Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland Definitief. Uitgevoerd in opdracht van: Provincie Zuid-Holland Platform BioDelta Zuid-Holland

Transcriptie

1 Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland Definitief Uitgevoerd in opdracht van: Provincie Zuid-Holland Platform BioDelta Zuid-Holland mei 2014

2 Inhoudsopgave Management samenvatting 3 Inleiding 3 Nut en noodzaak van platform BioDelta Zuid-Holland 3 Wat gaat er gebeuren? 4 Wat zijn de effecten? 5 Blz. 1 Biobased Economy Inleiding Definities Positie Zuid-Holland: stevige basis Wat doen we al? Keuzes maken 14 2 Platform BioDelta Zuid-Holland Doelstelling Ambitie en Strategie Samen met de buren Maatschappelijk draagvlak 19 3 Twee speerpunten Opschaling Groene bouwstenen voor de chemie Hoogwaardige inhoudstoffen uit de tuinbouw Bottom-up initiatieven Wat doen we niet? 29 4 Organisatie en uitvoering Rolverdeling Nadere invulling Platform Financiering Vervolgstappen 34 Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 1

3 Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 2

4 Managementsamenvatting Inleiding Zuid-Holland heeft de ambitie om vanuit haar kwaliteiten in de Mainport, de Greenport en de Kennisas en in goede samenwerking met de buren in Nederland, Vlaanderen, Noord- Frankrijk en Nordrhein-Westfalen, een mondiale topregio te worden op het gebied van biobased. Deze ambitie heeft zich vertaald in de economische Agenda Zuidvleugel waar biobased economy is opgenomen als één van de speerpunten. De provincie Zuid-Holland is daarbij benoemd als bestuurlijk trekker van dit thema en had de opdracht om in samenspraak met bedrijven, kennisinstellingen en andere overheden een platform op te richten. Doel van dit platform is om bedrijven te ondersteunen in de transitie naar de biobased economy. Het platform BioDelta Zuid-Holland (hierna: platform) is in 2012 formeel opgericht en in het voorliggende strategieplan worden de ambities, de speerpunten en de positionering van het platform toegelicht. Dit op basis van een brede consultatie van marktpartijen, kennisinstellingen en overheden. In 2013 is Zuid-Holland lid van de Stichting Biobased Delta geworden, een programmatische samenwerking tussen bedrijven, kennisinstellingen en overheden in Zeeland, Noord- Brabant en Zuid-Holland met als doel de overgang naar een Biobased Economy te faciliteren en te versnellen. Het platform BioDelta Zuid-Holland fungeert als zelfstandige poot van deze Biobased Delta. Nut en noodzaak van platform BioDelta Zuid-Holland Om als Zuid-Holland concurrerend te blijven dient te worden ingezet op economische groeisectoren met veel potentie zoals biobased economy. Het platform heeft de ambitie om met de biobased economy 15% omzetgroei, 25% werkgelegenheidsgroei en 100% groei in toegevoegde waarde in 2020 te bereiken ten opzichte van Gezien de relatief geringe grootte van de sector nu, zijn deze groeicijfers reëel. Duizend bloemen bloeien in de biobased economy: er zijn veel verschillende initiatieven en projecten. Dit is typerend voor dit nieuwe beleidsveld dat nog vooraan de innovatiecurve zit. Versnippering ligt daarbij op de loer. Het platform beoogt met heldere inhoudelijke keuzes en het toevoegen van organiserend vermogen richting en versnelling te geven aan de biobased ontwikkeling in Zuid-Holland. Vanuit de kansen die Zuid-Holland heeft, wordt m.n. Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 3

