomst leert je de algemene opvattingen over orde houden. Hierna kun je nadenken over waarom je op die manier zou reageren en wat die manier over jou zegt. Kijk voor het spel op Tips voor anderen Via land.nl, jesamen.nl, reageren op columns van Ferry Haan, blogs van collegadocenten, reacties bij de onderwijsonderdelen van de landelijke dagbladen kun je jouw eigen mening geven of reacties geven op vragen en opmerkingen van anderen. Dit dan allemaal in de tijd die je overhoudt naast het managen van je eigen klas. Succes op jouw ontdekkingstocht. Bob Lefeber september 2009 NVOX

4 MEDIA Gerard Stout reikt de eerste prijs van de Backer-filmwedstrijd uit aan leerlingen van O.S.G. Sevenwolden. Foto: Paul Uithol. 328 Nieuwe SchoolTVseries De DNA revolutie Laat leerlingen nadenken over wat kennis over de genen doet met onze samenleving. Bestemd voor tweede fase havo/vwo. Ook bruikbaar voor nlt, biologie en filosofie. Kijk voor uitgebreide informatie over de serie en beschrijvingen van de afleveringen op schooltv.nl/ dnarevolutie_docent. De afleveringen zijn ook te zien via uitzendinggemist.nl. Sport en technologie Maakt duidelijk dat innovaties en wetenschappelijke inzichten een grote rol spelen bij het bereiken van topprestaties in de sport. Bestemd voor tweede fase havo/vwo. Ook bruikbaar voor anw, biologie, natuurkunde en scheikunde. Kijk voor uitgebreide informatie over de serie, beschrijvingen van de afleveringen en bijbehorende vragen en opdrachten op: schooltv.nl/sportentechno logie_docent. Backer-filmwedstrijd Voor de tweede keer hebben leerlingen van O.S.G. Sevenwolden uit Heerenveen de eerste prijs behaald van de filmwedstrijd organische chemie. Anna-Marie van der Wal, Shamé Keesman en Louise van Rooij maakten een film over nicotine. Na een historische verhandeling in zwartwit krijgt de chemie een plek en levert een arts commentaar op de werking van nicotine in het lichaam. De tweede prijs ging ook naar leerlingen van O.S.G. Seven - wolden. Liesbeth Porsius, Joyce de Jong en Chris de Jong verdiepten zich in de bereiding van ethanol door vergisting van suiker. De leerlingen gingen met 200 naar huis. Het Backerfonds van de Rijksuni - versiteit Groningen stopt met de filmwedstrijd. De respons van leerlingen en leraren is te klein om een goede competitie mogelijk te maken. Gerard Stout, stout@nhl.nl Chemie en Genomics bij De Praktijk Nieuw schooljaar, nieuw aanbod bij De Praktijk. Zo is er een nieuwe lesbrief voor scheikunde: Chemie achter de laserprinter. In 1 tot 2 lesuren leren leerlingen van bovenbouw havo/vwo meer over de werking van laserprinters. Onder meer het printproces en de toner komen hierin aan bod. Daarnaast is er, eveneens voor de bovenbouw van havo en vwo, nieuw lesmateriaal bij het cahier Evolutie zit in je genen Over Darwin en Genomics van stichting Bio- Wetenschappen en Maatschappij. Met moderne biotechnologische technieken verricht men onderzoek aan verwantschappen en de geschiedenis van het leven op aarde. Leerlingen bepalen onder meer aan de hand van SNP s hoe de mens zich over de aarde verspreid heeft. Aan Darwin hebben we niet meer genoeg, want evolutie zit in je genen. Nieuwe website voor kinderen over erfelijkheid en ziekten Op dinsdag 16 juni is de website gestart. De site is bedoeld voor kinderen van acht tot twaalf jaar met een erfelijke of aangeboren aandoening. De site biedt begrijpelijke en betrouwbare informatie op dit gebied en is helemaal geschreven op kinderniveau. Tot nu toe was de informatie over erfelijkheid en ziekten voor deze leeftijdsgroep beperkt. De website is aantrekkelijk en gebruiksvriendelijk voor kinderen en alle informatie is betrouwbaar. De teksten werden speciaal voor kinderen geschreven. Moeilijke onderwerpen en moeilijke woorden zijn soms vereenvoudigd, om ze begrijpelijk te maken. Patiëntenorganisaties en artsen hebben de teksten nagekeken. Ook is de website door kinderen getest. De site Ikhebdat.nl is gemaakt door het Erfocentrum. Het Erfocentrum is een onafhankelijke non-profitorganisatie en het landelijke kennis- en voorlichtingscentrum. Het geeft algemene informatie over erfelijkheid, erfelijke en/of aangeboren aandoeningen, zwangerschap en medische biotechnologie. Meer informatie over het Erfocentrum vind je op NVOX september 2009

