Les. Tijdschrift voor Nt2 en taal in het onderwijs

Transcriptie

1 Tijdschrift voor Nt2 en taal in het onderwijs Les Bedankt voor het downloaden van dit artikel. De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www. cedar.nl/pro). No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher. nt2@uitgeverijboom.nl redactie@tijdschriftles.nl

2 dec 11 Loes Oldenkamp 12 Les 174 Grammatica leren verstaan Over de relatie tussen het klanksysteem van de moedertaal en het leren van de grammatica Hoe komt het dat een Chinese cursist maar blijft zeggen hij loop in plaats van hij loopt? Is dat een kwestie van grammatica, van uitspraak of ook van luisteren? Nt2-cursisten hebben vaak moeite met de vervoeging van werkwoorden en de docent blijft maar verbeteren. Waarom hebben Nt2-cursisten daar zoveel moeite mee? Beheersen ze de grammatica onvoldoende of ligt er toch iets anders aan ten grondslag? Het onderzoek dat Loes Oldenkamp uitvoerde, gaat ervan uit dat het klanksysteem van de moedertaal een belangrijke rol kan spelen bij het leren van de grammatica van het Nederlands. De rol van de moedertaal Nt2-cursisten hebben allerlei verschillende moedertalen. De moedertaal kan een grote rol spelen bij het leren van het Nederlands. Een Duitse cursist heeft over het algemeen minder moeite met het leren van de Nederlandse grammatica dan een Chinese cursist. Dat komt onder andere doordat de grammatica van het Duits meer op die van het Nederlands lijkt dan op die van het Chinees. In het Chinees worden werkwoorden bijvoorbeeld niet vervoegd. De tijd en de persoon worden niet aangegeven in de vorm van het werkwoord. Maar niet alleen de grammatica van de moedertaal speelt een rol. Het klanksysteem is ook van belang. Er zijn grote verschillen in de klanksystemen. In het Nederlands kunnen op het eind van een woord (of lettergreep) meer dan één medeklinker naast elkaar voorkomen (zogenaamde medeklinkerclusters), zoals in herfst of in tent. Het Nederlands kent ook een stomme e (ook wel sjwa genoemd). Deze klank komt bijvoorbeeld voor aan het eind van laken en regen (de n wordt vaak niet uitgesproken). Wat heeft dit nu te maken met grammatica? Bij de vervoeging van het werkwoord ontstaat in de tweede en derde persoon enkelvoud vaak een medeklinkercluster, bijvoorbeeld in loopt. In het Chinees komen geen medeklinkerclusters voor. Het is dus niet zo verwonderlijk dat Chinese cursisten moeite hebben met woorden als herfst en lamp en ook met een werkwoordvorm als loopt. Deze woorden zijn niet alleen moeilijk om uit te spreken, maar ook om te verstaan. En als cursisten een werkwoorduitgang niet verstaan, zullen ze die ook minder snel leren. Belangrijke verschillen In mijn onderzoek is gekeken naar hoe Turks, Marokkaans Arabisch en Chinees sprekende Nt2-cursisten de vervoeging van het werkwoord (in de tegenwoordige tijd) en de verbuiging van het zelfstandig naamwoord (het meervoud) leren. Zijn deze uitgangen voor alle drie de groepen even moeilijk om te leren? En in hoeverre speelt hun moedertaal hierbij een rol? Ik heb me afgevraagd in hoeverre, naast de grammatica, het klanksysteem van de moedertaal een rol speelt. Allereerst is gekeken naar overeenkomsten en verschillen tussen de drie moedertalen en het Nederlands wat betreft de grammatica en het klanksysteem. In het Nederlands spelen de stomme e, de s en de t een rol bij vervoeging van het werkwoord en meervoudvorming. Door een t toe te voegen aan de stam van het werkwoord kan een medeklinkercluster ontstaan aan het eind van het woord (loop + t = loopt). Door toevoeging van de stomme e aan de In mijn onderzoek is gekeken naar hoe Nt2-cursisten de vervoeging van het werkwoord (in de tegenwoordige tijd) en de verbuiging van het zelfstandig naamwoord (het meervoud) leren