5 ingezet op twee speerpunten: groene bouwstenen voor de chemie en hoogwaardige inhoudsstoffen uit de tuinbouw. Er is gekozen voor het speerpunt groene chemische bouwstenen omdat hiermee wordt voortgebouwd op twee belangrijke kwaliteiten van het Haven-Industrieel Complex: grootschalige chemische installaties en de grote hoeveelheid grondstoffen. De keuze voor hoogwaardige inhoudsstoffen wordt gemotiveerd door de geavanceerde Zuid-Hollandse tuinbouw, het hoogwaardige onderzoek naar inhoudsstoffen dat binnen kennisinstellingen en bedrijven plaatsvindt en de bedrijven in food en fine chemicals die deze inhoudstoffen kunnen benutten. Het platform heeft daarnaast ook aandacht voor (andere) bottom-up MKB-initiatieven op het gebied van biobased. Het platform zal zich niet bezig houden met toepassingen van biomassa die concurreren met voedselproductie. Daarnaast houdt het platform zich niet bezig met algen, waar Zuid- Holland geen leidende positie in heeft of met regionale bio-energie dat onder een ander provinciaal beleidsveld (energie) valt. Ook in de ondersteuning en uitvoering zijn veel partijen actief. De Biobased Delta behartigt de Zuid-West Nederlandse belangen in de samenwerking met Vlaanderen, Nordrhein- Westfalen en Noord-Frankrijk. Binnen de Zuid-Hollandse grenzen vindt ondersteuning plaats vanuit het recent opgerichte Innovation Quarter, TNO, Kamer van Koophandel en regionale overheden. Met het strategiedocument is een begin gemaakt met de onderlinge taakverdeling zodat het voor bedrijven duidelijker is bij wie ze met welke vraag terecht kunnen. Het platform onderhoudt contact met regionale samenwerkingsverbanden zoals Holland-Rijnland Biobased en Biobase Westland om te zorgen voor koppeling en uitwisseling. Wat gaat er gebeuren? Voor de inhoudelijke uitwerking van de speerpunten worden twee werkgroepen (één voor elk speerpunt) opgericht. Deze starten medio 2014 en fungeren als netwerk waar inspireren, initiëren, delen en discussiëren voorop staat. De werkgroepen zullen zich richten op de inhoudelijke uitwerking van de thema s via programma- en projectontwikkeling, consortiumvorming, publiek-private samenwerking en het oplossen van knelpunten. De basis van de werkgroepen wordt gevormd door bedrijven en kennisinstellingen uit de hele keten van resp. groene chemie en hoogwaardige inhoudstoffen, waarbij het platform een faciliterende rol zal spelen. De werkgroepen worden verbonden met de Biobased Delta en lopende programma s en projecten. De taakverdeling tussen de ondersteunende partijen wordt de komende tijd verder aangescherpt en vormt de basis van een uitvoeringsprogramma 2014/2015. Er komt 2x per jaar een bijeenkomst van het bestuurlijk netwerk platform BioDelta Zuid- Holland dat bestaat uit vertegenwoordigers van bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Het bestuurlijk netwerk geeft signalen af naar de Biobased Delta en de Economische Programmaraad Zuidvleugel. Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 4

6 Wat zijn de effecten? Voor de groene chemische bouwstenen willen we in 2014 en 2015 komen tot kansrijke business cases. Belangrijke vragen zijn hoe het grote aantal biomassastromen het beste te verwerken en hoe maximale waarde te creëren is. Doel is om groene platformmoleculen te maken die als basis kunnen dienen voor vele producten. Daarbij valt te denken aan projecten rondom isobutanol (groene grondstof voor o.a. roetverminderend additief in diesel, oplosmiddelen, diesel, bunker olie), houtconversie, BioSolarcells (productie van platform moleculen door directe conversie uit zonlicht, CO2 als grondstof voor de chemie, inzet van cyanobacteriën als chemische fabriekjes en productie van waterstof). Voor de hoogwaardige inhoudsstoffen uit de tuinbouw willen we eveneens in 2014 en 2015 komen tot nieuwe kansrijke business cases. Het Kenniscentrum Plantstoffen speelt hierin een cruciale rol. Grote uitdaging is hoe marktpartijen in de sectoren farma, gezondheid, cosmetica via kennisinstellingen beter gekoppeld kunnen worden aan Zuid-Hollandse tuinders als leveranciers van inhoudsstoffen en aan de sterke veredelingssector. De Nederlandse tuinbouwsector vertegenwoordigt een unieke collectie inhoudsstoffen die een positief effect hebben op bijvoorbeeld de gezondheid. Voorbeelden hiervan zijn bijvoorbeeld orchideeën waar insuline uit gewonnen wordt of narcisextracten die behulpzaam zijn bij het tegengaan van de ziekte van Alzheimer. In algemene zin willen we de samenwerking tussen bedrijven, kennisinstellingen en overheden (de zgn. triple-helix) versterken om Zuid-Holland mondiaal concurrerend te laten blijven op het gebied van biobased economy. Dat doen we waar nodig binnen Zuid-Holland zelfstandig, waar mogelijk samen in het grotere verband van de Biobased Delta en samenwerkingen in binnen- en buitenland. Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 5

7 1 Biobased Economy 1.1 Inleiding Zuid-Holland is met haar eigen kwaliteiten en in goede samenwerking met de buren in Nederland, Vlaanderen, Noord-Frankrijk en Nordrhein-Westfalen, een mondiale topregio als het gaat om de transitie naar een biobased economy. De biobased economy is een economie waarin plantaardig materiaal optimaal wordt benut voor het produceren van uiteenlopende producten. Deze producten vinden hun weg in, met name, de volgende sectoren: voeding (food en feed), chemie (basischemicaliën, halffabricaten, fijnchemicaliën, materialen) en farma. De transitie naar een biobased economy is nog maar net ingezet en het gaat nog decennia duren om fossiele grondstoffen op grote schaal te kunnen vervangen. Hoewel dit transitieproces lang duurt, geven uiteenlopende bedrijven en kennisinstellingen aan dat vanwege het opraken van grondstoffen in de wereld en de grote emissies van onder andere CO 2 er een dringende noodzaak is om nu al te beginnen met de transitie naar een biobased economy. In het adviesrapport van Roland Berger 1 over de topsectoren in de Zuidvleugel zijn de de grote potenties van de biobased economy voor de industrie (chemie, food) en de tuinbouw benadrukt. Dit was de aanleiding voor de Economisch Agenda Zuidvleugel om een stevig accent te leggen op de transitie naar een biobased economy. Deze transitie vereist een intensieve samenwerking tussen de drie pijlers van de economie van Zuid-Holland, namelijk: de Mainport (het Havenindustrieel Complex); de Greenports (glastuinbouw, bollen en boomteelt) en de kennisintensieve bedrijven en kennisinstituten in Zuid-Holland (de Kennisas). Nergens komt die samenhang tussen de drie basisthema s van de Economische Agenda van Zuid-Holland (zie figuur 1) zo sterk naar voren als in de biobased economy. In feite gaat het in de biobased economy om verduurzaming van belangrijke topsectoren van Zuid-Holland. Die samenwerking tussen de drie genoemde pijlers geeft ook de essentie van de triple helix gedachte weer, namelijk dat bedrijven, kennisinstellingen en overheden gezamenlijk werken aan de transitie richting een biobased economy. Figuur 1. Samenhang tussen de Greenports, de Mainport en de kennisas op het thema biobased economy in Zuid- Holland. 1 Slot, A. van der, Dongen van, B., Althoff, J., Berg, R van der. Ponds (2011). Zuidvleugel, de topregio van Nederland: Naar een nieuwe economische agenda Zuidvleugel Rapport van Roland Berger Strategy Consultants, Amsterdam. Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 6

