Imagine the result. Beheerplan Het Vinne te Zoutleeuw. Provincie Vlaams- Brabant

Transcriptie

1 Imagine the result Beheerplan Het Vinne te Zoutleeuw Provincie Vlaams- Brabant Projectnummer 24/ Eindrapport

2 2/188 24/ OPDRACHTGEVER Provincie Vlaams-Brabant Provincieplein Leuven Frederik Vanlerberghe Referentie: Lambrechts Jorg & Pieter Hendrickx m.m.v. Ben Van der Wijden, Maarten Jacobs, Paul T. Hendig & Marc Janssen (2009). Beheerplan Het Vinne te Zoutleeuw. Arcadis Belgium in opdracht van provincie Vlaams-Brabant. Alle foto s zijn genomen door Jorg Lambrechts, tenzij anders vermeld OPDRACHTNEMER ARCADIS Belgium nv Clara Snellingsstraat Deurne BTW BE RPR ANTWERPEN ING IBAN BE BIC BBRUBEBB Auteurs Telefoon Telefax Website Jorg Lambrechts Pieter Hendrickx j.lambrechts@arcadisbelgium.be

3 3/188 24/ INHOUDSOPGAVE 1 ALGEMENE ADMINISTRATIEVE GEGEVENS SITUERING NATUURGEBIEDEN IN DE REGIO JURIDISCH EN BELEIDSMATIG RUIMTELIJK KADER GEWESTELIJK RUIMTELIJK UITVOERINGSPLAN EN VEN SPECIALE BESCHERMINGSZONES HABITATRICHTLIJN (SBZ-H) VOGELRICHTLIJN (SBZ-V) LANDSCHAPPENBELEID FYSISCH KADER TOPOGRAFIE Algemeen, omgeving Topografische opmeting GEOLOGIE EN BODEM HYDROGRAFIE EN HYDROLOGIE Hydrografie Hydrologie HISTORIEK VAN HET LANDSCHAP Het natuurinrichtingsproject Het ontstaan van de Vinne-depressie VEGETATIE Werkwijze Voorkomende vegetatietypen Akkergemeenschappen (Stellarietea mediae) (VN) (5) Antropogeen (2) Antropogene tredplantengemeenschappen op voedselrijke bodems met Varkensgras en Liggende vetmuur (Polygonion avicularis) (VN) (3) Berkenbroekbos (3) Boomgaarden (VN) (3) Dotterbloem-grasland (Calthion palustris) (VN) (3) Elzen-essenbos (Ulmo-Fraxinetum) (VN) (1) Gewoon elzenbroek (Carici elongatae-alnetum) (VN) (2) Glanshaver-verbond (Arrhenatherion elatioris) (VN) (2) Grasgedomineerde rompgemeenschappen (12) Hagen en houtkanten (VN) (1) Heischraal grasland (Nardo-Galion) (VN) (1) Kamgrasland (Cynosurion cristati) (VN) (9) Kleine beek (leem-, zandleem-, niet Kempense zandstreek) (VN) (1) Loofhoutaanplant (27) Naaldhoutaanplant (2)... 36

4 4/188 24/ Natte ruigten van het Moerasspirea-verbond (Filipendulion) (VN) (14) Nitrofiele zomen en ruigten van het verbond van Look-zonder-look (Galio-Alliarion) (VN) (6) Open water (6) Pitrusrompgemeenschap (12) Rietmoerassen (Phragmition australis) (VN) (20) Rompgemeenschap Moeraszegge (Phragmitetalia) (2) Ruderale storingsvegetatie (6) Ruigt elzenbos (Macrophorbio-Alnetum) (VN) (6) Struweelopslag (7) Verbond van Gewoon struisgras (Plantagini-Festucion) (VN) (1) Voedselminnende pioniergemeenschappen met Waterpeper en Ridderzuring (Bidention tripartitae) (VN) (1) Zilverschoon-verbond (Lolio-Potentillion) (VN) (5) Zomereiken-berkenbos (Querco-Betuletum) (VN) (4) Zure laagvenen met Wateraardbei en Zwarte zegge (Caricion nigrae) (VN) (1) Ontwikkelingen sinds Aandachtsoorten Recente waarnemingen Historische floragegevens Fungi Methodiek Resultaten Algemene bevindingen Bespreking van graslanden met bijzondere mycoflora Bespreking van enkele bijzondere moerassoorten FAUNA Avifauna Inleiding Algemeen Bespreking van de bijzondere broedvogelsoorten Doortrekkers en wintergasten Een apart woordje over de akkervogels Samenvatting en implicaties naar beheer Zoogdieren Amfibieën Reptielen Vissen Libellen Evolutie van de libellenfauna in de periode Status van de libellen van het Vinne Soortbesprekingen Doelsoorten... 91

5 5/188 24/ Besluiten en implicaties naar beheer Dagvlinders Sprinkhanen Algemeen Twee bijzondere soorten Doelsoort Besluiten en implicaties naar beheer Lieveheersbeestjes Loopkevers Inleiding Methodiek Resultaten Besluiten Spinnen Methodiek Resultaten Besluiten Mieren Methodiek Resultaten Overige ongewervelden Samenvatting belangrijke faunawaarden NATUURSTREEFBEELD UITGANGSPUNTEN VOOR HET OPBOUWEN VAN EEN VISIE Waterkwantiteit Waterkwaliteit Oppervlakteverdeling van vegetatiestructuur Europese natuur Habitatrichtlijntypes en -soorten Vogelrichtlijn: relevante soorten Kwaliteit van de vegetaties Watervegetaties Pioniervegetaties Moerasvegetaties / Ruigtevegetaties Hooilandvegetaties Struweel en Bosvegetaties Fauna: doelstellingen per diergroep Streefbeeld naar toegankelijkheid en recreatief gebruik KNELPUNTEN Watervervuiling Kokmeeuwenkolonie

6 6/188 24/ Watervervuiling andere dan door de meeuwen Externe invloeden BEHEERMAATREGELEN Water Beheer waterpeil Maatregelen in functie van waterkwaliteit: basis-scenario Scenario: herstel oorspronkelijke beekmondingen Scenario: (deels) leegpompen meer en slibruimingen uitvoeren Beheer van de poelen Antropogene structuren en - pioniervegetaties Akkerreservaat aan de Motte Overige pionier- / antropogene milieus Moerasvegetaties Beheer van de rietvegetaties Beheer van Pitrusrompgemeenschappen Rompgemeenschap Moeraszegge Zure laagvenen Graslanden Dotterbloem-grasland (Calthion palustris) Glanshaver-verbond (Arrhenatherion elatioris) Grasgedomineerde rompgemeenschappen Heischraal grasland (Nardo-Galion) Kamgrasland (Cynosurion cristati) Verbond van Gewoon struisgras (Plantagini-Festucion) Zilverschoon-verbond (Lolio-Potentillion) Ruigtes en struwelen Ruderale storingsvegetatie Natte ruigten van het Moerasspirea-verbond (Filipendulion) Nitrofiele zomen en ruigten van het verbond van Look-zonder-look (Galio-Alliarion) Struweelopslag KLE s Bossen Inleiding Algemene beheerrichtlijnen voor bossen Enkele algemene wenken Begrazing versus maaien Opzegging pacht Overige Samenvattende beheertabel Databank Access - GIS ONTHEFFINGEN NATUURDECREET

7 7/188 24/ RECREATIE EN TOEGANKELIJKHEID Huidige situatie Recreatieve doelstellingen Knelpunten Verstoring ecotopen, vegetatie en fauna Toegankelijkheid van de wegen Maatregelen Zonering Tegengaan verstoring avifauna Nieuwe wandeltracés Nieuwe voorzieningen EVALUATIE VAN HET BEHEER DOOR MONITORING Hydrologie Grondwatermeetnet Oppervlaktewatermeetnet Slibmetingen Vegetatie Fauna Avifauna Zoogdieren Amfibieën Vissen Dagvlinders, libellen en sprinkhanen Bodembewonende ongewervelden LITERATUUROVERZICHT BIJLAGEN