5 WETENSCHAP Witte fosfor gekooid Zoals elke scheikundecollega weet, is witte fosfor, een grondstof voor onkruidverdelgers en kunstmest, zeer brandbaar. Het vervoer ervan is dus nogal gevaarlijk. Nu hebben onderzoekers uit het Amerikaanse Cambridge en het Finse Jyvaskylä een kooi uitgevonden die verhindert dat P 4 zich verbindt met O 2. Het is een kooi van ijzer(iii)ionen en eenvoudige organische stoffen, die zo klein is dat er geen plaats meer is voor extra (zuurstof) moleculen. Zonder problemen breekt de kooi open als er benzeen aan wordt toegevoegd. De onderzoekers denken dat deze techniek verder kan worden aangepast om andere gevaarlijke stoffen veilig voor transport te maken. Het doet wat denken aan de kiezelgoer waarin nitroglycerol (glyceryltrinitraat) wordt opgeslagen om het transportveilig te maken. Bron: Nederlands Dagblad 26 juni 2009; zie ook Science van die datum. Astronomen spotten magnetar na enorme kosmische explosie Een internationaal team van astronomen, onder leiding van UvA-sterrenkundige Nanda Rea, heeft een nieuwe magnetar ontdekt. Van dit zeldzame type neutronenster zijn er slechts 15 bekend. De ontdekking is gepubliceerd in de Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. Op 22 augustus 2008 kreeg NASA s Swiftsatelliet een automatische melding van een gigantische uitbarsting van röntgenstraling. Slechts 12 uur later richtten Rea en collega s ESA s XMM-Newton röntgentelescoop op de bron. Ze konden de meest gedetailleerde spectra ooit opnemen tijdens het verloop van een magnetaruitbarsting. Tijdens de meer dan vier maanden durende uitbarsting werden ook honderden kleinere erupties geregistreerd. De door Rea en collega s ontdekte magnetar staat op zo n lichtjaar van de aarde en was onbekend voordat de uitbarsting zijn bestaan verried. Zo n uitbarsting vindt plaats als het instabiele magnetische veld de korst van de ster vervormt, waardoor materie in een zeer gewelddadige vulkanische eruptie naar buiten wordt gespuwd. Dit materiaal treedt vervolgens in interactie met het magnetische veld, met nog meer vrijkomende energie als gevolg. De gammatelescoop Integral ontdekte deze hoogenergetische straling vijf dagen na de initiële uitbarsting. Binnen tien dagen was deze straling weer verdwenen. Neutronensterren zijn de overblijfselen van zware sterren en bestaan voor het grootste deel uit neutronen. Een neutronenster heeft een diameter van 20 km, maar is zwaarder dan de zon. Een theelepel neutronenstermateriaal weegt ongeveer 100 miljoen ton. Andere karakteristieke eigenschappen van een neutronenster zijn een snelle rotatie en een sterk magnetisch veld. Magnetars vormen een aparte klasse van neutronensterren. Magnetars zijn jonge neutronensterren met een ultrasterk magnetisch veld, zo n 10 miljard keer sterker dan dat van de aarde. Ze vormen de krachtigste magneten in de kosmos. De nu ontdekte magnetar is een soft gamma-ray repeater (SGR). Rea en haar team hebben vervolgwaarneemtijd gekregen op de XMM-Newton en zullen volgend jaar deze magnetar in kalmere toestand opnieuw gaan bestuderen. Bron: Persbericht Universiteit van Amsterdam Structuur van kunstmatige lichtcollectoren bepaald Een internationaal team onderzoekers heeft bladgroen van een alg zodanig gemodificeerd dat het lijkt op de uiterst efficiënte lichtantennes van bacteriën. Vervolgens wisten ze van deze halfsynthetische lichtantenne de structuur te bepalen. Hiermee is de eerste stap gezet naar het omzetten van zonlicht in energie door middel van een kunstmatig blad. De onderzoekers publiceerden hierover in PNAS (Proceedings of the National Academy of Sciences). Om brandstof uit zonlicht te maken zijn twee dingen nodig: een antenne die licht opvangt, en een door licht aangedreven katalysator. Het artikel in PNAS gaat over het eerste: de antenne. De snelste lichtcollectoren vind je nog steeds in de natuur: in groene bladeren, algen en bacteriën. Het allersnelst werken de lichtantennes chlorosomen van bacteriën, die in zeer ongunstige lichtomstandigheden, bijvoorbeeld diep in zee, minieme hoeveelheden lichtdeeltjes