8 1.2 Definities De aandacht voor een duurzame economie is bij bedrijven en overheden groot. Een duurzame economie is cruciaal voor slimme en groene groei omdat het leidt tot innovatie, een groter concurrentievermogen voor bedrijven en nieuwe economische voordelen 2,3 2,3. Bij het onderwerp duurzame economie lopen echter allerlei begrippen door elkaar heen. In figuur 2 zijn de diverse begrippen ten opzichte van elkaar schematisch weergegeven. Op het hoogste abstractieniveau wordt gesproken over de circulaire economie (geen energie, grond- of hulpstoffen verloren laten gaan). Met de term bio-economie worden de potenties van alle biologische systemen bedoeld, daaronder valt ook onder meer de productie van allerlei planten, insecten en dieren en de sectoren waar biomassa al langer gebruikt worden (o.a. voeding, hout, papier en karton). Daarvan vormt de biobased economy een deelverzameling omdat hier biomassa (altijd buiten de voedselproductie om!) optimaal wordt benut om als grondstof voor nieuwe producten te dienen. Dit strategiedocument richt zich op de biobased economy. In de afgelopen jaren heeft het accent gelegen op de benutting van biomassa vooral voor bio-energie en biobrandstoffen. Momenteel komt 75% van de hernieuwbare energie voort uit de verwerking van biomassa. De komende decennia ligt de uitdaging om biomassa om te zetten in grondstoffen en halffabricaten voor de industrie en voor hoogwaardige toepassingen. Duurzame energie komt in de toekomst dan uit andere bronnen (wind, zon, getijden, geothermie) en minder uit (de laagwaardige toepassing van) biomassa. 2 Koot, S. (2014). Key factors of successful knowledge institute-industry collaboration within an innovative, sustainable region: the importance of social interactions. Ongepubliceerde masterscriptie, Vrije Universiteit Amsterdam. 3 Bos-Brouwers, H. E. J. (2010). Corporate sustainability and innovation in SMEs: Evidence of themes and activities in practice. Business Strategy and the Environment. Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 7

9 Figuur 2. Begrippen rondom biobased economy. Bron: Provincie Zuid-Holland Positie Zuid-Holland: stevige basis De biobased strategie van Zuid-Holland legt het accent op de productie van grondstoffen en halffabricaten voor de sectoren chemie, food, feed, farma, verpakkingen, en bouwmaterialen en richt zich dus op de hogere lagen in de zogenaamde waardepiramide van biomassa (zie figuur 3). Andere (hoogwaardiger) benutting van beschikbare biomassa staat ook centraal in het onlangs gesloten Energieakkoord tussen het Rijk, bedrijfsleven en diverse maatschappelijke organisaties en ook in het Europees Beleid ( a Bioeconomy Strategy for Europe 4 ). 4 European Commision (2012, February, 13). Innovating for Sustainable Growth: A Bioeconomy for Europe. Brussels. Retrieved from Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 8