8 8/188 24/ LIJST DER KAARTEN (IN KAARTENBUNDEL) Kaart 1.1: Kadastrale eigendoms-situatie Kaart 1.2: Huidige wegen- en padenstructuur Kaart 2: Situering van het Vinne in ruime omgeving Kaart 3.1: Gewestelijk Ruimtelijk Uitvoeringsplan Natuur- en landbouwgebieden Vinne-Galgenveld (GRUP) Kaart 3.2: Gewestplanbestemming Kaart 4.1 Hoogteligging van het Vinnevolgens het Digitaal HoogteModel Vlaanderen Kaart 4.2 Hydrografie Kaart 4.3 Bodemkaart Kaart 4.4 Geologie Kaart 6.1 Homogene vegetaties en hun nummering Kaart 6.2 Vegetatiekaart Vinne (toestand juli 2008) Kaart 8.2a: Situering raaien Waterspitsmuisbuizen Kaart 8.2b: Situering raaien met life-traps voor muizenonderzoek Kaart 8.2c: Situering fotovallen en resultaten Kaart 8.2d: Zoogdierwaarnemingen tijdens vleermuizenonderzoek 2006 Kaart 8.2 e : Zoogdierwaarnemingen tijdens vleermuizenonderzoek 2008 Kaart 8.2 f g - h: Vindplaatsen Huisspitsmuis, Gewone bosspitsmuis en Dwergspitsmuis Kaart 8.2 i j k - l: Vindplaatsen Veldmuis, Aardmuis, Ondergrondse woelmuis en Rosse woelmuis Kaart 8.2 m n: Vindplaatsen Bosmuis en Dwergmuis Kaart 8.2o Vangsten vleermuizen met mistnetten op 10 juni 2008 Kaart 8.2p Waarnemingen vleermuizen op 28 juni 2006 (Bat-detectorwaarnemingen) Kaart 8.2q Waarnemingen vleermuizen op 22 augustus 2006 (Bat-detectorwaarnemingen) Kaart 8.2r Waarnemingen vleermuizen op 11 mei 2008 (Bat-detectorwaarnemingen) Kaart 8.2s Waarnemingen vleermuizen op 31 mei 2008 (Bat-detectorwaarnemingen) Kaart 8.2t Waarnemingen vleermuizen op 10 juni 2008 (Bat-detectorwaarnemingen tijdens vangsten) Kaart 8.2u Waarnemingen vleermuizen op 27 juni 2008 (Bat-detectorwaarnemingen) Kaart 8.2v Waarnemingen vleermuizen op 10 juni 2008 (Bat-detectorwaarnemingen) Kaart 8.2w Waarnemingen vleermuizen op 11 augustus 2008 (Bat-detectorwaarnemingen) Kaart 8.2x Waarnemingen vleermuizen op 12 augustus 2008 (Bat-detectorwaarnemingen) Kaart 8.2y Waarnemingen vleermuizen op 17 september 2008 (Bat-detectorwaarnemingen) Kaart 8.10 Situering bodemvallen Kaart 11.1: Situering beheerzones Kaart 11.2: Situering begrazingsblokken Kaart 11.3 Situering percelen in eigendom van provincie maar verpacht Kaart 11.4 Situering van enkele specifieke eenmalige maatregelen Kaart 11.5 Eenmalig beheer

9 9/188 24/ Kaart 11.6 Regulier beheer Kaart 12: Recreatie LIJST DER TABELLEN IN DE HOOFDTEKST Tabel 1: Lijst van paddestoelen die voorkomen in het Vinne en opgenomen zijn in de Vlaamse en Nederlandse Rode lijsten Tabel 2: Lijst van Zoogdieren die in het Vinne zijn waargenomen sinds het natuurherstel Tabel 3: In het Vinne waargenomen libellen in de periode en hun status Tabel 4: Spinnen gevangen via sleepvangsten in het Vinne in 2006 (soorten gemarkeerd met een asterix * zijn niet via bodemvallen gevangen) Tabel 5: Overzicht van de mieren gevangen met bodemvallen op 10 locaties in Het Vinne in Tabel 6: Schema voor grondgebruik voor de ecologische akkers LIJST DER BIJLAGEN Tabel 7: Lijst van paddestoelen van Het Vinne (bron: Databank Natuurpunt Studie vzw) Tabel 8: Faunawaarnemingen verricht in 2008 in Het Vinne in kader van opmaak beheerplan Tabel 8.1a: Lijst van broedvogels in 2005 en 2006 in Het Vinne Tabel 8.1b: Broedvogels in het Vinne in 2007 Tabel 8.1.c: Lijst van niet-broedvogels in het Vinne en hun status Bijlagetekst 8.2: Verslag Zoogdierenonderzoek in Het Vinne Tabel 8.10: Loopkevers gevangen met bodemvallen op 10 locaties (ZV01-ZV10) en handvangsten in Het Vinne in 2008 Tabel 8.11 Spinnen gevangen met bodemvallen op 10 locaties in Het Vinne in 2008 Tabel 11a: Samenvattende tabel met beheer per polygoon of beheereenheid Tabel 11b: Pachtgegevens LIJST DER FOTO S Foto 1: Luchtfoto van Het Vinne vanuit het zuidoosten, in april 2008 (Foto: Provincie Vlaams- Brabant). Voormalige ontwateringsgrachten zijn nog zichtbaar in de rietvelden. Open water neemt op dit moment zowat twee derde van het meer in. Het Riet in het noordelijk deel van het meer is enkele maanden eerder door een Truxor gemaaid, in augustus is ook centraal nog een flinke oppervlakte gemaaid Foto 2: De Grote Gete is een brede rivier die plaatselijk nog meandert, zoals hier in het Betserbroek. Oktober Ook de vallei is erg breed, met plaatselijk hoge natuurwaarden (Natuurpunt reservaten Tiens Broek, Aronsthoek, ) en enorme mogelijkheden voor natuurontwikkeling... 18

10 10/188 24/ Foto 3: Zompzegge, herkenbaar aan zijn kenmerkende geelgroene kleur, was in 2005 abundant op de afgeplagde percelen ten noorden van het meer. De locatie op foto staat sinds 2006 onder water, maar verder noordwaarts (binnen ditzelfde polygoon 32), binnen het begrazingsraster, wordt wel beheerd in functie van deze soort. In polygonen 84 en 25 eveneens. 20 mei Foto 4: Kleine lisdodde (Typha angustifolia) in het zuidoosten van het meer. Deze soort is als golfslagbestendige moerasplant van relatief diep water karakteristiek voor grote, natuurlijke meren zoals het Vinne. Nochtans historisch niet bekend van het gebied. 21 augustus Foto 5: Riet breidde zich spectaculair uit in 2005, het eerste jaar na natuurinrichting, terwijl het meer nog aan het 'vollopen' was. Foto genomen vanop puinkegel in zuidoosten, gericht naar de Vinnehoeve. 21 oktober Foto 6: Zicht op het 'veenmosgrasland' of 'zuur laagveen' (vanop het heischraal grasland). 3 juli De roze schijn wordt veroorzaakt door bloeiend Moerasstruisgras Foto 7: Anno 2008 vinden we vooral in het zuidwestelijk deel van het meer een mooie waterplantenvegetatie. Onder andere langs het knuppelpad is daar Gele plomp (Nuphar lutea) gevonden. 4 september Foto 8: In 2008 zijn enkele graslanden in het studiegebied aan een grondig onderzoek op paddestoelen onderworpen. In dit kamgrasland aan de zuidrand van de perimeter zijn 3 soorten wasplaten, 2 soorten aardtongen en 2 soorten knotszwammen gevonden. 4 november Foto 9: De prachtige Witwangstern die voor veel sensatie zorgde in het Vinne, broedde reeds een half jaar na het beëindigen van de natuurherstelwerkzaamheden Foto: Freek Verdonckt Foto 10: 14 april Het in elkaar stortende, verzopen berkenbos is een uitgelezen broedgebied voor de vindingrijke Kokmeeuwen. In januari 2009 zijn al de bomen gekapt en in het voorjaar van 2009 zal de arbeidersploeg maximaal alle dode bomen uit het water halen mbv een boslier. Zwaar doch belangrijk werk! Foto 11: Knuppelpad door het Riet in het zuidoosten. Foto van op de puinkegel, noordwaarts gericht. Dit is een zone met oud Riet die al bestond voor het natuurherstel en door de meest bijzondere broedvogels (Roerdomp, Woudaap, Snor) verkozen wordt. 21 oktober Foto 12: Natuurherstel werkt! Niet enkel het meer, maar ook de vijver aan de Vinnehoeve is hiervan een voorbeeld. Deze voormalige steriele visvijver is nu niet enkel een interessante 'educatieve poel' maar ook een ecologisch waardevolle waterpartij: kraakhelder water, veel waterplanten, libellen, en Kamsalamander! 14 april Foto 13: Een Snoek op de loer in het uiterste noorden van het meer. 7 mei Foto 14: Wijfje Tangpantserjuffer in juli De ondiepe oeverzones met russenvegetaties en voedselarme kwel komen enkel voor aan de noordzijde van het meer. Deze zijn uitermate belangrijk voor de Kempense soorten als Tangpantserjuffer, Koraaljuffer, Bruine winterjuffer, Foto 15: De Grote keizerlibel is erg talrijk in het Vinne en geregeld ziet men vaak ei-afzettende vrouwtje. Foto Erwin Collaerts Foto 16: Eén der absolute topsoorten in Het Vinne: de Vroege glazenmaker. Kensoort van laagveenmoerassen. Met uitsterven bedreigd in Vlaanderen. Ontdekt in 2006 in het Vinne en toenemende aantallen sinds Foto: Erwin Collaerts Foto 17: De Vroege glazenmaker: een prachtige en onmiskenbare libel. Langs het knuppelpad door het Riet in het zuidoosten kan men de soort vaak goed waarnemen. Foto: Erwin Collaerts Foto 18: Acupalpis brunnipes is een in Vlaanderen zeldzame soort van pioniersituaties in natte terreinen. De soort is gevleugeld en kan snel reageren op natuurherstel, zoals blijkt in het Vinne, waar het de vierde talrijkst gevangen loopkever is. Foto Maarten Jacobs