moeten kunnen opvangen. Deze chlorosomen zijn opgebouwd uit chlorofylmoleculen. De kunst is dus om juist die systemen na te maken. Men heeft chlorofylen uit de alg Spirulina gemodificeerd, zodat die gingen lijken op de pigmenten van bacteriën. Vervolgens onderzocht de groep van prof. Huub de Groot hoe de structuur van deze semi-synthetische lichtantennes eruit zag. De Groot c.s. slaagden in de bepaling van de gedetailleerde moleculaire en supramoleculaire structuur van de zelfgefabriceerde lichtantennes. Dit deden ze met een combinatie van vaste stof NMR en röntgendiffractie. Met röntgendiffractie bepaalden ze de globale structuur en met NMR drongen ze diep door in de moleculen. Hoe de lichtantennes van gemodificeerde Spirulina in de praktijk werken, moet nog blijken. Bron: Persbericht Universitei Leiden; zie ook Leiden Institute of Chemistry/ Onderzoeksgroep Solid State NMR/ Biophysical Organic Chemistry Verschillen tussen jongens en meisjes bij het natuurkundeonderwijs Er zijn verschillende onderzoeken die laten zien dat samenwerkend leren (in groepjes werken) in het voortgezet onderwijs effectief kan zijn bij het leren oplossen van natuurkundeproblemen. Maar het is nog onduidelijk hoe de samenstelling naar geslacht van invloed is op het effect van samenwerken. Ook is nog niet helemaal bekend in hoeverre het verschil in groepsamenstelling qua geslacht van invloed is in het samenwerken op afstand met behulp van de computer. Ning Ding heeft in haar onderzoek onder meer laten zien dat meisjes meer van individueel leren met aanwijzingen profiteren dan van samenwerkend leren. Jongens profiteren van beide evenveel. Verder is er een relatie tussen de communicatiestijl 329 september 2009 NVOX

6 330 van vrouwelijke leerlingen en hun vaardigheid in het oplossen van natuurkundeproblemen. Bron: persbericht Rijksuniversiteit Groningen Een moderne Kipp? Natriumboorhydride, NaBH 4, is een wit poeder dat goed oplosbaar in water is (110 g in 100 ml water). Deze oplossing is alleen stabiel in 2 M NaOH. In zuur milieu of in aanwezigheid van een rutheniumkatalysator ontleedt het volgens: NaBH H 2 O NaBO H 2. Deze reactie is daarom zo interessant omdat er twee keer zoveel waterstof vrijkomt als het NaBH 4 bevat. Dompelt men een plaatje van 0,5 g grafiet, gedrenkt in 1% rutheniumoplossing in een 20%-oplossing van NaBH 4, dan wordt 0,8 ml waterstof per seconde ontwikkeld bij 25 C, en 5,0 ml bij 55 C. De reactie begint bij het contact met de katalysator en stopt als het plaatje eruit wordt gehaald. De gasstroom is dus beheersbaar. Eenvoudiger dan een gasfles of een kippapparaat. Een Compagnie Millennium Cell heeft al zo n waterstofontwikkelaar gemaakt, met steun van Peugeot, Gaz de France en Daimler-Chrysler. Helaas: de zo geproduceerde waterstof is 130 keer zo duur als die welke bij kraken wordt geproduceerd. Bron: c+b 1/09, zie ook cell.com (Bij raadplegen daarvan blijkt dat de maatschappij inmiddels failliet is HB) Acrylamide en kankervorming Het is al lang bekend dat acrylamide bij dieren kanker veroorzaakt. In 2002 is aangetoond dat deze stof ook wordt gevormd bij het branden van koffiebonen en het bereiden van friet en andere grillproducten. Een team van Harvard heeft een studie gepubliceerd over vrouwen, gedurende 20 jaar gevolgd. Hoewel 3000 van hen borstkanker kregen, ziet het ernaar uit dat het risico niet is opgeroepen door de hoeveelheid voedsel met hoog gehalte aan acrylamide dat ze hebben gegeten. Het gehalte daaraan in gegrild voedsel is niet hoog genoeg om borstkanker op te wekken, verklaart deze studie. Bron: c+b 1/09, zie ook New Scientist 2818 van 25 augustus 2007 Een miljoen elektrische auto s Er moeten in 2020 één miljoen elektrische auto s rijden in Nederland. De drie TU s en de stichting Natuur en Milieu hebben hierover een plan gepresenteerd. In het actieplan Elektrisch Rijden worden twaalf actielijnen aangegeven, over infrastructuur (oplaadpunten en netcapaciteit), productie van elektriciteit, ontwikkeling van accu s, nieuwe kennis bij garages en wegenwacht. Een basiselement is c,mm,n, een autoconcept waarin de technische universiteiten al langer samenwerken. Voor het masterplan is brede