10 Accenten Zuid-Holland Figuur 3. De biomassa waardepiramide Door de aandacht te richten op de hogere etages van de de piramide wordt meer waarde toegevoegd en zal er minder een beroep worden gedaan op beschikbaarheid (volumes) aan biomassa. Dit om te voorkomen dat (de productie van) biomassa gaat concurreren met de voedselproductie (de bekende food versus fuel -discussie) 5. Er is dus een dringende noodzaak voor een betere benutting van biomassa, die niet conflicterend met de voedselproductie is, als hernieuwbare grondstoffen voor met name de industrie. Momenteel staan we aan het begin van het hebben en toepassen van de juiste technologieën en is er dus veel wetenschappelijk en toegepast onderzoek noodzakelijk. Momenteel vindt veel onderzoek plaats naar de benutting van ruim beschikbare biomassa (voedselresten, plantenresten, grassen, algen etc.) voor non-food toepassingen. Deels is dat nieuw, maar deels gebeurt dit ook al jaren (verwerking reststromen van granen in de food en feed industrie, benutting van cellulose in de papier- en verpakkingsindustrie, benutting enzymen in de foodindustrie etc.). De laatste jaren zijn er succesvolle innovaties gestart rondom specifieke inhoudstoffen uit planten (bijvoorbeeld insuline uit orchideeën, extracten van narcis voor bestrijding van Alzheimer en kleurstoffen uit meekrap), de productie van plastics op basis van plantaardig materiaal (zetmeel als reststroom uit de aardappelverwerkende industrie, polymelkzuur uit suikers) en platformmolekulen (chemische basisingrediënten) uit hout. Op deze succesvolle weg willen bedrijven, kennisinstellingen en overheden in Zuid-Holland gezamenlijk doorgaan. In figuur 4 is de positionering van het platform BioDelta kernachtig weergegeven. 5 Reinshagen, P. (April 24, 2013). Bio Based Press. Veel romantiek in de food/fuel discussie. Verkregen van Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 9

11 Figuur 4. Pay-off van het platform 1.4 Wat doen we al? Figuur 5 geeft in één oogopslag weer dat er al veel projecten en initiatieven lopen in Zuid- Holland: er ligt dus een stevige basis. Daarbij wordt gebruik gemaakt van de al eerder genoemde drie kernkwaliteiten van de Zuid-Hollandse economie: de Mainport, de Greenports en de Kennisas. Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 10

12 Figuur 5 Diverse biobased projecten en initiatieven in Zuid-Holland Binnen Zuid-Holland zijn er hotspots en initiatieven aan te wijzen die bijdragen aan de Biobased economy. Een aantal daarvan, waar het Platform BioDelta actief bij betrokken is (gekleurd weergeven in de toelichting), wordt hieronder uitgewerkt. In de praktijk betekent dit dat hieraan door de provincie en de Kennisalliantie Zuid-Holland in samenwerking met andere partners in de afgelopen jaren bijdragen zijn geleverd (in menskracht en/of financiering). De werkzaamheden van de Kennisalliantie zijn sinds 1 januari 2014 overgenomen door de Regionale Ontwikkelingsmaatschappij Innovation Quarter (IQ). Er zijn ook initiatieven uit figuur 5 die door andere partijen getrokken worden, zoals OCAP, Bioport Rotterdam, BioLNG, etc. oftewel de niet gekleurde projectaanduidingen. Hieronder volgen korte omschrijvingen van projecten en programma s waaraan het Platform BioDelta in de afgelopen periode heeft bijgedragen: 1. Isobutanol Platform Rotterdam (IBPR). IBPR is een consortium van bedrijven en kennisinstellingen die de business case van de productie van isobutanol (een bouwsteen voor de chemische omzetting naar plastic, rubber en (vliegtuig)brandstoffen uit biomassa (suikerpulp, houtachtig materiaal)) onderzoeken. De provincie ondersteunt dit project vanuit de Economische Agenda Zuidvleugel met 1 mio euro. Het Platform is betrokken bij uitbreiding van het consortium met bedrijven, de aansluiting van de houtketen (als nieuwe basis voor groene chemische bouwstenen). En heeft de aansluiting van BE-Basic gerealiseerd (een belangrijk onderzoeksprogramma/instituut in Nederland met contacten elders in Europa). Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 11

