Bijscholing van Tandartsassistenten. Voorbeeld. ACADEMIE tandartsenpraktijk

Transcriptie

1 Bijscholing van Tandartsassistenten Voorbeeld ACADEMIE tandartsenpraktijk

2 ACADEMIE tandartsenpraktijk 1. Wetgeving

3 Introductie Regelgeving met betrekking tot de medische zorgverlening beschrijft de rechten, plichten en verantwoordelijkheden van de zorgverleners en de patiënten. De bevoegdheid tot medische hulpverlening wordt geregeld in de wet BIG (Beroepen Individuele Gezondheidszorg). Rechten en plichten van patiënt en hulpverlener zijn vastgelegd in de WGBO (Wet op Geneeskundige Behandelingsovereenkomst). De WKCZ (Wet Klachtrecht Cliënten Zorgsector) beschrijft volgens welke regels klachten behandeld worden. Wetgeving 2 Ac-Tp

4 Leervragen Na het bestuderen van dit hoofdstuk moet de cursist in staat zijn om de volgende vragen te beantwoorden: Welke voorbehouden behandelingen zijn er binnen de tandheelkunde? Aan welke eisen moet zijn voldaan om een voorbehouden behandeling door een tandartsassistent(e) te mogen laten uitvoeren? Welke rechten en plichten voor patiënt en hulpverlener staan er vermeld in WGBO? Wetgeving 3 Ac-Tp

5 De Wet BIG De wet BIG, de wet Beroepen in de Individuele gezondheidszorg, is ingesteld in 1997 en is van toepassing op alle beroepsbeoefenaren die zorg verlenen aan de individuele patiënt. Het doel van de wet BIG is het bevorderen en bewaken van de kwaliteit van de gezondheidszorg en het beschermen van de patiënt tegen ondeskundig en onzorgvuldig handelen. In principe is volgens de wet BIG iedereen die bekwaam is, bevoegd alle medische handelingen te verrichten. Voorbehouden handelingen Sommige handelingen houden een te groot risico in voor de patiënt als ze niet op de juiste wijze worden uitgevoerd. Daarom worden er voorwaarden gesteld aan een aantal met name genoemde handelingen, de voorbehouden handelingen. De voorbehouden handelingen mogen uitsluitend door of in opdracht van de tandarts uitgevoerd worden. Wetgeving 4 Ac-Tp

6 " De volgende tandheelkundige verrichtingen vallen onder de voorbehouden handelingen: boren slijpen (weefsel scheidend) extraheren snijden het geven van anesthesie d.m.v. injectie het maken van röntgenfoto s " Geeft de tandarts aan de assistente de opdracht een van bovenstaande handelingen uit te voeren " dan: moet de tandarts toezicht houden en kunnen ingrijpen moet de assistente aantoonbaar bekwaam zijn moet de assistente aanwijzingen van de tandarts opvolgen moet de patiënt op de hoogte zijn van de hoedanigheid van degene die hem/haar behandelt " De assistente heeft ook een eigen verantwoordelijkheid: zij mag de opdracht niet aannemen als zij " zich niet bekwaam acht. Wetgeving 5 Ac-Tp

7 Niet-voorbehouden handelingen Alle medische handelingen die niet aangemerkt worden als voorbehouden handelingen, zijn nietvoorbehouden handelingen. Deze handelingen mogen in principe door iedereen uitgevoerd worden, mits diegene zich daartoe bekwaam acht. Als er echter door ondeskundig handelen van de zorgverlener schade is ontstaan, kan een boete worden opgelegd aan laatstgenoemde. Risicovolle handelingen behoren tot de niet-voorbehouden handelingen, maar brengen risico voor de patiënt met zich mee als ze ondeskundig worden uitgevoerd. Het risico is echter niet dusdanig groot dat deze handelingen als voorbehouden handelingen worden aangemerkt. Tandsteen verwijderen, afdrukken maken, tijdelijke restauraties maken en brackets plakken behoren tot de risicovolle handelingen. Wat mag de tandartsassistent 1" Alle niet-voorbehouden handelingen waaronder ook de risicovolle handelingen zoals afdrukken" " maken of het geven van informatie over mondhygiëne. Omdat ondeskundigheid de kans op het ver " oorzaken van schade vergroot, is scholing noodzakelijk. Wetgeving 6 Ac-Tp