3 stam van het werkwoord of aan de enkelvoudvorm van het zelfstandig naamwoord ontstaat een woord dat bestaat uit meerdere lettergrepen. De lettergreep met de stomme e is altijd onbeklemtoond en daardoor onopvallend. In geen van de drie moedertalen (Turks, Marokkaans Arabisch en Chinees) bestaat een onbeklemtoonde lettergreep met een stomme e. Medeklinkerclusters kunnen in het Marokkaans Arabisch wel voorkomen aan het begin van een woord, maar niet aan het einde. In het Turks zijn medeklinkerclusters wel mogelijk, maar in de praktijk komen ze nauwelijks voor. Het Chinees staat geen medeklinkerclusters aan het einde van een woord toe. Het kent zelfs nog meer beperkingen: op het einde van een woord mag er helemaal geen medeklinker staan (nasalen uitgezonderd). Kijken we naar de uitgangen van het werkwoord en meervoudvorming, dan blijken Turks en Marokkaans Arabisch meer verschillende uitgangen te hebben dan het Nederlands. In het Nederlands is de uitgang voor de tweede en derde persoon enkelvoud bijvoorbeeld hetzelfde. Het Turks en het Marokkaans Arabisch hebben voor elke persoon een andere uitgang. In het Chinees worden werkwoorden helemaal niet vervoegd. Ook is de meervoudvorm van het zelfstandig naamwoord in het Chinees gelijk aan de enkelvoudvorm. Tabel 1 geeft een overzicht van relevante kenmerken van de drie moedertalen en het Nederlands. Tabel 1: Relevante verschillen en overeenkomsten tussen Turks, Marokkaans Arabisch en Chinees (+ = komt voor; - = komt niet voor; +/- = komt in beperkte mate voor) Nederlands Turks Marokkaans Chinees Arabisch Klanksysteem Medeklinkerclusters + +/- - - Sjwa (woordeinde) + +/- - +/- Grammatica Vervoeging werkwoord +/ Verbuiging zelfst. naamw. (mv) + +/- + - Op basis van het klanksysteem en de grammatica van de moedertaal verwachtten we dat alle drie groepen Nt2-cursisten moeite zouden hebben met het leren van de Nederlandse grammatica. De Chinese cursisten het meest. Welke moeilijkheden zijn er? Allereerst wilden we weten welke moeilijkheden sprekers van het Turks, Marokkaans Arabisch en Chinees hadden met de Nederlandse werkwoordsvervoegingen en het meervoud van zelfstandige naamwoorden. Er is nagegaan of - en zo ja, hoe - deze cursisten deze onderdelen van de Nederlandse grammatica realiseerden. Daarvoor is een deel van het LESLLA-corpus (Van de Craats 2007) uitgebreid bestudeerd. Voor dit corpus is een grote hoeveelheid spraak van laagopgeleide Turks, Marokkaans Arabisch en Chinees sprekende volwassen Nt2-cursisten opgenomen. Zij hadden niveau A1 meestal nog niet bereikt. We wilden ook meer weten van de rol van het klanksysteem van de moedertaal. Daarvoor hebben we gekeken naar woorden die eindigen op een medeklinkercluster of een stomme e, maar die niet vervoegd of verbogen waren, zoals band, naast, keuken en samen. De t en de stomme e zijn hier geen uitgangen, maar onderdeel van het woord zelf. Fouten bij het realiseren van de medeklinkercluster en de stomme e komen in dit geval door het klanksysteem van de moedertaal. Op deze manier konden we de rol van het klanksysteem goed onderzoeken. Alle drie de groepen cursisten maakten fouten bij het produceren van woorden eindigend op een medeklinkercluster. Soms lieten ze de laatste medeklinker van het woord weg (dus naas in plaats van naast). Soms creëerden ze juist een extra stomme e om het woord makkelijker uit te kunnen spreken (bijvoorbeeld naaste in plaats van naast). Sommige cursis- Les 174 dec 11 13