13 2. Extractenbibliotheek plantinhoudstoffen Het Kenniscentrum Plantenstoffen is trekker van een database waarin extracten van verschillende tuinbouwteelten (fruit, groente, sierteelt) worden verzameld en daardoor toegankelijk worden gemaakt voor bedrijven die op zoek zijn naar specifieke inhoudstoffen. Hierdoor wordt vraag en aanbod bij elkaar gebracht en de marktvraag gestimuleerd. Vanuit de Economische Agenda Zuidvleugel draagt de provincie financieel bij. Het Platform is betrokken bij de positionering van de extractenbibliotheek en de integratie in een volgende fase van het Kenniscentrum Plantenstoffen. 3. MKB programma Go Bio! Syntens (per opgegaan in de Kamer van Koophandel) voert een programma uit dat gericht is op het peloton van het MKB in Zuid-Holland rondom biobased economy. De zwaartepunten liggen bij de chemie in Rotterdam en de Greenports. Het doel is om ondernemers te inspireren en te ondersteunen om in clusters aan de slag te gaan met biobased productie en producten. Hiervoor wordt voor een regionale aanpak gekozen waarbij d.m.v. bijeenkomsten en gerichte ondersteuning (individuele gesprekken, consortiumbegeleiding) clusterprojecten ontstaan. Vanuit de Economische Agenda Zuidvleugel dragen de provincie en de gemeente Rotterdam financieel bij. Het Platform fungeert als opdrachtgever van Go Bio!, zorgt voor een heldere inbedding van de regionale bijeenkomsten in grotere samenwerkingsverbanden (zoals Biobased Delta, zie par. 2.3), brengt het programma onder de aandacht van ondernemers en draagt zorg voor kennisuitwisseling over kansrijke innovaties over en weer. De kansrijke initiatieven worden voor verdere ontwikkeling overgedragen aan IQ. 4. Uitbreiding Biotech Park Delft. De vorming van de BioProcess Pilot Facility (BPF) in Delft-Noord en de uitbreiding van Yes! Delft inclusief gezamenlijke labfaciliteiten voor de TU Delft en startende bedrijven wordt stevig financieel ondersteund door de provincie. Het Platform stimuleert de verbinding van MKB met de BPF, mogelijke koppeling naar onderwijsinstellingen en plantinhoudstoffen en draagt de open innovatie campus uit in haar communicatie via Biobased Delta. 5. Innovatieve clusterprojecten. Vanuit de Economische Agenda Zuidvleugel heeft de provincie in 2013 drie mio euro subsidie beschikbaar gesteld voor experimentele ontwikkeling en industrieel onderzoek. Middels een tender zijn eind 2013 zes projecten van start gegaan. Het gaat om de volgende clusterprojecten (bedrijven met nadruk op MKB, kennisinstellingen): Kringloop: het ontwerpen van een innovatieve reactor voor thermisch kraken van tuinbouwafval. Het gaat hier om het bouwen, testen en vermarkten van een mobiele installatie (te plaatsen bij bijv. tuinders of transportondernemingen) die een mix aan organische en kunstmatige reststromen kan verwerken tot diesel en syngas. Consortiumpartners: Van der Luyt Transport Holding (penvoerder), Rutec Engineering, DVV Holding, Bi-Energy B.V., KP Holland V B.V., Akker Exotic Plants B.V., Arcadia B.V., Van den Berg Rose, Fa. Van den Ende Rozen, Bestplant, Maatschap Royal Roses, Kwekerij Meeslouwer, Meeuwenoord Recycling B.V., Oranje B.V. OP WEG Valorisatie van pyrolysefracties uit bioraffinage voor de wegenbouw. Een installatie die thermisch restmateriaal en afval omzet in energie en biobrand- Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 12

14 stoffen levert producten als vervanger van asfaltcomponenten. Consortiumpartners: Latexfalt B.V. (penvoerder), Nettenergy B.V., TU Delft Duurzame astaxanthineproductie uit algen in de tuinbouw. Consortiumpartners: Stichting DLO/Wageningen UR Glastuinbouw (penvoerder), Lgem B.V., Groen Agro Control B.V, OCAP CO2 V.O.F.; Bunnik Plants Beheer B.V., Kwekerij Bosplant V.O.F., Newplant B.V., C.J.W. van der Lans beheer B.V, Bioriginal B.V. Ontwikkeling van een biobased tomatenverpakking. De vezels uit tomatenstengels worden in combinatie met gerecycled papier omgezet in verpakkingen. Doel is om in een aantal stappen naar een commerciële productielijn op te schalen. Consortiumpartners: Wageningen UR Glastuinbouw (penvoerder), Hogeschool InHolland, Kenniscentrum Papier en Karton, Tomatenkwekerij Gebr. Duijvestijn, Tomatenkwekerij Lans Westland, Fytagoras, The Greenery, Telersvereniging Van Nature, Van Vliet Recycling. Meer Uit Groen: ontwikkelen van een installatie die verschillende soorten (natte) biomassa kan opwaarderen tot andere producten en omzetten in duurzaam opgewekte energie. Consortiumpartners: Beijerinck B.V. (penvoerder), F&H Crone B.V., DLV Plant B.V., Verkade Klimaat, Nettenergy, Ekodorp B.V., Binovations B.V. Ontwikkeling 4D Biobased Applicaties. De draaiende gevelplaten die o.a. zonnepanelen, lichtreclames, wateropvang en luchtreinigende eigenschappen kunnen hebben, krijgen uitbreiding in de vorm van modules die door middel van zonlicht algen kweken. Consortiumpartners: Sublean B.V. (penvoerder), Caplean B.V., Verkerk groep, Da Vinci College, Weizigt Natuur- en Milieucentrum, Biosoil, Stichting DLO/Wageningen UR Glastuinbouw, AF&F B.V., Duurzaamheidsfabriek/Coöperatie ontwikkeling Leerpark. Het Platform (m.n. de toenmalige Kennisalliantie) heeft de toeleiding tot de clusterregeling mede begeleid, is betrokken bij de afhandeling en de monitoring van de projecten en ondersteunt de individuele consortia bij de uitvoering van de projecten. Concrete leads worden overgedragen aan IQ en de verdere uitbouw van consortia en opschalingsopties worden ondersteund. 6. Biobase Westland. Vorming van een ondernemersplatform dat in Westland/Oostland met bedrijven business cases ontwikkelt voor verwaarding van zijstromen en specifieke teelten (plantinhoudstoffen). Daarnaast is de vorming van een concreet valorisatiepark (open innovatie business park) in Westland/Oostland en de koppeling aan onderzoek/onderwijs/demonstratie punt van studie. Vanuit de Economische Agenda Zuidvleugel heeft de provincie euro subsidie beschikbaar gesteld. De gemeente Westland draagt hetzelfde bedrag bij en vanuit bedrijven is euro beschikbaar. Het Platform fungeert als aanspreekpunt voor dit project, zoekt naar verbinding met andere regio s en sectoren, zorgt voor de koppeling naar het instrumentarium van de provincie op het gebied van greenports en ruimte, leidt bedrijven toe, integreert de locatie in de kennisinfrastructuur van Zuid-Holland en communiceert over het project binnen Zuid-Holland en de Biobased Delta. Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 13