8 " Voorwaarden waaraan voldaan moet zijn: in opdracht van de tandarts de assistente moet aantoonbaar bekwaam zijn en zelf ook van mening zijn dat ze bekwaam is de tandarts moet binnen afzienbare tijd aanwezig kunnen zijn 2" Voorbehouden handelingen mits aan drie voorwaarden is voldaan: in opdracht van de tandarts onder supervisie van de tandarts; onmiddellijk ingrijpen van de tandarts moet mogelijk zijn de assistente moet aantoonbaar bekwaam zijn en zelf ook van mening zijn dat ze bekwaam is In de volgende circulaire van de Inspectie voor de Gezondheidszorg wordt dit extra toegelicht. Wat mag niet Tandartsassistent is geen beschermde beroepstitel en de assistente kan niet opgenomen worden in het BIG register. Wel gelden voor haar de strafbepalingen van de wet BIG. Wetgeving 7 Ac-Tp

9 Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst (WGBO) De WGBO regelt de relatie tussen patiënt en hulpverlener en legt hun rechten en plichten vast. De rechten van de patiënt zijn de plichten voor de hulpverlener. Recht op informatie De hulpverlener vertelt de patiënt duidelijk wat er aan de hand is, welke behandeling nodig is en of daaraan risico's zijn verbonden. Eventueel wijst de hulpverlener op alternatieven. Met deze informatie kan de patiënt weloverwogen beslissen over de behandeling. Toestemmingsvereiste De hulpverlener mag de patiënt alleen behandelen als deze toestemming geeft. Vaak gaan hulpverleners stilzwijgend van toestemming uit. Bij ingrijpende behandelingen wordt uitdrukkelijk om toestemming gevraagd. In acute situaties, als de patiënt buiten kennis is, hoeft de hulpverlener geen toestemming van de patiënt af te wachten. Inzage in het medisch dossier De patiënt heeft recht op inzage in zijn medisch dossier; hij mag ook een kopie vragen. Alleen hijzelf en de hulpverleners die hem behandelen mogen het dossier inzien. Als de patiënt het niet eens is met de inhoud, kan hij de hulpverlener verzoeken om deze aan te passen of een eigen verklaring toevoegen. Wetgeving 8 Ac-Tp

10 ACADEMIE tandartsenpraktijk 2. Infectiepreventie

11 Introductie Hygiënische maatregelen zijn noodzakelijk om veilig en verantwoord in de tandartspraktijk te kunnen werken. Dit is niet alleen nodig voor de patiënt, maar ook voor de medewerkers in de tandartspraktijk. Het is voor de bescherming van patiënten en medewerkers van het tandheelkundig team. Door goede hygiënische maatregelen wordt de kans op infectieziekte zo klein mogelijk gemaakt. Bij een infectieziekte is er sprake van interactie tussen de mens en een micro-organisme, waarbij er schade optreedt aan de mens. In de meeste gevallen is de interactie tussen micro-organismen en mens niet schadelijk, maar in een aantal gevallen is het wel mogelijk dat door infectie er ziekte op kan treden. Infectiepreventie 10 Ac-Tp

12 Leervragen Na het bestuderen van dit hoofdstuk moet de cursist in staat zijn om de volgende vragen te beantwoorden: Wat is het verschil tussen bacteriën, fungi, parasieten en virussen? Welke eisen worden er gesteld aan de persoonlijke hygiëne? Op welke wijze moet een goede handhygiëne worden uitgevoerd? Wat is het reinigings-, desinfectie- en sterilisatieprotocol voor instrumentarium behorend bij categorie A, B en C? Op welke verschillende manieren kan desinfectie uitgevoerd worden binnen de tandheelkundige praktijk? Op welke wijze wordt de behandelunit gereinigd en gedesinfecteerd? Welke stappen moeten ondernomen worden bij een prikaccident? Op welke wijze kan afdrukmateriaal en beetregistratiemateriaal gedesinfecteerd worden? Welke 10 punten kunnen genoemd worden om besmetting te voorkomen? Infectiepreventie 11 Ac-Tp