steun van bijvoorbeeld de gemeente Amsterdam, de ANWB, Athlon Car Lease, Eneco, Prorail en Rabobank. Bron: Matrix (TUE) 2, 2009 Smeltende ijskappen De VU-klimaatwetenschapper Hans Renssen stelt vast dat veranderingen in de ijskappen ongeveer achtduizend jaar geleden een belangrijke rol hebben gespeeld in het temperen van de warmte in gematigde klimaten. De ijsmassa s reflecteerden een deel van de zonnestraling. Het smelten van de ijskappen in een warme periode veroorzaakte veel zoet water in de bovenste laag van de oceaan, waardoor de golfstroom in noordwest Europa minder werd opgewarmd dan anders het geval zou zijn geweest. In zuidelijker streken was het temperende effect van de ijskappen minder groot, waardoor deze gebieden juist meer opgewarmd werden. Volgens Renssen is de situatie van het vroege holoceen te vergelijken met het smelten van de ijskappen nu en zouden de effecten vergelijkbaar zijn. Bron: VU-Magazine 2009/4 Kleur opsporen Vorig jaar werd met röntgentechniek aangetoond dat achter het doek Grasgrond van Vincent van Gogh een vrouwengezicht verborgen was, een hele sensatie. Maar niet kon worden vastgesteld welke kleuren die vrouw had. DelftChemTech wil dit doen met fotoakoestische spectroscopie, waarbij lichtstralen trillingen in het doek veroorzaken. Via gevoelige microfoontjes verraden die trillingen op hun beurt de verborgen kleuren. Met een geavanceerde opstelling waarbij de pulsfrequentie van de laserstraal en de golflengte van het licht vrij instelbaar zijn, moet het mogelijk zijn om alle kleuren in een schilderij te ontdekken, aldus prof. Andreas Schiff-Ort. Maar als output krijg je alleen geluid. Het juist interpreteren van de geluiden vergt nog ingewikkelde wiskunde. En dat zal enkele jaren op zich laten wachten. Bron: Delft Integraal ; a.schmidt-ott@tudelft.nl In Impuls nummer 3 van het vorige schooljaar heeft een aankondiging gestaan dat Impuls m.i.v de zomervakantie zou stoppen. In goed overleg tussen het APS en de NVON/NVOX hebben wij besloten dit schooljaar nog twee nummers van Impuls uit te brengen, het oktobernummer en het januarinummer. De reden voor deze koerswijziging is tweeledig: a. APS en NVON hebben ieder apart en gezamenlijk meer tijd om zich te beraden op de nieuwe situatie die per 1 januari 2010 ontstaat. b. De datum van 1 januari 2010 valt samen met de datum waarop de motor achter Impuls, Hein Bruijnesteijn, met pensioen gaat. Hij blijft wel betrokken bij het organiseren van de Reehorstconferentie BiNaSk en werkt eventueel ook mee aan de invulling van de samenwerking tussen NVON en APS januari Afgesproken is dat APS en NVON elkaar in november weer spreken om tot nadere afspraken te komen. U hoort hier t.z.t meer over. Peter van Wijk, coördinator APS-Exact en Willem Vis, hoofdredacteur NVOX NVOX september 2009

7 332 SCHOLING Nascholing 1. Het Regionale Steunpunt NLT organiseert een cursus Dynamische Modellen De kosten van de cursus bedragen 235,- per deelnemer. Er is een broodmaaltijd inbegrepen. De cursusdagen zijn: ma 12 oktober ma 26 oktober - ma 9 november De cursustijden zijn: tot uur. De locatie is: Windesheim Zwolle. U kunt zich inschrijven via een webformulier op de best-utrecht site of via info@best-utrecht.nl. utrecht/inschrhenvzwolle 2. Parallel is er samenwerking met Nederlandse Hartstichting een cursus voor de Module Hart en Vaten De kosten van de cursus bedragen 50,- per deelnemer. Er is een broodmaaltijd inbegrepen. De cursusdagen zijn: ma 26 oktober - ma 9 november. De cursustijden zijn: tot uur. De locatie is: Windesheim Zwolle. utrecht/inschrdynmodzwolle 3. De nascholing Hart en vaten kan naar u toe komen De Nederlandse Hartstichting maakt het mogelijk om vrijwel gratis de nascholing van de nlt-module Hart en Vaten bij u in de regio te verzorgen. Op de Best site vindt u een enquête om de behoefte te peilen aan een dergelijke nascholing. Meer informatie over de module en de mogelijkheden: Hart en vaten: Best Utrecht: menu Actueel en menu Geadopteerde Modules. Woudschoten Chemie Conferentie Het thema van de negentiende Woudschoten Chemie Conferentie is: Op maat gemaakt verlegt grenzen! Deze conferentie, voor scheikundedocenten (havo, vwo) en