15 7. Vorming Testlab procesvergroening in PlantOne. Binnen PlantOne (testfaciliteit in de Botlek) is de vorming van een Testlab voor procesintensificatie en groene processen op laboratoriumschaal de volgende stap in de opbouw van een nationaal expertisecentrum voor energie- en procesefficiëntie. Vanuit euro de Economische Agenda Zuidvleugel heeft de provincie subsidie beschikbaar gesteld. De andere subsidiepartners zijn de gemeente Rotterdam en het Havenbedrijf. Het platform draagt bij in het toeleiden van mogelijke gebruikers (bedrijven, kennisinstellingen), de discussie over exploitatie en positionering van PlantOne als geheel, de koppeling met andere faciliteiten in de Biobased Delta en NW-Europa en communiceert over de unieke positie van deze testfaciliteit. Het platform BioDelta Zuid-Holland heeft naast haar eigen zelfstandige activiteiten een actieve rol in het grotere verband van de Biobased Delta. De Biobased Delta is een samenwerkingsverband (stichting) bestaande uit bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Op deze triple helix samenwerking in Zuid-Holland, Zeeland en Noord-Brabant (en de internationale contacten die daarmee samenhangen), wordt in paragraaf 2.3 nader ingegaan. Het Platform is onderdeel van het kernteam van Biobased Delta dat toeziet op de voortgang van projecten en het aanjagen van initiatieven. Een viertal bestuurders/ondernemers uit Zuid- Holland heeft zitting in de Raad van Toezicht (t.w. Govert Veldhuijzen - provincie, Frank Teeuwisse DSM, Sven Thormählen Corbion, Arij van Berkel TNO) en verzorgt de koppeling van het bestuurlijk netwerk van BioDelta Zuid-Holland naar de Biobased Delta. Het platform financiert mee aan de directeur, de secretaris/penningmeester van de stichting, communicatie en bijeenkomsten. Er worden gezamenlijke onderzoeken en aanvragen gedaan en consortiumvorming (voor internationale programma s) wordt gestimuleerd. Business development vindt in nauwe samenhang met de regionale ontwikkelingsmaatschappijen (Rewin, Impuls, IQ) plaats. In de afgelopen maanden is t.b.v. van dit strategierapport een aantal gesprekken gevoerd met bedrijven en organisaties in Zuid-Holland. Gesprekspartners waren o.a. DSM, Deltalinqs, Clean Tech Delta, Innovation Quarter (in oprichting), BE-Basic, BioSolar Cells en het Kenniscentrum Plantenstoffen. In de gesprekken is waardering geuit voor bovengenoemde activiteiten die op een breed terrein hebben bijgedragen aan de versnelling van de biobased transitie. Tegelijkertijd is er door verschillende partners aangedrongen op het maken van keuzes, omdat de middelen (menskracht en financieel bij overheden, kennisinstellingen en bedrijfsleven) nu eenmaal schaars zijn. 1.5 Keuzes maken De transitie naar een biobased economy is complex en omvat vele subthema s (energie, brandstoffen, voedingsingrediënten, medicijnen, materialen) en bevindt zich in de eerste fasen van de productlevenscyclus (onderzoek en marktintroductie). Daarom hebben bedrijven, kennisinstellingen en overheden uit Zuid-Holland in mei 2013 bij de start van het traject om te komen tot een strategieplan voor Zuid-Holland aangegeven om enkele duidelijke Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 14

16 keuzes te willen maken voor de komende jaren (tot 2020). Daarbij zijn de volgende uitgangspunten aan het Platform meegegeven: Bouw voort op bestaande initiatieven en kijk waar extra versnelling mogelijk en zinvol is. Stem goed af met wat er elders in Nederland en Europa al plaatsvindt. Pak die zaken aan die op termijn echt het verschil kunnen maken in de industrie en in de tuinbouw. Wees bewust dat ontwikkelingspaden onzeker zijn, dat van de missers geleerd wordt en dat partijen tijdig bijsturen. Laat ontwikkelingen door bedrijven en topinstituten getrokken worden om daarmee middelen van overheden (regio, Rijk en EU) effectiever in te kunnen zetten. Maak gebruik van bestaande overlegplatforms en/of integreer die, maar houdt de overkoepelende structuren licht. Een Platform BioDelta is geen doel op zich, maar moet projecten, programma s en organisaties verbinden. Dat laatste is nodig want er is nu al sprake van versnippering van allerlei initiatieven en organisaties. Dit strategiedocument is op 10 maart 2014 met dezelfde stakeholders als in mei 2013 besproken om vervolgens met elkaar de koers voor de komende jaren vast te stellen. Daarbij waren de volgende vragen aan de orde: Zijn de gekozen speerpunten de juiste? Is het ambitieniveau (met die speerpunten) voldoende scherp en reëel? Kan men zich vinden in de manier van samenwerken? Dit strategiedocument vormt de samenvatting van een uitvoerige analyse van thema s en stakeholders uit de regio. Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 15