13 Bacteriën Cellen van dieren, planten en schimmels worden eukaryoten genoemd. Deze cellen hebben een duidelijke kern met genetisch materiaal omgeven door een kernmembraam (=eukaryoot). Bij bacteriën ligt het genetisch materiaal vrij in de cel en er is niet sprake van een kern. Bacteriën worden daarom prokaryoten genoemd (zonder celkern). De grootte van bacteriën varieert tussen de 1-20 micrometer, maar kan groter zijn afhankelijk van soort. Bacteriën kunnen daarnaast variëren in vorm. In het menselijk lichaam zijn duizenden verschillende type bacteriën aanwezig zonder dat zij enige problemen geven of zijn zelfs noodzakelijk voor het goed functioneren van het menselijk lichaam (bijv. darmflora). Sommige bacteriën kunnen echter wel ziekteverschijnselen geven wanneer de weerstand in het lichaam is verminderd of wanneer de omstandigheden waarin bacteriën zich bevinden veranderen. Dit worden pathogene bacteriën genoemd. Veel bacteriën zijn echter nooit pathogeen (ziekteverwekkend) en deze type bacteriën worden commensalen genoemd. hepatitisvirus 45 nm Infectiepreventie influenza virus 130 nm mazelenvirus 220 nm E. coli bacterie (darm bacterie) 3 bij 0.6 µm rode bloedcel 8 µm zoutkorrel 0.5 mm Nanometer (nm) m Micrometer (µm) m Millimeter (mm) 0.001m Centimeter (cm) 0.01 m miljardste van een meter miljoenste van een meter duizendste van een meter honderdste van een meter 12 koffieboon 8 bij 12 mm Meter (m) 1m Ac-Tp

14 Fungi (gisten en schimmels) Fungi zijn kernhoudende (eukaryote) micro-organismen. De celstructuur van fungi is veel complexer dan die van bacteriën. De organismen kunnen in twee vormen aangetroffen worden: enkelvoudig of in vertakkende draden. De enkelvoudige fungi worden gisten genoemd en de vertakkende fungi worden schimmels genoemd. Infectiepreventie 13 Ac-Tp

15 Voor start praktijkwerkzaamheden Iedere tandarts, orthodontist, kaakchirurg en al de praktijkmedewerkers moeten voldoende gevaccineerd zijn tegen hepatitis B wanneer er een risico is op blootstelling aan bloed en wanneer zij zelf een risicovormer zijn. Dit geldt dus ook voor baliemedewerkers die omloop taken uitvoeren tijdens patiëntbehandeling of instrumenten reinigen. De vaccinatie is alleen gericht tegen het voorkomen van hepatitis B. Er is nog steeds kans op besmetting met hepatitis C, HIV of andere via bloed overdraagbare virussen. Het is belangrijk om de vaccinatiestatus van alle medewerkers geregistreerd te hebben, zodat het makkelijk is om te tonen dat ze voldoende gevaccineerd zijn. Wanneer medewerkers onvoldoende gevaccineerd zijn dan is het belangrijk dat ze periodiek aan kunnen tonen dat ze niet drager zijn van het hepatitis B virus. Infectiepreventie 14 Ac-Tp

16 Persoonlijke hygiëne Nagels kortgeknipt en schoon nagellak moet intact zijn (geen brokken of schilfers) kunstnagels kunnen een bron van besmetting zijn en mogen daarom niet gedragen worden geen scherpe nagels i.v.m. mogelijke beschadiging van de handschoenen Haar natuurlijk moet het haar schoon zijn, maar draag het ook opgestoken of bijeengebonden. Of draag een hoofddoek. Baarden en snorren baarden en snorren moeten goed verzorgd en kort geknipt zijn Infectiepreventie 15 Ac-Tp

17 Gebruik van zakdoeken tijdens de werkzaamheden worden papieren zakdoekjes gebruikt na gebruik van de zakdoekjes moeten deze meteen worden weggegooid en de handen gereinigd of gedesinfecteerd worden het is niet toegestaan om gebruikte papieren zakdoeken in de broekzak of jaszak op te bergen, omdat dit als besmettingsbron gezien moet worden Eten, drinken en roken het is niet toegestaan te eten, te drinken of te roken in kritische en semi kritische ruimten - kritische ruimten zijn behandelkamer en ruimte waar instrumenten worden gereinigd en gedesinfecteerd - toiletten worden gezien als semi kritische ruimten Infectiepreventie 16 Ac-Tp