scheikundetoa s, vindt plaats op 6 en 7 november 2009, in het fraai gelegen conferentieoord Woudschoten bij Zeist. Het programma start op vrijdagmiddag om uur, plenair, met de openingslezing van Bert Meijer en eindigt met een lunch op zaterdag. Er is op vrijdagochtend uur een speciaal voorprogramma voor docenten in opleiding. Dio s kunnen aansluitend deelnemen aan de rest van het conferentieprogramma. De conferentie geldt als nascholing. De onderwijsmarkt bestaat ook dit jaar uit een commercieel en niet-commercieel gedeelte. Het niet-commerciële gedeelte biedt ruimte aan docenten en toa s die eigen ervaringen en ideeën met collega s willen delen. Wilt u iets presenteren op deze markt, neemt u dan contact op met Astrid Bulte (science.scheik.conf@uu.nl of tel ). Een uitgebreide programmabeschrijving en het inschrijfformulier vindt u op de website Aanmelden is mogelijk tot 8 oktober. Het keuzeprogramma (vrijdagmiddag, vrijdagavond en zaterdagmorgen) A Lezing: Waarom we geen leven kunnen maken Bert Meijer (Universiteit Eindhoven) B Lezing: Kunst, schoonheid en liefdesleven Alexandre Bonvin (UU) van biomoleculen C Lezing: Elektronica in folie: technologie en Margreet de Kok (TNO) toepassingen door TNO D Lezing: Chemie van het leven: van gen Martine Smit (VU) tot geneesmiddel E Science Debat: Moeder Natuur of Op Diverse deskundigen maat gemaakte voeding? F Leren en werken in contexten bij het chemieonderwijs aan de HU Geert Schoenmakers e.a. (HU) G Nieuwe Scheikunde; Stand van zaken en Emiel de Kleijn (SLO) hoe gaat het verder H Wat doen we aan modelbouw? Michiel Vogelezang (RUN) I Leerlijn ontwerpen bij scheikunde Heleen Driessen J Toetsgroep Nieuwe Scheikunde Jan Apotheker (RUG) K Mobiel op maat verlegt grenzen Karin van der Wilt e.a. (VU) L Practica ontwikkelen in het Junior Science Cris Bertona, Ludo Juurlink Lab M Meisjes en de nieuwe scheikunde Christien van Dijk N Kleine stappen naar leren onderzoeken kunnen groot zijn Frans Carelsen e.a. (Universiteit Twente) O Digitaal gemaakt verlegt grenzen Dianne Maasdijk, Kim Tran, Lisette v. Rens P Differentiatieopdrachten scheikunde V56 Frans Teeuw (JCU) Q Scheikunde-onderwerpen in NLT: Ton van der Valk (JCU) voorbeelden uit het Junior College R Omgaan met het vernieuwingsgeweld Marijn Meijer, Ria Dolfing, Gjalt Prins (UU) S Alle modellen zijn verkeerd, maar sommige Gjalt Prins (UU) zijn bruikbaar! T Het gebruik van Chemie im Kontext door Duitse docenten Martin Vos, Fontys Lerarenopleiding U Evaluatie examenexperimenten Wilmad Kuiper (UU) betavakken V Reactiesnelheid op maat Floor Bos (Universiteit Twente) W Onderwijsontwerp vanuit een gaming Willem-Jan Renger (HvK) mindset X Hoe eet je gezond? John Hukom, Sylvia Lipman, Kitty Jansen Y Moderne biotechnologie, van cel naar Aonne Kerkstra e.a. fabriek (6 vwo) Z De rol van taal bij alle schoolvakken en in het bijzonder scheikunde Mariette van Dam, Véronique van de Reijt Programma dioconferentie (vrijdagochtend) Dio-1 Gespreksronde FAQ Dio-2 Experimenten voor context gebaseerd onderwijs Diverse deskundigen Kennedy Tielman (Fontys Hogeschool) NVOX september 2009

8 Woudschoten Natuurkunde- Didactiek WND Conferentie 2009 De 44e Woudschotenconferentie Natuurkunde-Didactiek wordt gehouden in het conferentiecentrum NH Leeuwen - horst te Noordwijkerhout op vrijdag 11 en zaterdag 12 december Organisator is de stichting Werkgroep Natuurkunde- Didactiek (WND). Programma Het thema van deze WND Conferentie is Natuurkunde aan den lijve. Het gaat daarbij om fysische verschijnselen die ons lichaam laten werken en hulpmiddelen om die werking te onderzoeken, te ondersteunen en te herstellen. Het programma bestaat uit plenaire lezingen, keuzelezingen, werkgroepen en een markt. De plenaire lezingen worden gehouden door prof.dr.ir. Bart ter Haar Romenij (medische beeldvormende systemen) en Herman Broers (het pionierswerk van Willem Kolf). De keuzelezingen door onder andere dr. Wiendelt Steenbergen (fotoakoestiek in de medische diagnostiek), dr.ir. René van de Molengraft (meeten regeltechniek bij operaties), ir. Wouter Huberts (biomechanica van het hart), dr. Leo van IJzendoorn (biosensoren), dr.ir. Emile de Kleine (gehoortests bij baby s), dr. Bas Raaymakers (MRI versneller), prof.dr.ir. Jos vander Sloten (fietsvalhelmbescherming) en dr.ir. Lo Bour (neurofysiologie) bieden uiteenlopende uitwerkingen van het conferentie thema. De afsluiting wordt verzorgd door ir. Maurits Butter (robots in de gezondheidszorg). En ook dit jaar kunt u aan drie werkgroepen deelnemen. Werkgroepen en markt Heeft u vanuit uw eigen lespraktijk een idee voor een werkgroep die past bij het conferentiethema of bij een actuele ontwikkeling in het natuurkundeonderwijs, neem dan via Wilma van Eijsden contact op met Frank Budding. De markt is onder andere bedoeld als ontmoetingsplaats voor docenten, waar zij hun ideeën over de dagelijkse lespraktijk en hun zelfontwikkelde materialen kunnen uitwisselen. Heeft u iets een lesopzet, activerende werkvorm, demonstratieexperiment, leerlingenpracticum, praktische opdracht, idee voor een profielwerkstuk enzovoort dat voor uw collega s interessant of bruikbaar kan zijn? Of heeft u het afgelopen jaar misschien leerlingen gehad met een interessant experiment in het kader van hun profielwerkstuk, en zijn die leerlingen bereid om dat te komen demonstreren? Neem dan via Wilma van Eijsden contact op met Koos Kortland. Inschrijving De WND Conferentie wordt gehouden onder auspiciën van het IVLOS van de Universiteit Utrecht. Dit is een erkende nascholingsinstelling. U kunt daarom een beroep doen op het nascholingsbudget van uw school. Inschrijving voor deze WND Conferentie bij voorkeur vóór 5 november 2009 is mogelijk via de website van het FIsme (Freudenthal Institute for science and mathematics education). Informatie over de (gewijzigde) inschrijvingsprocedure en betalingsregeling en over de (ongewijzigde) kosten is te vinden onder conferentie 2009 op de website van de WND: natuurkunde. Nadere informatie: Wilma van Eijsden, tel , fax , w.vaneijsden@uu.nl Vakdocenten voortgezet onderwijs op de lerarenopleiding Bij diverse lerarenopleidingen tweedegraads scheikunde lijkt het crisis. De aantallen studenten voor leraar zijn klein. Toch is het zaak dat alle nieuwe leraren vakkennis op niveau krijgen aangeboden. De eindtermen exacte vakken zijn inmiddels vastgesteld in de kennisbasis. De lage studentenaantallen voor leraren exacte vakken maken het lastig om voldoende chemici aan te nemen over de volle breedte van het vakgebied. De opleidingen hebben onvoldoende middelen om vakdocenten thermodynamica, analytische chemie, (an)organische chemie, biochemie aan te nemen. Volledige betrekkingen en vaste contracten zijn zeldzaam. Ronald Udo, vakdidacticus scheikunde aan de Hogeschool van Amsterdam, komt met een creatieve aanpak. Misschien zijn er eerstegraders die hun (afstudeer)vak op het hbo willen verzorgen. Het kan gaan om enkele modules in een beperkte tijd. Een fysisch chemicus verzorgt dan de module fysische chemie. De lerarenopleiding levert ter vervanging een lio (vierdejaars leraar in opleiding) die lessen van de fysisch chemicus in het voortgezet onderwijs overneemt. De problematiek speelt niet alleen in Amsterdam, ook lerarenopleidingen in Leeuwarden, Zwolle, Utrecht en Arnhem/ Nijmegen kennen vergelijkbare problemen. Udo: Met gesloten beurs kunnen leraren in het voortgezet onderwijs en lerarenopleiders wellicht toch veel voor elkaar betekenen. Ik ben benieuwd of er vanuit het voortgezet onderwijs belangstelling is voor zo n samenwerking. Belangstellenden kunnen contact opnemen met Ronald Udo, r.udo@hva.nl of met Gerard Stout, stout@nhl.nl Themadag: Nieuwe Scheikunde: Op weg naar 2012, krijgt een vervolg op 6 april 2010 De themadag Nieuwe Scheikunde: Op weg naar 2012 die gehouden is op de Radboud Universiteit Nijmegen is goed gewaardeerd met een gemiddeld rapportcijfer van bijna 8, zo is gebleken uit de gehouden enquête. Het forum werd over het algemeen als nuttig en informatief ervaren, maar de stellingen hadden wat uitdagender gemogen en de discussie wat feller. De deelnemers hebben aangegeven ruim voldoende informatie over de Nieuwe Scheikunde gekregen te hebben en kunnen zich nu een beter beeld vormen van de inhoud. Toch zijn er nog veel vragen overgebleven en er is duidelijk een behoefte aan verdieping en aan meer informatie over de opbrengsten van het examenexperiment. Daarnaast geven veel deelnemers aan intensiever kennis te willen maken met de modules. Kortom reden genoeg voor een vervolg. Daarom heeft de Radboud Universiteit Nijmegen besloten om ook bij de volgende jaarlijkse studiedag voor scheikundedocenten en toa s de Nieuwe Scheikunde een prominente plek 333 september 2009 NVOX