11 11/188 24/ Foto 19: De Kettingloopkever Carabus granulatus is in Vlaanderen een zeer algemene soort van vochtige tot natte terreinen. Deze forse rover was in het Vinne één der talrijkste soorten. Foto Maarten Jacobs Foto 20: Panagaeus cruxmajor is een in het veld herkenbare loopkeversoort van vochtige gebieden. De Latijnse naam cruxmajor verwijst naar het grote zwarte kruis op de rode dekschilden. Foto Maarten Jacobs Foto 21: Pterostichus rhaeticus is één der kenmerkende soorten van oligotrofe terreinen die in het Vinne is aangetroffen. Foto Maarten Jacobs Foto 22: Het Zwart kaardertje (Dictyna latens) is een klein, vegetatiebewonend spinnetje dat uiterst zelden met bodemvallen gevangen wordt. Vangsten met een sleepnet toonden aan dat er een populatie voorkomt in het Vinne. Foto Maarten Jacobs Foto 23: De Gewone kameleonspin is een krabspin met een 'sit and wait' jachtstrategie. De spin varieert in kleur met de kleur van de bloemen waarop ze zit. Foto Maarten Jacobs Foto 24: De Heidesteatoda (Steatoda phalerata) is een kensoort van droge heide. De vondst in het Vinne is een verrassing, maar indiceert de potenties van de zich herstellende voedselarme graslanden / heide aldaar. Foto Maarten Jacobs Foto 25: De poel ten oosten van het meer, nabij de hoogstamboomgaard. Al 4 jaar lang een mooie waterpartij met helder water en veel waterplanten. 's Zomers is er een zeer dense riet- en lisdoddegordel aanwezig die het zicht op de poel ontneemt. 3 februari Foto 26: In 2008 zijn tweemaal rietvegetaties in het meer, in dit geval centraal voor de Vinnehoeve, gemaaid door een TRUXOR. Het rietmaaisel is gedeponeerd op een akker in de omgeving. 21 augustus Foto 27: De forse pitrusvegetaties aan de noordrand van het meer (Polygoon 86 en 87) zijn net met de Truxor gemaaid en afgevoerd. 4 september Foto 28: Een bloemenzee van Gewone engelwortel in polygoon 42. Een duidelijke indicatie van verruiging van dit dottergrasland maar dit trekt grote aantallen insecten aan (dagvlinders, zweefvliegen, ). Maaien met uitsparen van ruigtestroken is de boodschap! 7 augustus Foto 29: Hoge dichte Veldrusvegetatie in het lagergelegen deel van polygoon 42 op 3 juli Deze zone mag enkele jaren vroeg gemaaid worden (eind mei) en een tweede, late maaibeurt (augustus - september) krijgen Foto 30: Langs de zuidwestoever van het meer vinden we vooral soortenarme, door brandnetel en andere forse ruigtekruiden gedomineerde vegetaties. Goed maaibeheer (zoals op foto) is vereist om de ruigtes soortenrijker en dus botanisch én faunistisch waardevoller te maken! Een voorafgaande controle op broedvogels is aangewezen. 3 juli Foto 31: De grondwaterstand is te hoog voor Amerikaanse eik en het is raadzaam deze bomen op korte termijn te kappen. 4 september Foto 32: Maaien is en blijft de meest efficiënte maatregel om voedingstoffen af te voeren en zo tot botanisch waardevolle terreinen te komen, waar ook bijzondere ongewervelden van schrale milieus zich thuis voelen. Foto: zone beheerd door Natuurpunt, ten noorden van meer. Maaiselhopen moeten afgevoerd worden, wat inmiddels gebeurd is. Deze maaiselhoop lag vlakbij de enige zandige schrale plek in het Vinne waar kolonies zandbijen leven 23 oktober Foto 33: In het Vinne wordt zeer veel aandacht aan natuureducatie besteed. Men werkt met een ruim team vrijwillige natuurgidsen. Op deze excursie van Libellen Vereniging Vlaanderen (LVV) op 1 juni 2008 krijgen enkele gidsen zelf opleiding, van libellenspecialist Peter Vanderschoot

12 12/188 24/ Foto 34: De beheerder doet momenteel reeds het mogelijke om de paden voor recreanten zo toegankelijk mogelijk te maken. 4 september Noordrand meer: plaats waar de ontwateringsgracht van de 'noordelijke meerlob' in het meer stroomt Foto 35: Knuppelpad door het Riet in het zuidoosten van het meer, met een gemaaide strook erlangs Foto 36: Ten oosten van het meer zijn de paden plaatselijk zeer drassig. Het enige alternatief is een nieuw traject door een aanpalend weiland, in eigendom van de provincie. Hier dient snel werk van opzegging van de pacht gemaakt te worden. Foto op 3 februari Foto 37: Het knuppelpad naar kijkhut noord situeert zich in een door het meer overstroomd berkenbos. De bomen zijn de voorbije jaren gradueel afgestorven en in januari 2009 gekapt. Tussen de dode bomen is een dense rietvegetatie aanwezig (zichtbaar op deze foto van 22 juli 2008). In het ideale scenario neemt Riet toe tot tegen knuppelpad. Indien het daarentegen afneemt (vb. door toegenomen golfslag), is verplaatsing van de kijkhut op termijn wenselijk Foto 38: De toren aan de Vinnehoeve wordt zeer druk bezocht door recreanten. Hij ligt zeer goed voor observatie van vogels. De toren is aan vervanging toe en de bouw van een nieuwe kijkhut, die grotere groepen mensen aankan, is noodzakelijk. 4 november Sfeerfoto van op de zuidwestelijke oever Foto 39: Foto op 20 mei 2005, vanuit de toren aan de Vinnehoeve, gericht naar het noordoosten. Let op de noordelijke kijkhut en het toen nog vitale berkenbos. Boomopslag leek toen de grootste bedreiging voor het meer. Momenteel is die verdwenen! Nu vormt de kokmeeuwenkolonie een sterke bedreiging voor de waterkwaliteit en daarmee voor het hele meer-ecosysteem

13 13/188 24/ SAMENVATTING Voorliggend beheerplan behandelt het natuurgebied Het Vinne, in eigendom van de Provincie Vlaams-Brabant. Het is ongeveer 138 ha groot. Het Vinne maakt deel uit van Habitatrichtlijngebied Bossen en kalkgraslanden van Haspengouw (BE ). Het gebied heeft een bewogen historiek. Tot 1841 was dit het enige natuurlijke meer in Vlaanderen. Op dat moment begon men met drooglegging en omzetting naar landbouwgrond. Omstreeks 1950 is het gebied beplant met populieren. In 1974 werd het een provinciaal domein. En in 2004 vond natuurinrichting plaats waarbij de uitgestrekte populierenaanplant plaatsmaakte voor een moeras vol leven: het unieke meer voor een deel hersteld Het meer wordt gevoed door regenwater en kwelwater. Er komt momenteel geen oppervlaktewater in, vermits Vinnebeek en Sint-Odulphusbeek, die rioolwater bevatten, rond het gebied geleid zijn. Opmerkelijk is de gradiënt van noord naar zuid in samenstelling van het kwelwater. In het noorden treedt ijzerrijk kwelwater uit. Dit maakt dat fosfaat niet beschikbaar is voor planten en dat er een voedselarm milieu aanwezig is. Sinds het natuurherstel in 2004 is de botanische waarde van het gebied toegenomen. Deze situeert zich in: Open water met waterplantenvegetaties: interessante of zelfs bijzondere soorten als Loos blaasjeskruid, Klein fonteinkruid, kranswieren zijn (plaatselijk) zeer abundant; Uitgestrekte (water)rietvegetaties met plaatselijk veel Kleine lisdodde; Oevervegetaties met o.a. Zompzegge; Zuur laagveen: 1 mooi ontwikkelde site; elders in ontwikkeling sinds het natuurherstel; Sterzegge en 3 soorten veenmos aanwezig; Graslanden: enkele dotterbloemgraslanden, een zich ontwikkelend glanshavergrasland en een heischraal grasland; Bossen: slechts een beperkte oppervlakte loofbos is momenteel goed ontwikkeld qua soortensamenstelling én structuur; In de periode is het gebied nauwkeurig gemonitord op tal van faunagroepen. Het Vinne blijkt een uitzonderlijk rijk gebied voor vogels, vleermuizen en libellen. Ook voor overige zoogdieren, amfibieën, sprinkhanen, loopkevers, spinnen, mieren en lieveheersbeesten is het erg interessant te noemen. Enkel voor dagvlinders is de betekenis (voorlopig) beperkt. Onder de vogels zijn een aantal indicatoren van waardevolle moerasgebieden minstens 1 jaar als (mogelijke) broedvogel vastgesteld in de periode , met name Witwangstern, Roerdomp, Woudaapje, Grote karekiet, Snor en Kleinst waterhoen. Ook voor veel doortrekkers en wintergasten is dit gebied van zeer groot belang. Het zijn vooral de waterrietvegetaties, in combinatie met open water, die een grote betekenis hebben. Vijf soorten die opgenomen zijn in bijlage I van de Vogelrichtlijn hebben effectief in het Vinne gebroed in de periode : Woudaapje, Roerdomp, Witwangstern, IJsvogel en Blauwborst. Vooral de 2 reigers zijn in heel NW-Europa zorgenkindjes van het natuurbehoud en ook op Vlaams niveau met uitsterven bedreigd. Vier andere Vogelrichtlijnsoorten worden er geregeld waargenomen: Wespendief en Middelste Bonte Specht (broedvogel in directe omgeving), Zwartkopmeeuw (broedpoging; gemengd met Kokmeeuw) en Nonnetje (wintergast). Het gebied is belangrijk voor vleermuizen, zowel wegens de grote aantallen als wegens het vrij hoge soortenaantal. Er zijn 8 soorten aanwezig die allen opgenomen zijn in de Habitatrichtlijn, Bijlage IV: Gewone en Ruige dwergvleermuis, Gewone / Grijze grootoorvleermuis, Rosse vleermuis, Laatvlieger, Franjestaart, Watervleermuis en Baardvleermuis. Met 39 waargenomen soorten in de periode 2005 juni 2009 is de kolonisatie door libellen ronduit spectaculair te noemen. Er zijn hoge densiteiten van algemene soorten aanwezig én (kleine) populaties van enkele bijzondere soorten:

14 14/188 24/ Vroege glazenmaker, Tangpantserjuffer en Koraaljuffer. Vroege glazenmaker is met uitsterven bedreigd in Vlaanderen en een topsoort van laagveenmoerassen! Waarschijnlijk is ook (een kleine populatie) Glassnijder aanwezig. De eerder Kempense libellensoorten, met name Tangpantserjuffer, Koraaljuffer en Viervlek worden bijna uitsluitend in het noord(oost)elijk deel van het meer gezien (voedselarm kwelwater). Qua amfibieën is het voorkomen van Kamsalamander (Habitatrichtlijn, bijlage II) belangrijk. De visfauna in het meer bouwt zich geleidelijk op. Anno 2006 waren er 5 soorten present, de door de beheerder uitgezette Snoeken (in functie van ontwikkeling van evenwichtige visfauna), de 2 soorten stekelbaarzen en vooral zeer grote dichtheden van de exotische Blauwbandgrondel. Naast de Blauwbandgrondel vormen (door particulieren uitgezette?) karpers een grote potentiële bedreiging voor het meer-ecosysteem. Anno 2009 zijn er al grote scholen (riet)voorns waargenomen, een kenmerkende soort voor dit watertype. Het toekomstbeeld (streefbeeld), dat zich nu al aardig ontwikkelt, is: een (van nature) eutrofe plas met helder water en veel waterplanten als Loos blaasjeskruid, fonteinkruiden, Gele plomp, ; Forse moerasplanten, met name (veel) Kleine lisdodde, Riet en Ruwe bies domineren ongeveer de zuidelijke helft van de meeroppervlakte; een geleidelijke overgang van het meer naar de drogere ecotopen, via soortenrijke moerasvegetaties; waardevolle vochtige en droge schraalgraslanden rond het meer (diverse types graslanden); ontwikkeling van veen in de noordelijke meerlob; structuurrijke bossen met geleidelijke overgangen naar de open ecotopen; in stand houden akkerreservaat als essentiële schakel in het behoud van akkervogelfauna in wijde omgeving; De voornaamste huidige knelpunten zijn gerelateerd aan de vervuiling van het water van het meer door diverse bronnen: de te grote Kokmeeuwenkolonie, periodieke doorsijpeling van de Sint-Odulphusbeek en mestinsijpeling vanuit een aanpalend landbouwbedrijf. Er wordt in het hoofdstuk beheermaatregelen dan ook veel tekst gewijd aan het beschrijven van de maatregelen / scenario s die moeten leiden tot behoud / herstel van een goede waterkwaliteit. Verwijderen van het afgestorven bos en takhout in het meer, reductie van de Kokmeeuwenkolonie via beperking nestplaatsen en slibruimingen spelen daarbij een grote rol. Aankoop van een Truxor (amfibievoertuig) is onontbeerlijk. Vervolgens worden per ecotoop en daarbinnen per perceel alle eenmalige ingrepen en reguliere beheermaatregelen beschreven. Vooral maaien met grondige afvoer van het maaisel vormt de sleutel in de goede ontwikkeling van schraalgraslanden. Begrazing vormt een belangrijke aanvulling hierop. Het Vinne is recreatief een belangrijk gebied. Jaarlijks ontvangt het zowat bezoekers Veel mensen komen specifiek om het unieke aspect van het herstelde meer te bekijken. Natuureducatie is een belangrijk aspect van de werking van het provinciedomein. In 2008 namen mensen deel aan 222 begeleide activiteiten met betrekking tot natuureducatie. Het beheerplan voorziet de aanleg van 2 nieuwe vogelkijkhutten, die 2 bestaande hutten vervangen, en het verplaatsen van de derde hut. Er wordt voorgesteld bepaalde wandelpaden af te schaffen omdat ze te nat zijn, en om nieuwe tracés aan te leggen. Tot slot wordt aangegeven hoe het gebied kan gemonitord worden. Samengevat kunnen we stellen dat de voornaamste doelstelling van het beheerplan is te verhinderen dat het meer, deze waardevolle eutrofe plas, evolueert naar een hypertrofe waterpartij. Lees: een zuurstofloze, dode, stinkende poel. Dat zal zeker heel wat geld en energie kosten, maar er staan dan ook zeer grote natuurwaarden en een gebied met een enorme recreatieve uitstraling op het spel.

15 15/188 24/ ALGEMENE ADMINISTRATIEVE GEGEVENS Naam: Het Vinne Kadastraal overzicht en oppervlakte van de percelen in beheer: Alle percelen die momenteel in eigendom zijn worden weergegeven op Kaart 1.1. Recent werd de oppervlakte uitgebreid met enkele voormalige landbouwpercelen ten noordwesten van de bestaande perimeter. Daarnaast zijn ook de zones waar aankopen gewenst zijn, aangeduid. Dit op basis van: 1. Goedgekeurd GRUP Natuur- en landbouwgebieden Vinne-Galgenveld. Percelen in directe omgeving van het Vinne die groengebied geworden zijn, werden opgenomen op kaart als zone wenselijke aankoop. 2. Daarnaast werd het vanuit het vele ecologische onderzoek in het gebied, duidelijk dat er ook percelen dienen opgenomen te worden als wenselijke aankoop die niet noodzakelijk als natuurgebied zijn aangeduid in het nieuwe RUP. Belangrijke uitbreidingszones die in het RUP zijn opgenomen, zijn: de verbinding tussen het Vinne en het Zwartaardebos, ten noordoosten van het meer; de Muggenberg, ten noorden van het meer; een grote populierenaanplant in het zuidoosten; Belangrijke zones die mankeren in dit GRUP, zijn: 1. Een robuuste verbinding tussen Vinne en Getevallei. Momenteel is dit een smalle verbinding. Het omvormen van de akkers naar schraallanden op het plateau heeft 2 belangrijke positieve effecten: Buffering van het valleitje van de Vinnebeek (tegen negatieve invloeden als bemesting) Creëren van een bredere en dus meer robuuste verbinding tussen Vinne en Getevallei; 2. De steile hellingen van de Muggenberg, net ten noorden van de Zwartaardeweg; Wegen en padennetwerk: Dit wordt weergegeven op Kaart 1.2. Ligging: Het projectgebied is gelegen in het uiterste oosten van de provincie Vlaams-Brabant, op het grondgebied van Zoutleeuw, en bestrijkt een oppervlakte van ongeveer 138 ha. Het gebied is verdeeld over de deelgemeentes Zoutleeuw (westhelft) en Halle-Booienhoven (oosthelft), en ligt vlakbij de provinciegrens met Limburg aan de oostkant (gemeente Sint Truiden, deelgemeentes Runkelen en Duras). Het gebied situeert zich tussen de bewoningskernen van Zoutleeuw (in het zuidwesten), Ossenweg (noorden) en Duras (in oosten) en het ligt in vogelvlucht op nog geen kilometer van de Groenplaats in Zoutleeuw en op ongeveer 4,5 km van de Grote markt in Sint Truiden. Het Vinne is toegankelijk via de hoofdingang aan de westkant (Ossewegstraat) of via de Vinnestraat in het oosten. Het Vinne ligt ongeveer 2,5 km ten noorden van de N3 (steenweg Tienen Sint-Truiden) en ongeveer 3,5 km ten westen van de N716 (Sint-Truiden Herk-de-Stad) (Kaart 2). Het gebied heeft een oppervlakte van ongeveer 140ha. Contactgegevens: Frederik Vanlerberghe Provincie Vlaams-Brabant - dienst leefmilieu - cel natuur Provincieplein 1, B-3010 Leuven telefoon: frederik.vanlerberghe@vlaamsbrabant.be

16 16/188 24/ Stef Stegen, domeinbeheerder Provinciedomein Het Vinne Zoutleeuw Ossenwegstraat Zoutleeuw Tel: Foto 1: Luchtfoto van Het Vinne vanuit het zuidoosten, in april 2008 (Foto: Provincie Vlaams-Brabant). Voormalige ontwateringsgrachten zijn nog zichtbaar in de rietvelden. Open water neemt op dit moment zowat twee derde van het meer in. Het Riet in het noordelijk deel van het meer is enkele maanden eerder door een Truxor gemaaid, in augustus is ook centraal nog een flinke oppervlakte gemaaid