18 Handhygiëne Aangezien je handen de belangrijkste schakel zijn in de overdracht van bacteriën, moeten deze voortdurend goed schoon zijn. Als er een behandeling plaatsvindt, is er bijna altijd contact mogelijk met speeksel of bloed. De huid is opgebouwd uit verschillende lagen, met in de bovenste lagen bacteriën. In deze bacteriën is een ruw onderscheid te maken in: residente bacteriën (bacteriën die blijvend zijn) Deze zijn meestal niet ziekte verwekkend. transiënte bacteriën (tijdelijke bacteriën) De transiënte bacteriën zijn bacteriën die boven op de huid zitten en die daar zijn gekomen door contact met andere mensen of met voorwerpen of iets dergelijks. Deze bacteriën heten transiënt, omdat ze eenvoudig te verwijderen zijn door je handen met water en zeep te reinigen. Je kunt de handen reinigen met water en zeep of door ze in te wrijven met handalcohol. Het wassen met water en zeep of inwrijven met handalcohol zijn de belangrijkste maatregelen om het risico van bacterieoverdracht van de ene persoon naar de andere persoon (of lichaamsdeel) te verminderen. Vaak voegen fabrikanten allerlei stoffen toe om betere desinfectie te krijgen. Bijvoorbeeld chloorhexidine of een desinfecterende zeep. Deze toevoeging heeft geen meerwaarde voor het onmiddellijk doden van Infectiepreventie 17 Ac-Tp

19 bacteriën, omdat (hand)alcohol dit ook al meteen doet. Chloorhexidine heeft wel een langer durend effect, maar dat heeft binnen de tandheelkunde geen zin, omdat behandelingen vaak niet meer dan 2 uur duren. Het wassen van je handen met water en zeep, en dan meer dan 10x per dag, is funest voor je handen. Daarom is handalcohol aan te bevelen. Wanneer kies je voor reiniging (wassen met water en zeep) of desinfectie (handalcohol) van de handen? Heel simpel: Als de handen zichtbaar verontreinigd zijn, moet je ze wassen met water en zeep. Handalcohol heeft namelijk geen reinigende werking. Als er geen zichtbare verontreiniging is, heeft het inwrijven met handalcohol de voorkeur, omdat dit minder tijd kost en het minder schadelijk is voor de huid. Wondjes aan de hand of arm moet je afdekken met een niet vocht doorlatende pleister, ook als je handschoenen draagt. Infectiepreventie 18 Ac-Tp

20 Techniek voor handhygiëne! Handreiniging met water en zeep Maak de handen nat met water uit een flink stromende kraan en breng er vervolgens een laag vloeibare zeep op uit een dispenser, zonder deze aan te raken. Wrijf de handen vervolgens gedurende 10 seconden goed over elkaar. Wrijf de vingertoppen, duimen en gebieden tussen de vingers en de polsen goed in. Spoel de handen goed af. Sluit de kraan met de elleboog. Droog de handen af met een disposable papieren handdoek. Ook de polsen en de huid tussen de vingers drogen. Om goede handreiniging mogelijk te maken moet de apparatuur aan de volgende voorwaarden voldoen: de waterkraan mag niet met de handen worden aangeraakt en dat kan alleen als deze voorzien is van elleboogbediening, voetbediening of een infraroodsensor de zeepdispensers en handalcoholdispensers moeten met de elleboog te bedienen zijn of over een infraroodsensor beschikken Infectiepreventie 19 Ac-Tp

21 Persoonlijke beschermingsmiddelen Handschoenen Het dragen van handschoenen vermindert het risico op besmetting van de tandarts of medewerker via bloed, speeksel of slijmvliezen van de patiënt. Daarnaast verkleint het dragen van handschoenen de overdracht van bacteriën via de handen van de tandarts of assistente van de ene patiënt naar de andere patiënt. Handschoenen draag je altijd wanneer de handen in contact komen of in contact kunnen komen met bloed, speeksel of slijmvliezen of met behandelmaterialen en vuil instrumentarium dat hiermee in aanraking is geweest. Na een behandeling trek je je handschoenen direct uit zonder dat ze eerst in contact geweest zijn met kleding of met telefoons, toetsenborden en dergelijke. Na het uittrekken van de handschoenen worden de handen gewassen met water en zeep of ingewreven met handalcohol. Misschien ten overvloede: bij iedere patiënt draag je nieuwe handschoenen. Soms worden handschoenen na een behandeling gewassen of gedesinfecteerd om ze bij een volgende patiënt opnieuw te kunnen gebruiken. Dit is niet toegestaan. In de handschoen kunnen kleine porositeiten zitten, waardoor ze toch vocht doorlaten. Daarnaast heeft de inwerking van desinfectantia een verminderde kwaliteit van de handschoenen tot gevolg. Infectiepreventie 20 Ac-Tp