17 2 Platform BioDelta Zuid-Holland 2.6 Doelstelling Het hoofddoel van het Platform BioDelta Zuid-Holland is om bedrijven te ondersteunen in de transitie naar de biobased economy. Daarvoor vormt het Platform een (bestuurlijk) netwerk van en voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Het Platform is een koepel die er zorgt dat initiatieven op elkaar worden afgestemd, de financiering van programma s wordt verstevigd, de regio één gezicht naar buiten heeft en dat de uitvoering van programma s en projecten wordt versterkt en versneld. Het echte werk gebeurt dus in de diverse (al bestaande) programma s en projecten, het platform voegt bovenal organiserend vermogen toe. Dit strategiedocument is dus niet bedoeld om nieuwe thema s te ontwikkelen, maar juist om enkele dragende programmalijnen te presenteren waaronder bestaande projecten en initiatieven gepositioneerd kunnen worden. Met die heldere positionering is het makkelijker om in te spelen op de programma s van het Rijk en de EU en van buurregio s (o.a. Zuidwest- Nederland/Vlaanderen en Nordrhein Westfalen). Kortom, het Platform is een coördinerend netwerk om initiatieven van bedrijven en kennisinstellingen en uitvoeringsorganisaties met elkaar te verbinden. De uitvoering van projecten wordt opgepakt door in het Platform vertegenwoordigde partijen (bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheden). 2.7 Ambitie en Strategie Het Platform hanteert een integrale aanpak. Naast (1) Innovatie en Clusterversterking (voornaamste taak) zal er ook aandacht zijn voor (2) Financiering, (3) Doorontwikkeling van enkele toplocaties/faciliteiten, (4) Positionering en communicatie (5) Onderwijs en Scholing (Human Capital Agenda) en ten slotte voor (6) het creëren van Maatschappelijk draagvlak. Het gaat dus om een samenhangende aanpak van biobased thema s via deze zes pijlers (zie figuur 6). De belangrijke uitgangspunten voor dit strategiedocument zijn: Ambitie 2020 (t.o.v. 2009): Sterke omzetgroei +15% Toegevoegde waarde +100% Werkgelegenheid +25% Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 16

18 Deze ambities zijn gebaseerd op de analyse die de het Landbouw Economisch Instituut in 2013 heeft afgerond 6 naar de economische omvang en verwachte groei van de biobased economy in Zuid-Holland (4 miljard omzet, 900 miljoen euro toegevoegde waarde, 2000 arbeidsplaatsen in 2009). Gezien de relatief geringe grootte van de sector nu, zijn deze groeicijfers reëel. Succesvolle samenwerking in Zuidwest-Nederland via Biobased Delta en in de Trilaterale Delta (Nederland, Vlaanderen, NRW en sinds kort ook Noord-Frankrijk): het realiseren van een Biobased Topregio in Europa met een duidelijke positie van Zuid- Holland in die grotere regio (zie paragraaf 2.3). De keuze maken voor twee speerpunten: groene bouwstenen voor de chemie en hoogwaardige inhoudstoffen uit de tuinbouw. Deze top-down benadering is gekozen om meerjarig enkele thema s/programma s stevig neer te zetten waarbij partners in Zuid-Holland ook internationaal het verschil kunnen maken. Deze keuzes worden in hoofdstuk 3 toegelicht. Daarnaast blijven er middelen beschikbaar voor bottom-up initiatieven van MKB ondernemers die met concrete innovaties aan de slag gaan, ook buiten de speerpunten bijvoorbeeld op het gebied van de toepassing en ontwikkeling van biobased materialen. Optimaal gebruik makend van bestaande top onderzoeksfaciliteiten die nu ook al nationale en internationale financiering weten aan te trekken. Ontwikkelen van een Human Capital Agenda om ook jong talent en bestaande werknemers te laten meegroeien met de transitieprocessen en hen mede daardoor het proces te laten versnellen. Versterken van maatschappelijk draagvlak om de inzet van schaarse middelen van de regio en nationaal op het transitieproces veilig te stellen, maar juist ook om burgers, beleidsmakers en organisaties in een vroegtijdig stadium van biobased technologieën te betrekken nodig voor het langjarig proces van het vergroenen van de economie door middel van nieuwe innovatieve technologieën en toepassingen (zie paragraaf 2.4). Alle projecten en initiatieven die vorm geven aan deze pijlers worden in principe al getrokken door bestaande organisaties. Daarom vervult het Platform vooral een verbindende en organiserende functie. 6 Bakker, T.; Broens, D.F.; Georgiev, E.S.; Logatcheva, K. (2012). De economische waarde en het investeringspotentieel van het biobased cluster in Zuid-Holland. LEI Wageningen UR. Verkegen van Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 17