17 17/188 24/ SITUERING NATUURGEBIEDEN IN DE REGIO In dit hoofdstuk nemen we de relaties tussen het Vinne en de omliggende natuurgebieden onder de loep (Kaart 2). Op deze kaart staan ook de Habitatrichtlijngebieden weergegeven. Op 1 km ten westen van het Vinne situeert zich de Vallei van de Kleine Gete, die ongeveer een km verder noordwestwaarts, in Budingen, samenvloeit met de Grote Gete. De link met de Getevallei is erg belangrijk. Fysisch is er een zeer duidelijke verbinding, gevormd door een beekvalleitje met natte graslanden en ruigtes (populierenaanplant). Dit gebied wordt ook wel Klein Vinne genoemd. Enkele percelen zijn in eigendom en beheer bij de Provincie Vlaams-Brabant en bij Natuurpunt. Een ernstig knelpunt is dat bepaalde ecologisch zeer waardevolle percelen in privé-eigendom zijn en recent opnieuw met populieren beplant zijn (2 e generatie), met de typische bodemverstoring van dien bij kappen van de vorige generatie. Dit ondanks de afbakening als Habitatrichtlijngebied. De Grote-Getevallei is stilaan uit aan het groeien tot een natuurgebied dat op Vlaams niveau als erg belangrijk kan bestempeld worden. Die belangrijke natuurwaarden zijn een gevolg van: Het gaat om een erg groot en aaneengesloten valleigebied van Tienen tot Halen, circa 20 km lang, dat in Halen aansluit bij het alom gekende Schulens Broek en Schulensmeer; Het is een erg brede vallei, op veel plaatsen ongeveer een kilometer breed; Het is een relatief onversnipperd gebied: er zijn slechts 5 (lokale) wegen die de vallei dwarsen op het traject Tienen halen; Er liggen meerdere belangrijke natuurgebieden, die nog in volle uitbreiding zijn. Het gaat om de reservaten Tiens Broek te Tienen, Doysbroek te Linter en Aronsthoek Betserbroek te Geetbets, die in beheer zijn bij Natuurpunt vzw. Daarnaast ligt er ook het Provinciaal natuurontwikkelingsproject Grote Getevallei in eigendom en beheer bij de Provincie Vlaams-Brabant. Daarnaast ligt er nog een belangrijk kerngebied van Kamsalamander, namelijk Meertsheuvel te Budingen, op slechts een tweetal km van het Vinne. Dit is momenteel vooral in landbouwgebruik, maar er situeren zich nog heel belangrijke botanische waarden (prikkeldraadvegetatie met Spits havikskruid). Meertsheuvel is afgebakend als Habitatrichtlijngebied en ligt in de perimeter van Natuurpunt. Een groot areaal grasland in de vallei en relatief weinig intensieve akkerbouw; In de Kleine-Getevallei, aan de westrand van Zoutleeuw, ligt de citadel van Zoutleeuw, waar Natuurpunt enkele percelen beheert, reliëfrijke graslanden met een aanzienlijke botanische en mycologische waarde. Belangrijke natuurwaarden in de Vallei van de Grote en Kleine Gete, met betrekking tot het Vinne zijn: De Kamsalamander, opgenomen in Bijlage II van de Habitatrichtlijn. In het kader van Ruilverkaveling Melkwezer is een beschermingsplan voor deze soort uitgewerkt in het gebied Meertsheuvel, in het interfluvium van Grote en Kleine Gete, tussen Zoutleeuw en Budingen. De Kamsalamander was er na de inrichting (in 1997) present in 3 van de 18 aangelegde poelen en komt er momenteel nog steeds voor, hoewel het een afnemende populatie betreft (poelen niet meer geschikt). Voor meer informatie over deze populatie verwijzen we naar Boyen et al. (2006). Sinds 2003 is de soort bekend van een poel in het Viskot te Drieslinter (Doysbroek). Tal van interessante broedvogels zoals Blauwborst (tientallen zangposten, Vogelrichtlijnsoort), Roodborsttapuit, Wulp (tiental broedparen aanwezig tussen Tienen en Halen; belangrijke populatie op Vlaams niveau), Grauwe gors, Geelgors, Graspieper, Rietgors, Gele kwikstaart, Boomvalk en Wielewaal. Overwinterende Waterpiepers (tientallen ex.); Waterspitsmuis, een belangrijke indicatorsoort voor propere beekjes. Er is een recente waarneming in de bovenloop van de Deisbeek (zijbeek Kleine Gete) te Ezemaal (med.j. Robijns);

18 18/188 24/ Visfauna: in een proper zijbeekje van de Kleine Gete te Ezemaal komen Rivierdonderpad (Habitatrichtlijnsoort), Bermpje en Beekforel (uitgezet) voor (med.j. Robijns). Mooi ontwikkelde zilverschoongraslanden, met tal van zeldzame soorten als Aardbeiklaver, Platte rus, Veldgerst, Pijptorkruid. Te verwachten soorten zijn Moeraszoutgras en Kruipend moerasscherm, één der weinige planten die in Bijlage II van de Habitatrichtlijn is opgenomen. Gericht onderzoek naar deze soort in de Getevallei is vereist. Foto 2: De Grote Gete is een brede rivier die plaatselijk nog meandert, zoals hier in het Betserbroek. Oktober Ook de vallei is erg breed, met plaatselijk hoge natuurwaarden (Natuurpunt reservaten Tiens Broek, Aronsthoek, ) en enorme mogelijkheden voor natuurontwikkeling Aan de andere zijde, ten oosten van het Vinne (provincie Limburg), ligt een belangrijk oud bosgebied: het Zwartaardebos en Kasteeldomein te Duras. De verbinding tussen het Vinne en het Zwartaardebos is van groot belang voor vleermuizen, zoals onder het hoofdstuk zoogdieren wordt toegelicht. Dit bosgebied is privé-eigendom en via handhaving moet nauw toegezien worden dat hier geen ingrepen plaatsvinden die de ecologische waarden schaden. Het gebied is immers Habitatrichtlijngebied. Dit gebied sluit aan bij de Melsterbeekvallei. Ongeveer 3 km verder noordoostwaarts ligt alweer een belangrijk bosgebied (Habitatrichtlijngebied): het Provinciaal Domein Nieuwenhoven. Dit is een groot boscomplex (Mierhoopbos - Mielenbos Galgenbos Kraaienbos) waarin zich ook schraallanden situeren en ca. 36 ha kultuurgraslanden en een akker in beheer bij een biologische landbouwer. Ten noord(oost)en van het Vinne, in de Melsterbeekvallei te Runkelen, situeert zich het natuurreservaat Op d'hei dat zeer recent in beheer is bij Natuurpunt.

19 19/188 24/ JURIDISCH EN BELEIDSMATIG RUIMTELIJK KADER 3.1 GEWESTELIJK RUIMTELIJK UITVOERINGSPLAN EN VEN De bestemming van de gronden in het studiegebied is vastgelegd in het Gewestelijk Ruimtelijk Uitvoeringsplan Natuur- en landbouwgebieden Vinne-Galgenveld, zoals voorlopig vastgesteld door de Vlaamse regering op 9 november De bestemming is weergegeven op Kaart 3.1. In het GRUP is het gehele Vinne opgekleurd als natuurgebied (groene kleur). Hierop zijn de volgende verordenende stedenbouwkundige voorschriften van toepassing: Artikel 1.1 Bepaling m.b.t. natuur Het gebied is bestemd voor de instandhouding, de ontwikkeling en het herstel van de natuur, het natuurlijk milieu en bos. Recreatief medegebruik is een ondergeschikte functie. Alle werken, handelingen en wijzigingen die nodig of nuttig zijn voor de instandhouding, het herstel en de ontwikkeling van de natuur, het natuurlijk milieu, bos en de landschapswaarden zijn toegelaten. Artikel 1.2 Bepalingen m.b.t. recreatief medegebruik en nutsvoorzieningen Voor zover de ruimtelijk-ecologische draagkracht van het gebied niet overschreden wordt, zijn de volgende werken, handelingen en wijzigingen eveneens toegelaten: - het aanbrengen van kleinschalige infrastructuur voor het al dan niet toegankelijk maken van het gebied voor educatief of recreatief medegebruik, waaronder het aanleggen, inrichten of uitrusten van paden voor niet-gemotoriseerd verkeer; - het herstellen, heraanleggen of verplaatsen van bestaande openbare wegen en nutsleidingen. Bestaande openbare wegen en nutsleidingen kunnen verplaatst worden voor zover dat noodzakelijk is voor de kwaliteit van het leefmilieu, het herstel en de ontwikkeling van de natuur en het natuurlijke milieu, de openbare veiligheid of de volksgezondheid. Artikel 1.3 Bepalingen m.b.t. het waterbeheer Werken, handelingen en wijzigingen die nodig of nuttig zijn voor: - het behoud en herstel van het waterbergend vermogen van rivier- en beekvalleien, - het behoud en herstel van de structuurkenmerken van de rivier- en beeksystemen, de waterkwaliteit en de verbindingsfunctie, - het behoud, het herstel en de ontwikkeling van overstromingsgebieden, het beheersen van overstromingen of het voorkomen van wateroverlast in voor bebouwing bestemde gebieden, - het beveiligen van vergunde of vergund geachte bebouwing en infrastructuren tegen overstromingen zijn toegelaten, voor zover de technieken van natuurtechnische milieubouw gehanteerd worden. De in artikel 1.1 tot 1.2 genoemde werken, handelingen en wijzigingen kunnen slechts toegelaten worden voor zover ze verenigbaar zijn met de waterbeheerfunctie van het gebied en het waterbergend vermogen van rivier- en beekvalleien niet doen afnemen. Bovendien is het gebied aangeduid als Grote Eenheid Natuur (arcering in overlay op de kaart), in de zin van het decreet Natuurbehoud en is in die zin als een onderdeel van het Vlaams Ecologisch Netwerk. Alle bepalingen van het decreet Natuurbehoud betreffende grote eenheden natuur zijn van toepassing in dit gebied. De Vinnehoeve en omgeving (= parking en aangrenzende gazon, maar ook de educatieve vijver) is aangeduid als parkgebied (lichtgroen), waarbinnen de sociale en natuureducatieve functie primeert boven andere functies (waaronder natuurbehoud, dagrecreatie,..). In overlay (arcering) is deze zone ingekleurd als natuurverwevingsgebied waarbij natuurbehoud nevengeschikt is aan de overige functies in het gebied. Voor de recent in beheer genomen percelen aan de westkant van de Ossewegstraat geldt de gewestplanbestemming (Kaart 3.2), dewelke hier is aangeduid als Agrarisch gebied met ecologisch belang.