22 10 punten om besmetting te voorkomen De NMT heeft op haar website een eenvoudig geheugensteun geplaatst die opgesteld is door drs. W.R. Moorer, microbioloog. Het zijn 10 maatregelen die genomen moeten worden om kruisbesmetting te voorkomen. De opsomming is in mate van belangrijkheid, waarbij punt 1 het meest belangrijk is en punt 10 relatief gezien het minst belangrijk, maar nog steeds essentieel. 1. maak gebruik van goedzittende handschoenen ter voorkoming van kruisbesmetting en wissel deze voor elke patiënt 2. gebruik een thermodesinfector 3. gebruik een autoclaaf en in deze volgorde (eerst thermische desinfectie en dan sterilisatie) 4. gebruik disposables of goed tegen desinfectie en sterilisatie bestendige materialen 5. tref anti-prik maatregelen en vaccineer tegen HepatitisB 6. zorg voor drie desinfectantia in de praktijk: -alcohol -peroxyde -natriumhypochloriet 7. maak gebruik van een krachtige nevelafzuiger om verspreiding van de aërosolen te minimaliseren Infectiepreventie 21 Ac-Tp

23 8. spoel aan het begin van de dag, bij het wisselen van een patiënt en aan het eind van de dag het koelwater van de hand- en hoekstukken, ultrasoon-(tandsteen)apparaat en de meerfunctiespuit goed door. 9. draag een (veiligheids)bril 10. gebruik een mond-/neusmasker van goede kwaliteit en gebruik een schoon masker bij iedere patiënt Infectiepreventie 22 Ac-Tp

24 ACADEMIE tandartsenpraktijk 3. Röntgenologie

25 Introductie Volgens Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal betekent röntgenologie: (leer van de) toepassingen van de röntgenstralen voor onderzoek en therapie. Röntgenstralen zijn vernoemd naar de natuurkundige Wilhelm Conrad Röntgen die ze ontdekte in Röntgenstraling (of X-stralen en in het Engels X-ray) is elektromagnetische straling met een hogere energie dan zichtbaar licht of ultraviolet licht. " Het maken van een röntgenfoto is een voorbehouden handeling en mag enkel uitgevoerd worden " door personen die hiervoor bevoegd zijn. aanbevolen leesstof Röntgenologie 24 Ac-Tp

26 Leervragen Aangezien het vervaardigen van een röntgenopname een voorbehouden behandeling is, moet de cursist in staat zijn om op een verantwoorde, veilige manier (voor patiënt als voor direct betrokkenen) en volgens de principes van ALARA een röntgenopname te maken, waarbij het principe van röntgenstraling als aanbevolen leerstof wordt gezien. De volgende vragen moeten wel op een juiste manier door de cursist beantwoord kunnen worden: De risico s kunnen beschrijven van een röntgenopname en de juiste voorzorgsmaatregelen kunnen nemen voor het vervaardigen van een röntgenopname. Feedback kunnen geven over de kwaliteit van de röntgenopname en kunnen aangeven wat mogelijke verbeterpunten zijn. En in staat zijn deze uit te voeren. aanbevolen leesstof Röntgenologie 25 Ac-Tp

27 Theoretische achtergrond Natuurkundig Alle levende en dode materie op deze aarde is opgebouwd uit moleculen. Een molecuul is weer opgebouwd uit atomen. Het verschil tussen een molecuul en een atoom is dat een molecuul het kleinste deeltje van een stof is dat nog de chemische eigenschappen van deze stof bezit. Wordt het molecuul opgedeeld in kleinere deeltjes, de atomen, dan veranderen de chemische eigenschappen. Een voorbeeld. De chemische benaming voor water is H2O. Water heeft specifieke fysische eigenschappen zoals het kookpunt, het vriespunt e.d. Deze eigenschappen blijven net zo lang aanwezig tot het punt dat het molecuul water (dus H2O) alleen nog opgedeeld kan worden in waterstofatomen en een zuurstofatoom (H2O is de chemische verbinding van twee waterstofatomen en één zuurstofatoom). De eigenschappen van waterstof en zuurstof zijn heel anders dan die van water. Atomen zijn op hun beurt weer opgebouwd uit een atoomkern (met positieve lading) en daaromheen een wolk van negatief geladen elektronen. aanbevolen leesstof Röntgenologie 26 Ac-Tp