9 te geven. Tijdens de studiedag wordt ook aandacht besteed aan andere nieuwe ontwikkelingen bij de bètavakken. De studiedag wordt gehouden op dinsdag 6 april 2010 en wordt ingevuld in overleg met de projectleiding van de Nieuwe Scheikunde in samenwerking met stichting C3. Voor meer informatie kun je contact opnemen met Wilma Philipse (w.philipse@science.ru.nl) of Emiel de Kleijn (e.dekleijn@slo.nl). BERICHTEN De vier deelnemers aan de Internationale Biologie Olympiade: v.l.n.r. Jelle Zijlstra, Danique van Vliet, Philip Will en Leonie van Steijn. 334 Nederlands talent bij wereldtop Biologie Olympiade Er deden dit jaar in Nederland meer dan 7500 leerlingen mee aan de voorronde van de biologieolympiade. De topgroep van de voorronde kreeg een masterclass met toetsen bij de Universiteit Wageningen. De vier besten mochten Nederland vertegenwoordigen bij de Internationale Biologie Olympiade, die dit jaar gehouden werd in Tsukuba. Daar namen ze het op tegen toppers uit 55 andere landen. De deelnemers werden twee dagen getoetst op hun praktische en theoretische kennis van de biologie. Tijdens het practicum moesten de leerlingen onder andere een Japanse zijderups analyseren. Op de theoretische examendag werden vragen voorgelegd over de meest uiteenlopende biologische problemen. Bijzonder is dat Jelle Zijlstra van het Stedelijk Gymnasium Leiden hierin zeer hoog scoorde. Hij behaalde de tiende beste score van alle deelnemers. Een ongelooflijke prestatie en nog nooit vertoond onder Nederlandse deelnemers. Het Nederlandse team heeft in Japan 1 zilveren en 2 bronzen medailles gewonnen. Het zilver was voor Jelle Zijlstra. Brons was voor Leonie van Steijn (Fioretticollege Lisse) en Philip Will (Stedelijk Dalton - college Zutphen). Danique van Vliet (Murmelliuscollege Alkmaar) ontving een eervolle vermelding. De eerste plaats was voor een leerlinge uit Singapore. De Internationale Biologie Olympiade mocht zich verheugen in de belangstelling van Zijne Keizerlijke Hoogheid Prins Akishino en zijn vrouw. Tijdens de ope- ningsceremonie was de Nederlandse delegatie uitverkoren om een gesprekje te voeren met het keizerlijk gezelschap. Het feit dat de prins banden heeft met Naturalis gaf veel stof tot gesprek, aangezien ook Jelle daar regelmatig onderzoek doet. Nederland brons op 41e Internationale Chemie Olympiade Van 18 tot en met 27 juli werd de 41e Internationale Chemie Olympiade (IChO) gehouden aan de universiteiten van Cambridge en Oxford in Engeland. De in totaal 250 deelnemers dit jaar waren afkomstig uit 65 landen. Het Nederlandse team is tijdens de 30 e nationale scheikundeolympiade geselecteerd bij de gastheer van dit jaar, Shell Amsterdam. Voor Nederland namen deel: Alex Blokhuis (Pleincollege van Maerlant, Eindhoven); Tim Evers (College Den Hulster, Venlo); Lianne Jansen (CS Vincent van Gogh, Assen) en Bas Koenders (Gymnasium Apeldoorn, Apeldoorn). Alex en Tim wisten beslag te leggen op een bronzen medaille. Nummer één was Ruibo Wang uit China, de tweede plaats was voor Assaf Mauda uit Israël en de derde plek voor Hung-I Yang uit Taiwan. Op de foto v.l.n.r.: Emiel de Kleijn, Alex Blokhuis, Bas Koenders, mevr. Kroto, Sir Harry Kroto (Nobelprijswinnaar Scheikunde 1996), Peter de Groot, Lianne Jansen, Tim Evers en Kees Beers. De IChO bestaat uit een praktisch en een theoretisch gedeelte. Het practicum bestond uit drie onderdelen: een milieuvriendelijke aldolcondensatie, een reactie zonder gebruik van oplosmiddelen, de analyse van een koper(ii)complex met behulp van een EDTA- en een argentometrische titratie en de bepaling van de kritische micelconcentratie van een van een oppervlakteactieve stof. Nieuw bij dit laatste onderdeel van het practicum was dat de leerlingen zelf een werkplan moesten maken. In de zes opgaven van de theorietoets kwamen onder andere de schatting van de waarde van het getal van Avogadro op drie verschillende historische manieren, de interstellaire vorming van waterstof, eiwitvouwing, de synthese van Amprenavir en epoxyharsen en een opgave over overgangsmetaalcomplexen aan de orde. Naast het vakinhoudelijke en educatieve deel kregen de deelnemers ook een geva- NVOX september 2009