20 20/188 24/ SPECIALE BESCHERMINGSZONES HABITATRICHTLIJN (SBZ-H) Het Vinne maakt deel uit van Habitatrichtlijngebied Bossen en kalkgraslanden van Haspengouw (BE ) en vormt hierbinnen samen met het kasteeldomein van Duras het deelgebied BE (zie Kaart 2) Hieronder wordt een overzicht gegeven van de habitattypes (officiële namen zoals gedefinieerd en vertaald in de Nederlandse versie van de richtlijn) en soorten waarvoor het Habitatrchtlijngebied is aangemeld. Prioritaire habitats zijn aangeduid met (+). Habitats 6210 Gebieden waar zeldzame orchideeën groeien (Festuco-Brometalia) 6430 Voedselrijke ruigten 6510 Laaggelegen, schraal hooiland (Alopecurus pratensis, Sanguisorba officinalis) 7220 (+) Kalktufbronnen met tufsteenformatie (Cratoneurion) 9130 Beukenbossen van het type Asperulo-Fagetum 9160 Eikenbossen van het type Stellario-Carpinetum 91E0 (+) Alluviale bossen met Alnion glutinosa en Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae) Amfibieën en reptielen 1166 Triturus cristatus Kamsalamander Enkel de habitats en soorten die in het vet zijn weergegeven, zijn relevant voor het studiegebied Het Vinne. Naast deze habitats, komen ook de volgende habitats momenteel voor: 3150 Van nature eutrofe meren met vegetaties van het type Magnopotamion of Hydrocharition 6230 Nardus graslanden (zowel de natte heischrale 6230_hmo als de droge heischrale 6230_hn komen voor) 9120 Eiken-Beukenbos (subtype 9120_qb - de 'zuurste' variant van Eiken-Beukenbos) of is herstel in de toekomst te verwachten: 7140 Overgangs- en trilveen 7230 Alkalisch laagveen Merk op: 9120 is momenteel nog in een pionierstadium en heeft veel kenmerken van Eiken-Berkenbos. Het habitat 9190 Oude zuurminnende eikenbossen met Quercus robur op zandvlakten kkomt echter enkel op profielloze zandbodems voor (vb. gefixeerde stuifduinen waarop oud bos ontwikkeld is) en is in Vlaanderen vrijwel beperkt tot de Kempen. De jonge Eiken-Berkenbossen in het Vinne zullen op (lange) termijn verder ontwikkelen naar volwaardige Eiken- Beukenbossen. Er zijn daarenboven 8 vleermuissoorten aanwezig die opgenomen zijn in de Habitatrichtlijn, Bijlage IV: Gewone dwergvleermuis (Pipistrellus pipistrellus) Ruige dwergvleermuis (Pipistrellus nathusii) Gewone grootoorvleermuis (Plecotus auritus) Rosse vleermuis (Nyctalus noctula) Laatvlieger (Eptesicus serotinus)

21 21/188 24/ Franjestaart (Myotis nattereri) Watervleermuis (Myotis daubentonii) Baardvleermuis (Myotis mystacinus) Richtlijn 92/43 van de Raad van 21 mei 1992 inzake de instandhouding van de natuurlijke habitats en de wilde flora en fauna (PB L 206, 22 juli 1992). Besluit van de Vlaamse Regering van 14 februari 1996; De Richtlijn 92/43/EEG van de Raad van 2 mei 1992 inzake de instandhouding van de natuurlijke habitat en de wilde fauna en flora, meestal verkort geciteerd als de habitatrichtlijn, is een vrij uitgebreide regeling op het gebied van natuurbehoud. Het doel van deze Richtlijn is het behoud van de biologische diversiteit door het instandhouden van de natuurlijke habitat en de wilde flora en fauna op het Europese grondgebied. De habitatrichtlijn vertrekt vanuit het standpunt dat zeldzame en/of bedreigde soorten slechts kunnen overleven indien er voor deze soorten ook voldoende kwalitatieve leefgebieden worden voorzien. Daartoe worden speciale beschermingszones aangeduid, de zogenaamde habitatrichtlijngebieden. Naast deze gebiedsgerichte maatregelen, bevat de habitatrichtlijn tevens maatregelen specifiek gericht op de bescherming van bepaalde soorten, zowel diersoorten als plantensoorten. Deze soorten moeten door de Lid-staten strikt worden beschermd. Wat betreft de diersoorten impliceert dit een verbod op het vangen of doden, het rapen van eieren, het beschadigen van nesten, het verhandelen. Bij gebrek aan een samenhangend geheel van beschermingsmaatregelen van toepassing op habitatrichtlijngebieden dient vooral gewezen te worden op de algemene voorzorgsplicht voor de burger en het integratiebeginsel voor de overheid, volgend uit artikel 14 respectievelijk artikel 16 van het Decreet Natuurbehoud.

22 22/188 24/ Figuur 3.2: Habitatrichtlijngebied 'Bossen van Limburgs Haspengouw' met het Vinne, in zwart aangegeven, als onderdeel hiervan VOGELRICHTLIJN (SBZ-V) Het Vinne is niet opgenomen in de huidige afbakening van Vogelrichtlijngebieden in Vlaanderen. Deze afbakening dateert van vóór het meerherstel en het is evident dat bij een herziening van de Vogelrichtlijngebieden in Vlaanderen het Vinne mee op genomen zal worden als Vogelrichtlijngebied. Er zijn immers 8 soorten van Bijlage I van de Vogelrichtlijn die in de periode mogelijk tot zeker tot broeden kwamen in het Vinne: Woudaapje, Roerdomp, Middelste Bonte Specht, Witwangstern, Wespendief, Zwartkopmeeuw, IJsvogel en Blauwborst. Ook het Nonnetje, die af en toe als wintervogel wordt waargenomen, is een Vogelrichtlijnsoort. Voor meer info verwijzen we naar LANDSCHAPPENBELEID De Vlaamse Landschapsatlas geeft volgende landschappelijke waarden aan: Relictzones: R27006 Gete-vallei met haar beemden R27007 Het Vinne Duras Ankerplaatsen: A20060 Het Vinne

23 23/188 24/ FYSISCH KADER Het merendeel van de onderstaande gegevens met betrekking op het Vinne is overgenomen uit De Wilde et al. (1999). 4.1 TOPOGRAFIE Algemeen, omgeving Op een luchtfoto van het Vinne en de omgeving is te zien dat het landschap vnl. bepaald wordt door weilanden, al dan niet omzoomd met populieren, akkerbouw, laag- en hoogstamboomgaarden en populierenplantages (Figuur 4.1). Het Vinne zelf is a.h.w. een raadselachtige depressie in de hoger gelegen vallei van de Kleine Gete. De vallei van de Kleine Gete heeft een hoogte van 28 à 30 m TAW (zie verder), terwijl het diepste punt van het Vinne op ongeveer 23 m ligt. Het water in de hoofdgracht stroomt de pomp binnen op een hoogte van 23,9 m. Aan de uitstroomopening meten we een hoogte van 26.9 m. Om het hoogteverschil met de Kleine Gete te overbruggen wordt het water dus over een hoogte van 3 m opgepompt zodat het via de Vinnebeek het domein kan verlaten. Wat de depressie zelf betreft zijn er enkele opvallende aspecten i.v.m. de topografie. Het centrale gedeelte is tamelijk vlak en de helling naar de oostelijke en zuidelijke rand verloopt vrij geleidelijk. De noordelijke en westelijke helling echter zijn eerder steil, waarbij we in het westen over een afstand van minder dan 150 m al gauw 10 m hoger zitten. Aan de noordzijde is de helling aanvankelijk wat geleidelijker dan in het westen, doch hier klimt men vrij snel van 30 m tot meer dan 45 m. Dit komt overeen met een hellingspercentage van 2 tot meer dan 8 %. Figuur 4.1: luchtfoto Het Vinne en omgeving (2006)