28 De atoomkern bestaat uit protonen (positief geladen) en neutronen (neutraal geladen). De elektronenwolk blijft rondom de kern zweven, omdat er een elektrische aantrekking is tussen de atoomkern en de elektronenwolk. De elektronenwolk bestaat uit elektronen die rond de kern draaien in cirkelvormige of ellipsvormige banen. Daarnaast zijn de elektronen gerangschikt in schillen (in de linker afbeelding is dit aangegeven met de letters K, L en M). In iedere schil kan slechts een beperkt aantal elektronen voorkomen. Als de schil verder naar buiten ligt, zijn de elektronen ook verder van de kern verwijderd en zijn ze ook zwakker verbonden met de kern (de elektrische aantrekking). De kracht die nodig is om de elektronen in banen rond de kern te laten zweven noemen we elektromagnetische kracht. Het is mogelijk om onder bepaalde omstandigheden elektronen van banen te laten veranderen. Dus van de ene schil naar de andere schil te verplaatsen. Op het moment dat een elektron van een ver afgelegen schil naar een meer naar binnen gelegen schil gaat, komt er energie vrij. elektronen in banen rondom de kern (nucleus) aanbevolen leesstof Röntgenologie 27 Ac-Tp

29 Deze energie komt vrij in de vorm van elektromagnetische straling. Deze energieafgifte vindt plaats in de vorm van een pakketje straling dat we foton noemen. Door de opname van energie kan een atoom meer inwendige potentiële energie krijgen. We noemen dit excitatie. Het atoom bevat dan meer inwendige energie en we spreken dan van een atoom in aangeslagen toestand. Wordt een elektron volledig verwijderd uit een atoom dan is het atoom niet meer neutraal, maar spreken we over een positief ion. Ionisatie is het proces van verwijdering van een elektron (of elektronen) uit een atoom. Bij röntgenstraling komt er veel energie vrij. Het pakketje straling bevat veel energie, heel veel fotonen. De röntgenstraling die voor tandheelkundige en/of medische doeleinden wordt gebruikt, bevat miljoenen fotonen. aanbevolen leesstof Röntgenologie 28 Ac-Tp

30 Productie van röntgenstraling in röntgenbuis In een röntgenbuis worden elektronen gemaakt die met zeer hoge snelheid op een doelmateriaal worden afgevuurd. Op het moment dat ze in contact komen met het materiaal komen ze plotseling tot stilstand, waarbij er heel veel energie vrijkomt in de vorm van röntgenstraling en warmte. In de volgende afbeelding is het bombardement op een Wolfraam atoom (Tungstenatom) afgebeeld. Er kunnen verschillende dingen gebeuren op het moment dat een elektron het atoom raakt. Hiernaast is de botsing met de elektronen en het materiaal afgebeeld. De elektronen bombarderen met hoge snelheid het materiaal, Wolfraam, waarbij er röntgenstraling en warmte vrij komen. De warmte wordt afgevoerd door koper met daaromheen olie. aanbevolen leesstof Röntgenologie 29 Ac-Tp

31 In afbeelding A wordt het inkomende elektron sterk vertraagd, waarbij er heel veel energie vrijkomt in de vorm van röntgenstraling en warmte. Een andere mogelijkheid is dat een elektron een Wolfraam elektron van baan laat veranderen (excitatie), waarbij er energie vrijkomt in de vorm van röntgenstraling. Dit is in afbeelding B weergegeven. Röntgenologie 30 Ac-Tp