4 dec Les 174 ten hadden ook moeite met de realisatie van een stomme e op het einde van een woord. Zij lieten deze e weg (bijvoorbeeld saam in plaats van samen). Chinese cursisten bleken hier de meeste moeite mee te hebben. Zij spraken dergelijke woorden in 45% van de gevallen niet correct uit. De Turkse en Marokkaans Arabische cursisten deden dit in ongeveer 10% van de gevallen. Experimenten Naast dit corpusonderzoek hebben we twee experimenten opgezet en uitgevoerd. We wilden namelijk nagaan of deze cursisten moeite hadden met het waarnemen van de stomme e en de t (in een medeklinkercluster) of dat het lag aan de interpretatie van de werkwoordsuitgangen en het meervoud van het zelfstandig naamwoord. Het ging dus alleen om receptieve vaardigheden. In het eerste experiment kregen de cursisten telkens drie niet-bestaande woorden te horen. Zij moesten nagaan of het derde woord dat zij hoorden, gelijk was aan het eerste of aan het tweede woord. Een voorbeeld van een item is does-doese-does. Bij dit item is het derde woord gelijk aan het eerste. Alle drie de groepen hadden meer moeite met de waarneming van de stomme e en van de t (in een medeklinkercluster) dan een groep moedertaalsprekers van het Nederlands. Het tweede experiment was een plaatjesselectietaak. De cursisten kregen een zin te horen en moesten het juiste plaatje kiezen bij de zin. Daarbij moesten ze op de uitgang van het werkwoord of van het zelfstandig naamwoord letten om de zin correct te kunnen interpreteren. Er waren geen andere aanwijzingen in de zin (zoals twee in twee vrouwen wassen de auto). Een voorbeeld van een item uit deze taak wordt hieronder gegeven. Bij dit item is het rechterplaatje juist. De cursisten (CEF-niveau A1, A2 en B1) bleken grote moeite te hebben met deze taak. Zij kozen in slechts 30% van de gevallen het juiste plaatje. Uit de resultaten maar ook uit hun reacties achteraf bleek dat zij vaak geen idee hadden waar in de zin de cruciale informatie stond. De resultaten laten zien dat cursisten niet alleen moeite hebben met het realiseren van vervoegingen en verbuigingen in productieve taken. Het waarnemen van de stomme e en de t (in een medeklinkercluster) en het interpreteren ervan bij de vervoeging van werkwoorden en de verbuiging van zelfstandige naamwoorden kosten hen veel moeite. En het onderwijs dan? Als cursisten moeite hebben met de waarneming van de stomme e en de t (in een medeklinkercluster), is het zaak om te oefenen met zowel het waarnemen van de uitgangen als het interpreteren ervan. Als cursisten dit goed kunnen, zullen ze meer voorbeelden gaan horen in het taalaanbod dat ze krijgen. Hierdoor wordt de kans aanzienlijk vergroot dat ze de werkwoordsvervoegingen en meervouden zullen leren. Goed bruikbaar hiervoor is de zogenaamde smalle-contextoefening (Van de Craats, 2010). Het bovenstaande item is daar een voorbeeld van. Deze oefeningen hebben twee cruciale kenmerken. Ten eerste richten cursisten zich in een betekenisvolle context op een bepaald grammaticaal onderdeel. Er is dus een directe koppeling tussen grammatica en betekenis. Bovendien krijgen cursisten zinnen aangeboden waarin enkel de morfologische uitgang (bijvoorbeeld - te) de essentiële informatie geeft. Hierdoor worden ze gedwongen te letten de op uitgangen. In een zin als Vorig jaar werkte Peter in een boekwinkel geven zowel vorig jaar als de uitgang -te aan dat het over een situatie in het verleden gaat. Het is dan makkelijker voor een cursist om op vorig jaar te letten dan op -te omdat het makkelijker te horen is. Wanneer echter de zin Peter werkte in een boekwinkel gegeven wordt, kan de cursist alleen op basis van de uitgang - te bepalen dat het om een situatie in het verleden gaat. Voorbeeld van een (mondelinge) smallecontextoefening Peter werkte in een boekwinkel. Vraag: Wanneer werkte hij daar? Nu, vroeger of straks? Marianne koopt boeken. Vraag: Hoeveel boeken koopt zij? Eén of meer? We denken dat cursisten met behulp van luisteroefeningen beter leren de stomme e en de t (in een medeklinkercluster) te onderscheiden en te interpreteren. Smalle-contextoefeningen kunnen daar een belangrijke rol in spelen. Zo kan verbetering van luistervaardigheid het leren van grammaticale kennis versnellen en leiden tot beter begrip van de betekenis van de zin. Loes Oldenkamp De auteur werkt als onderzoeker bij de Faculteit der Letteren van de Radboud Universiteit Correspondentie: l.olderkamp@let.ru.nl Literatuur I. v. d. Craats (2007), Obstacles on highway L2. In: N. Faux (Ed.), Low-educated second language and literacy acquisition research, policy, and practive. Richmond, Virginia: The Literacy Institute at Virginia Commonwealth University, pp I. v. d. Craats (2010), Het belang van een smalle context. In: B. Bossers (Ed.) Vakwerk 6: Achtergronden van de NT2-lespraktijk. Amsterdam: VU Reprografie, pp Mondelinge stimulus: Ze wassen een auto.

5 Leermiddelen voor NT2 en inburgering Nieuw: Klare taal plus! 29,90 ISBN Op veler verzoek schreef Jenny van der Toorn- Schutte een uitbreiding op Klare taal!, hét grammaticaboek voor anderstaligen. Klare taal plus is een grammaticamethode voor gevorderden die dieper ingaat op lastige taalkwesties en die daar extra veel oefenmateriaal bij biedt. Het boek bestaat uit: dertig uitdagende lessen en veel extra oefenmateriaal; een lijst van onregelmatige werkwoorden; een lijst van werkwoorden met een vast voorzetsels; een lijst van werkwoorden die met een prefix een andere betekenis krijgen; een het-woordenlijst. Benieuwd? Bestel als docent dan nu een beoordelingsexemplaar met 50% korting op Les 174 dec Nieuw! CODE Plus is de volledig geactualiseerde en herziene editie van het bekende CODE! Lesmethode NT2 voor hoogopgeleide anderstaligen: van 0 tot B2 (Staatsexamen II). Vier takenboeken in combinatie met een website met veel online oefenmateriaal. Overzichtelijk cursistvolgsysteem met voortgang en resultaten. Inclusief het Van Dale NT2 woordenboek volledig online geïntegreerd! CODE Plus biedt de vertrouwde sterke basis en meer! Verschijnt in januari 2012 Meer informatie? Auteurs: Vita Olijhoek, Titia Boers, Nicky Heijne, Karolien Kamma