24 24/188 24/ Een ander opmerkelijk aspect is de aanwezigheid van 2 aanzienlijk hoger gelegen delen die zich als instulpingen in het vroeger meer manifesteren. Dit zijn vermoedelijk puinkegels van waterlopen. Deze aan de westzijde werd gevormd door toevloeiing van water van de Kleine Gete bij hoge waterstand. Het meegevoerde materiaal bezonk hierbij aan de instroomopening zodat door ophoging van puinmateriaal een soort plateau ontstond, dat dan als veilige basis kon dienen voor de Vinnehoeve. Gelijkaardig fenomeen vond plaats in het zuiden, aan de vroegere monding van de St- Odulphusbeek in het meer. Een derde topografische onregelmatigheid is de landtong in het noordoosten ter hoogte van de huidige zones 65 en 66 volgens Kaart Topografische opmeting Een algemeen beeld van de hoogteligging van het Vinne is af te lezen via het Digitaal HoogteModel Vlaanderen en wordt weergegeven op Kaart 4.1 in de kaartenbijlage. Hierop zijn de Getevallei en het Vinne als twee afzonderlijke laagtes te zien, verbonden via de Vinnebeek. Slechts in het zuiden is het hoogteverschil met de omgeving geringer; in de andere rchtingen is er een vrij scherpe grens naar hogergelegen gebied. Gedetailleerde topografische opmeting binnen het gebied werd uitgevoerd door de Provincie Vlaams-Brabant en door de VLM in het kader van het natuurinrichtingsproject. De opmetingen worden uitgedrukt in meter TAW (Tweede Algemene Waterpassing), de hoogte boven zeeniveau. Met behulp van het programma SURFER 3.2 werd op basis van de meetgegevens door De Wilde et al (1999) een detailkaart gemaakt met hoogtelijnen voor het gehele gebied. Het resultaat wordt weergegeven op figuur 4.2. Er werd ook een driedimensionale voorstelling (figuur 4.3) aangemaakt, waarbij moet worden opgemerkt dat de hoogtewaarden overdreven zijn in verhouding tot de X- en Y-coördinaten om het reliëf beter tot uiting te laten komen. Zelfs bij deze overdrijving valt de zeer vlakke toestand van het centrale gedeelte op. Vooral de steile hellingen aan de noordelijke en westelijke zijde komen zo sterk naar voor. Ook de 2 puinkegels en de landtong zijn opvallend. Het diepst gemeten punt situeert zich op 23,13 m TAW (dit kan een meting in een gracht zijn). De hoogtelijn van 24 m TAW omsluit een oppervlakte van + 25 ha, maar vormt geen aaneensluitend gebied. Enkele wegen en grachtoevers blijken iets hoger te liggen. In de meeste gevallen gaat het hier om maximaal 40 cm, doch pas de hoogtelijn van een halve meter hoogte geeft een vrijwel aaneengesloten gebied weer. Hierbij dient wel opgemerkt dat bij de metingen steeds de rand van de wegen gemeten is, die vaak iets hoger gelegen is meter Figuur 4.2: Topografische toestand in het Vinne, met de hoogte uitgedrukt in TAW

25 25/188 24/ Figuur 4.3: 3D beeld van de topografie in het Vinne, zich vanuit het zuidwesten 4.2 GEOLOGIE EN BODEM Op het geologisch kaartblad Zoutleeuw-Rummen tekent de depressie zich af als een vlak alluviaal materiaal. De ondergrond van de depressie wordt gevormd door marien Landeniaanzand (formatie van Hannut). Hierop worden in de omgevende hellingen fluviatiele mergel en klei van de Landeniaanformatie (formatie van Tienen) aangetroffen. Aan de noordzijde dagzomen mariene kleihoudende Tongeriaan zanden (formatie van Sint-Huibrechts-Hern) (Mullenders & Gullentops,1969) (Kaart 4.4). Volgens de bodemkaart van België (Rummen, 91 E) bestaat bijna het volledige centrale gedeelte uit vefp: zeer sterk gleyige grond op klei met reduktiehorizont en met veensubstraat beginnend op geringe diepte (Kaart 4.3). Naar de hoger gelegen randen toe gaat de bodem over in meer lemige en zandlemige gronden. Enkel het uiterste zuidwestelijke puntje is kunstmatig opgehoogd, de rest van het gebied vertoont een duidelijk ontwikkeld profiel, met ongeveer voor 90% van het gebied aanwezigheid van veensubstraat in de ondergrond. Boringen uit de Ecohydrologische studie bevestigen dit beeld (zie onderstaande figuren). Aan de westelijke zijde vinden we zand in de ondergrond en nog dieper klei in menging met hoekige zandsteentjes. I.v.m. deze kalkrijke glauconietsteentjes vermeldt Schoeters (1958) de mogelijkheid van congelifractie. De grijze klei die we op verschillende plaatsen aantroffen beschrijft zij als een typisch verweringsproduct van zuivere mergel. Het noordelijke hoger gelegen deel is zandig, al dan niet met veen in de ondergrond. Oppervlakkig veen is te vinden in het gekapte (sparren)bosgedeelte ter hoogte van het natuurreservaat. Op soms geringe diepte (35 cm en meer) is in het centrale gedeelte een laag groen-blauwachtige klei (= gyttja) aanwezig, afkomstig van de vroegere meerbodem. De geul van de uitlaat van het Vinne bedekt met een 4.5m dikke laag alluviaal leem een veenlaag. Ook de delta s zijn door deze leem gevormd (Mullenders & Gullentops, 1969). De bodem kan een bepalende factor zijn in het al dan niet voorkomen van bepaalde plantensoorten. Op plaatsen met hoge grondwaterstand echter is de invloed van de bodemaard eerder van ondergeschikt belang.

26 26/188 24/ Figuur 4.4: Bodemkaart van het Vinne (Bron: Bodemkaart van België) Figuur 4.5: Bodemkaart op basis van boringen in de Ecohydrologische studie (De Wilde et al, 1999)

27 27/188 24/ HYDROGRAFIE EN HYDROLOGIE Hydrografie De Vinnedepressie ligt in de vallei van de Kleine Gete, drie meter lager dan de bedding van de rivier. Kaart 4.2 toont hoe bijna het volledige gebied omringd wordt door 2 beeklopen: de Vinnebeek langs de noordelijke helft, de St- Odulphusbeek langs de zuidzijde Ze komen samen aan de hoofdingang op de Osseweg. De Vinnebeek ontstaat ten oosten van het Vinne vanuit zuidelijk toestromend water. Haar oorspronkelijke loop, als Klein Vinnebeek, uitmondend in het meer, werd gewijzigd ten behoeve van de drooglegging van het gebied in 1841 (P.V. Bets, 1887). Via een noordelijke ringgracht werd ze om het gebied geleid. Ook de St-Odulphusbeek, komende vanuit Booienhoven, werd vanaf haar vroegere monding in het Vinnemeer omgeleid. Ze volgt de zuidelijke en westelijke grenshelling van het Vinne richting Vinnehoeve. Daar vervoegt de Vinnebeek de St-Odulphusbeek die iets verder in zuidwestelijke richting uitmondt in de Kleine Gete. Na enkele km meanderen door de weilanden vloeien Kleine en Grote Gete samen in Budingen. De Gete tenslotte voegt zich in Halen bij de Demer. Gezien het historische gebruik van het drooggelegde meer, is er een omvangrijk drainagenetwerk aanwezig dat via een brede centrale hoofdgracht in verbinding staat met het pompgemaal. Dit grachtenstelsel bevindt zich nu onder water en is slechts zichtbaar door de verschillende plantengroei (meestal door het ontbreken van Riet) ten opzichte van de omgevende delen; het zorgt voor relatief grote lokale dieptevariatie in het meer Hydrologie De hoogste grondwaterstanden werden vóór het meerherstel aangetroffen in het centrale deel van het huidige meer en in het huidige noordoosten. Aan de hoger gelegen randen zit het grondwater het diepst en vertoont het de grootste schommeling. Centraal in het gebied werd in de metingen van De Wilde et al (1999) een N-Z geöriënteerde zone onderscheiden worden met hoge waarden voor de variabelen Mg 2+, Ca 2+,Fe (tot), SO 2-4, en NH + 4, hetgeen zich reflecteert in een hoge conductiviteit in deze zone. De maximumwaarden voor ph en bicarbonaat werden net ten oosten van deze langwerpige zone, pal centraal in het huidige meer, aangetroffen, op een zone die globaal overeenkomt met het laagst gelegen deel van het gebied. Zeer lage ph is gemeten in enkele meetpunten in het noordoosten, die gelegen zijn in de deelzones 22, 26 en 29 waar momenteel zomereikenbos staat met netels of plaatselijk een meer typische ondergroei. De gemeten parameters vertonen nergens buitensporige waarden, behalve plaatselijk voor sulfaat in de genoemde N-Z georienteerde zone. Dit is een fenomeen dat ook in andere natuurgebieden voorkomt. De meeste chemische variabelen vertoonden wel een duidelijk ruimtelijk patroon, geordend in een drietal gordels met lithoclien (gerijpt) grondwater in het westen, grondwater met hoog EGV en sulfaat in het centrum en tenslotte in de buitenste gordel een minder mineraalrijk grondwater met een iets meer atmoclien karakter. In het laaggelegen Vinne stromen waters toe van verschillende oorsprong: de belangrijkste waterbron is de neerslag, maar ook oppervlaktewater en grondwater stromen er toe. Globaal gezien is het Vinne een kwelgebied, gevoed met grondwater uit de Landeniaan aquifer dat vooral vanuit het zuiden toestroomt. Er zijn indicaties dat de grondwatertoevoer in een recent verleden verminderde (droogvallen van een aantal bronnen) maar cijfermatig kan dit niet worden aangetoond. Het oppervlaktewater is in het Vinne over het algemeen van goede kwaliteit. Op een aantal plaatsen werden in het grachtenstelsel vervuiling vastgesteld in de ecohydrologische studie, meestal in de omgeving van bewoning, waaronder de Vinnehoeve. Bij hoge afvoeren vloeit water van de Vinnebeek en de St.Odulphusbeek in het Vinne. Het vervuild beekwater vormt een ernstig probleem. De keuze van Aquafin om een overstort te bouwen die in het Vinne loost is dan ook niet gelukkig. Het vormt een hypotheek op de ecologische ontwikkelingen in het gebied.