32 Biologische effecten röntgenstraling De hoeveelheid röntgenstraling kan gekwantificeerd worden in verschillende eenheden. Dit is van belang om te kunnen bepalen wat de maximale dosis is waarmee iemand bestraald kan worden en wat de maximale hoeveelheid is die een persoon per bepaalde tijdseenheid mag ontvangen. Geleerden hebben vastgesteld welke radiologische grootheden en eenheden we gebruiken en wat deze betekenen. Een grootheid beschrijft een fysisch begrip zoals lengte, tijd, massa et cetera. Een eenheid beschrijft een afgesproken maat voor zo n grootheid. GROOTHEID lengte tijd massa EENHEID meter [m] seconde [s] kilogram [kg] Röntgenologie 31 Ac-Tp

33 Op het moment dat röntgenstraling materie (bijv. weefsels) raakt, vindt energieoverdracht plaats. De hoeveelheid opgenomen energie (geabsorbeerde energie) per massa-eenheid (dus kilogram) wordt de dosis (D) genoemd. De eenheid hiervoor is de gray of afgekort Gy. Energie drukken we uit in Joule. 1 Gray is gelijk aan 1 Joule per kilogram. Naast röntgenstraling zijn er nog meer schadelijke stralingssoorten, waarbij de hoeveelheid energie die op het weefsel terecht komt groter kan zijn. Er is een andere grootheid bepaald, waarmee ook het biologisch effect op het menselijke weefsel is verrekend, onafhankelijk van het type straling. Dit is de equivalente dosis en deze beschrijft de schade van een bepaalde stralingssoort aan het menselijk lichaam. De equivalente dosis wordt uitgedrukt in sievert of Sv (de eenheid is dus sievert of Sv). Daarnaast is er een grootheid bepaald waarmee de dosis weergegeven wordt in situaties waar niet het gehele lichaam maar één of meerdere organen of weefsels bestraald worden. Röntgenologie 32 Ac-Tp

34 GROOTHEID OMSCHRIJVING EENHEID dosis energie afgifte aan weefsels gray (Gy) equivalente dosis schade aan de weefsels sievert (Sv) effectieve dosis schade aan de mens sievert (Sv) Dit is de effectieve dosis genoemd. Om het allemaal nog wat duidelijker te maken (!) is de eenheid hiervoor ook sievert of Sv. Bepaalde weefsels zijn namelijk gevoeliger voor röntgenstraling dan andere weefsels. Iedereen wordt blootgesteld aan een bepaalde vorm van ioniserende straling. Deze straling is afkomstig van natuurlijke en kunstmatige bronnen. De stralingsbelasting in Nederland bedraagt per hoofd van de bevolking ongeveer 2,4 millisievert per jaar (bron RIVM rapport van 2008). De stralingsbelasting wordt onderverdeeld in: natuurlijke bronnen kosmische straling straling uit de bodem Röntgenologie 33 Ac-Tp

35 Posities bij het maken van röntgenopnamen Tijdens het vervaardigen van een röntgenfoto kan de persoon die de röntgenfoto maakt in contact komen met de volgende type straling: -primaire straling: straling direct uit röntgenbuis -secundaire straling: de straling welke verstrooid is (dit is dus de primaire straling welke verstrooid is tijdens contact met weefsels) -lekstraling door de röntgenbuisomhulling De belangrijkste beschermingsmaatregelen om een zo laag mogelijke röntgendosis te krijgen voor de persoon die de foto s maakt is om ervoor te zorgen niet in lijn van de primaire straling te staan. Dit kan eenvoudig uitgevoerd worden door bijv. achter een goed beschermende wand te gaan staan. In onderstaande afbeelding is de röntgenbuis aan de rechterzijde van het gezicht afgebeeld met de primaire straling in stippellijn. Het is dus ongewenst om direct in het pad van de primaire bundel te gaan staan zonder bescherming (bijv. loodwand). Röntgenologie 34 Ac-Tp

36 Tijdens het vervaardigen van een röntgenfoto zal de röntgenstraling een bepaald patroon volgen wanneer het in contact komt met de patiënt. De röntgenstraling kan (gedeeltelijk) geabsorbeerd worden of verstrooid worden (dit is de secundaire straling). De mate van absorptie en verstrooiing is afhankelijk van het type weefsel waarmee de röntgenstraling in contact komt. Wanneer nu het gebied in vlakken wordt gedeeld dan zijn er bepaalde gebieden waar men zeker niet mag staan en andere gebieden waar minder straling zal komen (bij gelijke afstand). Dit is van belang wanneer er bijv. niet achter een beschermende wand de foto gemaakt kan worden, omdat de patiënt goed beoordeeld moet worden of dat de patiënt wil dat er iemand bij hem/haar in de buurt blijft. In onderstaande afbeelding is het werkveld in 8 gelijke delen opgedeeld om aan te geven welke posities iemand kan innemen. Er treedt dus overal secundaire straling op, maar dit is dus afhankelijk van type weefsel waarmee röntgenstraling in contact komt. In het voorbeeld hiernaast kan men dan het beste in het groene gebied staan wanneer de röntgenbuis aan de rechterzijde van het gezicht wordt geplaatst. Röntgenologie 35 Ac-Tp