10 BEL EVEN VOOR ONZE REISGIDS! rieerd sociaal, sportief en cultureel programma voorgeschoteld, zoals een bezoek aan Belvoir Castle en een adventureda, genaamd Go Ape!. Daarnaast werden vele colleges in Cambridge bezocht, waaronder het beroemde Kings College, waar ook de slotceremonie plaatsvond. Volgend jaar wordt de IChO gehouden in Tokio, Japan. Het Nederlands comité IYC2011 nodigt u van harte uit activiteiten te organiseren in het kader van het IYC2011. U kunt activiteiten aanmelden die aansluiten bij de gestelde doelen, waarna de KNCV u kan ondersteunen bij het genereren van publiciteit voor uw evenement. Watercanon op reis meer dan 40 jaar maatwerk voor school- en studentengroepen Vooraankondiging IYC2011 Chemistry our life, our future De Verenigde Naties hebben, op initiatief van IUPAC, 2011 tot internationaal jaar van de chemie uitgeroepen. IUPAC en UNESCO zijn daarbij als verantwoordelijke organisaties aangewezen. In Nederland zal de KNCV, als lid van de IUPAC, een coördinerende en activerende rol gaan spelen. Door de KNCV is inmiddels in samenwerking met andere organisaties al een aantal activiteiten gepland, waaronder het verschijnen van een boek over vrouwen in de natuurwetenschappen. Op de website zal te zijner tijd een agenda van alle activiteiten verschijnen. De Watercanon reist komend jaar als tentoonstelling door Nederland. Deze tentoonstelling laat bezoekers kennis maken met de veelzijdige geschiedenis van water in Nederland. Ook zijn er foto s te zien waarmee jongeren hun eigen visie geven op water. Hiermee brengt het ministerie van Verkeer en Waterstaat, als onderdeel van de campagne Nederland leeft met Water, de consequenties van het leven in een delta bij een breed publiek onder de aandacht. De Watercanon is september op diverse plekken in Nederland te zien, samen met de jongerenfoto s uit de tentoonstelling Het Wassende Water van het Rijksmuseum. Het ministerie van Verkeer en Waterstaat stelt de tentoonstelling ter beschikking. Alleen de transportkosten zijn voor rekening van de gebruiker. Meer informatie over de mogelijkheden de tentoonstelling te bezoeken of zelf in huis te halen is te vinden op PARIJS 3-daagse touringcarreis, heen en terug dagrit, hotel*/** 3-p.kamers, douche/toilet, L+O BERLIJN 4-daagse touringcarreis, heen dag- en terug nachtrit, Jugendhotel, meerpersoonskamers, L+O LONDEN 3-daagse touringcarreis, heen dag- en terug nachtrit, youth hostel, meerpersoonskamers, L+O BARCELONA 4-daagse vliegreis, Weeze of Charleroi - Girona vv (incl. verplichte taxen), hostel, meerpersoonskamers, L+O ROME 4-daagse vliegreis, Weeze of Charleroi - Rome vv (incl. verplichte taxen), hotel**, meerpersoonskamers, L+O CITY-CRUISE YORK 3-daagse city-cruise, Cruiseferry Europoort-Hull vv, 4-persoonscabin met douche/toilet, transfer Hull - York vv PRAAG 4-daagse touringcarreis, heen dag- en terug nachtrit, hotel*/**, 2-3 p.kamers douche/toilet, L+O BERLIJN & PRAAG 6-daagse touringcarreis, heen dag- en terug nachtrit, hotel**, meerpersoonskamers, L+O q 189,00 p.p. q 189,95 p.p. q 76,00 p.p. q 219,00 p.p. q 209,00 p.p. q 51,95 p.p. q 105,00 p.p. q 159,50 p.p. 335 NIEUW: VRAAG NAAR ONZE SKIREIZEN OOSTENRIJK! AL VANAF q 189,00 p.p. Genoemde reissommen bij touringcarreizen bij deelnemers. Bij vliegreis Rome of Barcelona al 10 deelnemers. Periode november-februari. Bij touringcarreizen: elke 16e deelnemer gratis en reisverzekering inbegrepen! U kiest uw eigen vertrekdatum! Service waar u recht op heeft! Meer of minder deelnemers? Meer reisdagen? Andere periode? Of een ander reisdoel in Europa? BEL ONS VOOR EEN VRIJBLIJVENDE OFFERTE OP MAAT! EUROPA SPECIAAL REIZEN - HET WARGAREN GN LITH - TEL offerte@europaspeciaalreizen.nl U REIST PER KEURMERK TOURINGCAR: VEILIGHEID EN COMFORT! september 2009 NVOX