28 28/188 24/ HISTORIEK VAN HET LANDSCHAP Deze tekst is grotendeels overgenomen uit De Wilde et al. (1999) Zoals de naam reeds doet vermoeden, was het Vinne (Het Bewin, t Venne, Vinnewater,) vóór de drooglegging in 1841 een uitgestrekt meer. Getuige hiervan zijn de vele legendes, kaartmateriaal en oude geschriften. Deze vermelden vanaf de 13 e eeuw verschillende eigenaars waaronder zowel hoogstaande personen als religieuze orden. Vaak waren er twee verschillende eigenaars vanwege de grens tussen het Prinsbisdom Luik en Hertogdom Brabant die het meer doormidden sneed. De activiteiten beperkten zich toen tot een volgens de geschriften overvloedige visvangst (snoek, karper, paling) en boottochtjes. Verder betekende het meer ook schaatsplezier in de winter en was het een bron van inspiratie voor dichters en schrijvers. In 1841 verkreeg de toenmalige eigenaar, M. Henri de Pitteurs, de toestemming het meer droog te leggen. De eerste diepe drainagegracht die de meerbodem dwars doormidden sneed en de pomp van 6 pk bleken onvoldoende om de oppervlakte droog te krijgen. Eene nog bestaande breede gracht werd dus rondom den wijd uitgestrekten waterplas gesneden. In t jaar 1844 was dit werk reeds voltrokken. Alsdan beproefde men opnieuw de uitpomping met een stoomtuig van tien peerden kracht. Na drie maanden zwoegens waren omtrent honderd hectaren grond voor den akkerbouw en de veeteelt voor altijd gewonnen (Bets,1887). De landbouwgrond die zo ontstond was volgens andere bronnen eerder onproductief. Bij overvloedige neerslag of strenge winters ( ) was de aanwezige pomp niet in staat de gronden droog te houden zodat een 50-tal ha weer veranderde in een open water. In 1927 werd de Union national allumettière Sapia eigenaar van het Vinne en veranderde de oppervlakte in een prairie doorsneden met populierenrijen (Wilmet, 19?). Sinds 1973 staat het gebied op naam van de provincie Vlaams-Brabant die hier opteerde er de functie van natuurgebied aan toe te kennen. Vanaf 1976 kwam er een openstelling voor het publiek. Natuurreservaten vzw (nu Natuurpunt vzw) beheert reeds lange tijd een 10tal ha in het noorden van het Vinne. 5.1 Het natuurinrichtingsproject Reeds in de jaren 80 rijpte bij een aantal natuurbeschermers uit de regio de idee om de natuurwaarden van Het Vinne terug te verhogen en in het beste geval zelfs het meer te herstellen. Het was wachten tot eind jaren 90 eer de plannen concreet werden. Toen was het instrument natuurinrichtingsproject vastgelegd in het natuurdecreet. In 1998 en 1999 voerde het IN een ecohydrologische studie uit (De Wilde et al., 1999). In 2004 was het zover: in januari gingen de werken van start en een jaar later werden ze afgerond. Alle populierenbestanden, inmiddels (meer dan) kaprijp, werden gekapt en tegen het eind van 2004 werden de pompen stil gelegd (Beerens, 2005). Vijf maanden later (mei 2005) was het waterpeil al 80 cm gestegen. Om de kolonisatie door onder andere libellen te verklaren, is het wel belangrijk om weten dat in 2003 reeds een flinke oppervlakte populierenbestanden zijn gekapt. Eind oktober 2002 raasde een zware storm over Vlaanderen. In het Vinne waaiden zeer veel populieren om. Om de houtwaarde te recuperen ging men in 2003 over tot een noodkapping van alle populierenbestanden ten noorden van de hoofddreef, in totaal 2400 populieren. De noodkapping is beëindigd in september Nog enkele belangrijke gegevens ivm de natuurinrichtingswerken: Op slechts enkele percelen in de oeverzone van het meer zijn de stronken verwijderd en is de strooisellaag afgeschraapt. De Vinnebeek is een stukje verlegd, verder weg van de Ossenwegstraat; De Sint-Odulphusbeek is bekleed met een kleilaag opdat er geen water zou doorsijpelen naar het meer; De ruimingswallen van de grachten zijn verwijderd; In het noordoosten is een kleinschalige waterzuivering (rietveld) aangelegd om het afvalwater van de laatste huizen van de Rondeweg te zuiveren;

29 29/188 24/ Merk op dat slechts een deel van het oorspronkelijke meer hersteld is. Door de huidige aanwezigheid van gebouwen in de randzone van het voormalige meer is voor een tussenscenario geopteerd waarbij de pompen vanaf een bepaald peil terug in gang gezet worden. Er is een ondiepe plas van ruim 60 hectare gevormd met een brede oeverzone. Het natuurinrichtingsproject was een samenwerking van de Vlaamse Landmaatschappij (VLM), Aminal Afdeling Natuur, de provincie Vlaams-Brabant en de stad Zoutleeuw. De evolutie van het meer wordt in beeld gebracht via foto s in Fotoreportage 1 en Fotoreportage 2 in Bijlage. 5.2 Het ontstaan van de Vinne-depressie Over het ontstaan van de depressie zelf zijn verschillende hypothesen ontwikkeld. Eén daarvan postuleert dat de kuil ontstaan zou zijn door turfwinning, doch voor de ontwikkeling van turf is reeds een depressie of tenminste een vochtig gebied nodig. Turfwinning zal dus wel plaatsgevonden hebben, maar is geen verklaring voor deze ovaalvormige depressie. Het probleem van het ontstaan wordt zo enkel doorgeschoven naar een eerder tijdstip. De meest plausibele hypothese steunt op vries-dooi-verschijnselen in de nog barre klimaatsomstandigheden na de laatste ijstijd. Oorspronkelijk was de vallei van de Kleine Gete veel lager gelegen en stroomde de rivier op het laagste punt. De talrijke bronnetjes die vanuit het waterrijke Landeniaanzand opborrelden, voedden de beken in de vallei, waaronder vermoedelijk de voorlopers van de St-Odulphusbeek en de Vinnebeek. De huidige uitlaat van het Vinne naar de Kleine Gete is een toen in het Landeniaan uitgesneden dalletje. Koude winters tijdens het Oud Dryas ( a. C.) zorgden voor soms aanzienlijke ijsbanken op de valleiwanden, waar bronnen of kwelplaatsen aanwezig waren. Bij het ontdooien van deze ijsmassa in warmere perioden gleed een aanzienlijke hoeveelheid hellingsmateriaal mee af naar de rivier. Deze jaarlijkse vries-dooi-cyclus zorgde voor sterke erosie, zowel vertikaal als regressief. Aan de hand van een pollenanalyse van de laag meerslib in de bodem kan de vorming van de depressie geschat worden op a.c.. Door de lagere ligging van de Kleine Gete werd het aanwezige water in de depressie (bronnen, kwel, neerslag) bij hoge standen afgevoerd naar de rivier. De westelijke uitlaat diende hierbij als overloop. Verdere erosie van dit smalle dal zorgde voor een steeds sterkere ontwatering, zodat het meer leegliep. Toch waren de omstandigheden nog gunstig genoeg voor de ontwikkeling van laagveen vanaf het einde van het Boreaal ( a.c.) tot in het Atlanticum ( a.c.). Tijdens deze laatste periode begon echter zoals in heel Midden België, een geleidelijke ophoging van de rivierbekkens door afzetting van een leempakket. Deze alluviatie werd nog versterkt door de ontbossingen ten behoeve van de landbouw ten tijde van de Neolithiërs en later (1000 p.c.). De meerbodem kwam zo 2 m lager te liggen dan de vallei. De uitlaat van de depressie werd door het alluviale materiaal geblokkeerd en een nieuw meer kon ontstaan. Bij hoge waterstanden in de rivieren fungeerde de vroegere uitlaat zelfs als inlaat. Door dit proces werd het zwaardere materiaal eerst afgezet, het fijnere materiaal verder. Zo ontstond aan de inlaat zelf een opeenhoping van meegevoerd materiaal in de vorm van een puinkegel. Later is hierop de Vinnehoeve gebouwd. Het fijnere materiaal werd in het centrale gedeelte van de depressie afgezet waardoor hier een laag zware leem of klei gevormd werd. Hetzelfde proces speelde zich af aan de monding van de St-Odulphusbeek in het zuiden (Mullenders & Gullentops, 1969; Gullentops, 1981; Van Meert, 1988). De hoogte van deze twee delta s op 28 m is een indicatie voor de hoogte van het vroegere wateroppervlak. Op de Ferrariskaart (1777) zijn de twee puinkegels duidelijk te zien (zie onderstaande Figuur). De aangrenzende gebieden in het zuiden, oosten en noordoosten worden aangegeven als moerassige weiden. De steilere westzijde was in gebruik voor de landbouw. Ook de landtong in het noordoosten wordt hier afgebeeld.

30 30/188 24/ Figuur 5.2: Ferrariskaart van het Vinne (1770), samengesteld uit twee verschillende kaartbladen (Koninklijke bibliotheek van België, 1965).