37 Effecten van straling Röntgenstraling kan direct invloed hebben op of schade geven aan cellen door de ionisatie van onder meer DNA, RNA, enzymen of eiwitten. DNA en RNA zijn de genetische codes van cellen en zijn essentieel voor het vermenigvuldigen van de cellen. Dus het erfelijk materiaal van de cel. Enzymen en eiwitten zijn weer essentieel om een cel te kunnen laten functioneren. Aangezien weefsel opgebouwd is uit heel veel cellen kan schade aan één van die onderdelen uiteindelijk ook schade geven aan het weefsel. Veranderingen aan het DNA hoeven niet altijd het functioneren van de cel te beïnvloeden, maar kunnen wel gevolgen hebben als een cel zich gaat delen. Er kan dan een onevenredige verdeling van het DNA optreden met ontregeling van de celstofwisseling tot gevolg. Dit kan leiden tot celdood of tumorvorming (kanker). Dit betekent dat organen waar veel celdeling plaatsvindt (bijvoorbeeld beenmerg) stralingsgevoeliger zijn dan organen waarin cellen zich minder vaak delen (hersenen of spieren). Een ander gevolg is dat DNA-schade in de geslachtscellen wordt doorgegeven aan nakomelingen. Röntgenstraling kan ook indirect schade aan cellen veroorzaken doordat water moleculen worden afgebroken in ionen en vrije radicalen. Dit zijn reactieve deeltjes die een verbinding proberen aan te gaan met andere water moleculen, waardoor er waterstofperoxide en een waterstofperoxide radicaal ontstaat. Beiden zijn toxisch voor de cel. Röntgenologie 36 Ac-Tp

38 Afbeeldingen A en B geven de invloed van röntgenstraling (X-rayphoton) op het DNA weer. Daarnaast kan een radicaal energie overbrengen naar andere moleculen, waardoor er chemische verbindingen open kunnen breken met alle gevolgen van dien. In afbeelding A is er een directe invloed van de straling op het DNA. Bij afbeelding B vindt er eerst een interactie met een watermolecuul plaats met radicaalvorming tot gevolg. Effecten van röntgenstralen op de mens zijn afhankelijk van de grootte van de ontvangen dosis. Ook de tijdsduur waarin deze dosis wordt ontvangen (dus 1x bijv. röntgenfoto of 10x röntgenfoto s gedurende 1 jaar) speelt een rol. We maken onderscheid in de effecten van röntgenstraling op de mens tussen niet-kansgebonden effecten (het zogenaamde deterministisch effect) en kansgebonden effecten (het zogenaamde stochastisch effect). Röntgenologie 37 Ac-Tp

39 Type röntgenfoto s De conventionele foto De tandheelkundige röntgenfilm is vergelijkbaar met iedere andere soort fotografische film. De röntgenbundel heeft na passage van het te fotograferen object een intensiteit die per plaats verschillend is. De film die gebruikt wordt voor het maken van de röntgenfoto bestaat onder andere uit een emulsie die kan reageren op röntgenstraling. De emulsie bestaat uit zilverbromidekristallen. De röntgenstraling activeert/sensitiseert de kristallen en deze worden later tijdens het ontwikkelproces omgezet in zichtbaar zwart metaalzilver. Er zijn meerdere type conventionele films zoals cassettes. Deze variëren in grootte en vorm. Digitale receptoren In de tandheelkundige radiologie gebruiken we steeds vaker digitale receptoren. We maken een onderscheid tussen sensoren en fosfor plaatjes. sensoren Sensoren zijn op te splitsen in CCD (charge couple device) en CMOS (complimentary metal oxide detectors). Röntgenologie 38 Ac-Tp