19 Figuur 6 Uitvoeringspijlers van het Platform BioDelta Zuid-Holland 2.8 Samen met de buren Het biobased cluster in Zuid-Holland bevindt zich in de startfase van clusterontwikkeling. De eerste stappen zijn gezet op het gebied van o.a. samenwerking, projectontwikkeling, netwerkvorming, opleiding, faciliteiten en kapitaal (zie paragraaf 1.4). Gezien de veelheid aan betrokken bedrijven en organisaties is een coördinerend netwerk in de regio cruciaal. Vanuit de kracht van de regio zullen vervolgens verbindingen gelegd moeten worden met de buurregio s. Zuid-Holland maakt daarom sinds 2012 onderdeel uit van de Stichting Biobased Delta, waarin bedrijven, overheden en kennisinstellingen uit heel Zuidwest- Nederland (Brabant, Zeeland, Zuid-Holland) vertegenwoordigd zijn en het platform BioDelta Zuid-Holland zal binnen de Biobased Delta opereren. Zoals ook al eerder aangegeven, nemen vertegenwoordigers vanuit het bedrijfsleven en de provincie (namens de overheden) nu reeds zitting in de Raad van Toezicht. Biobased Delta kent drie programmalijnen: groene grondstoffen vanuit land- en tuinbouw (en aquacultuur); groene bouwstenen voor de chemie; vergroening van de procesindustrie (chemie en food). De projecten die tot nu toe in Zuid-Holland worden uitgevoerd, met ondersteuning van het Platform, zijn complementair aan de activiteiten in Brabant en Zeeland. Doordat Biobased Delta een rechtspersoon is, kan zij ook participeren in internationale consortia, zoals Biobased Industry Cluster (een groot Publiek-Privaat Programma in Europa), om in de grotere research projecten in Europa mee te kunnen doen. Bovendien kan geza- Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 18

20 menlijk de communicatie richting bedrijven, overheden en maatschappelijke organisaties professioneel worden opgepakt. De provincie Zuid-Holland financiert samen met de provincies Zeeland en Brabant de organisatie van de Biobased Delta. 2.9 Maatschappelijk draagvlak Om in de toekomst innovatieve biobased producten en technologieën succesvol in de maatschappij te introduceren en toe te passen, is het van essentieel belang dat er maatschappelijk draagvlak wordt gecreëerd. Er zijn momenteel nog maar weinig concrete biobased producten op de consumentenmarkt verkrijgbaar en de meeste technologische innovaties rondom biobased verkeren nog in een vroeg stadium van ontwikkeling. Maar om deze technologische ontwikkelingen en innovaties commercieel toepasbaar te maken, is het voor bedrijven noodzakelijk dat hun biobased producten gekocht en gebruikt zullen worden door de consument of door andere bedrijven. Daarnaast zal de ontwikkeling van biobased innovaties ook vragen om nieuwe wet- en regelgeving, bijvoorbeeld rondom definities van afval en invoer van biomassa. Daarom is het noodzakelijk om ook rekening te houden met sociale inbedding van biobased technologische innovaties. Cruciaal is daarbij om helder voor het voetlicht te brengen welke belangrijke positie biobased economy inneemt in de bredere beweging richting een circulaire economie. Daarom is het van belang om bijvoorbeeld aan de hand van mogelijke toekomstscenario s met beleidsmakers en consumenten te reflecteren op toekomstige technologische innovaties, om op die manier belangrijke onderliggende waarden van deze stakeholders te achterhalen. Als deze worden meegenomen in dit vroege stadium, zal de kans op maatschappelijke weerstand verkleind worden en de kans op sociale acceptatie verhoogd worden (of zelfs extra worden gestimuleerd) wanneer biobased producten op termijn zullen worden toegepast. Ook kan er effectiever beleid gemaakt worden, wanneer dit ondersteund wordt door relevante stakeholders. Een ander voorbeeld is dat overheden als launching customers voor biobased producten de marktintroductie van bijvoorbeeld nieuwe materialen gaat stimuleren. Het Platform zelf zal geen actieve rol spelen in het betrekken van beleidsmakers en consumenten bij biobased technologische ontwikkelingen, maar zal overige partijen betrokken bij het Platform wel stimuleren hier onderzoek naar te gaan doen. Daarnaast zal het platform zichtbaar zijn bij bijeenkomsten en initiatieven die het maatschappelijk draagvlak of sociale innovatie bevorderen. Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 19

21 3 Twee speerpunten 3.10 Opschaling De belangrijkste richtingbepaler voor de strategie is dat er op termijn van jaar een biobased topregio gecreëerd wordt in nauwe samenwerking met de buren. Daarbij is het van belang keuzes te maken die een effect hebben op de gehele biobased keten: van grondstof tot en met succesvolle product-markt combinatie. Verder is het cruciaal om open innovatie centraal te stellen, dus samen met bedrijven en kennisinstellingen aan de slag. Daarbij is het goed om te beseffen dat ontwikkelingen in de biobased economy nog een sterk technology push karakter hebben i.p.v. de gewenste market pull 7. Maar dat laat onverlet dat vanaf het begin samengewerkt moet worden met bedrijven, zeker omdat zij uiteindelijk de stap van kennis naar kassa zullen zetten. Uit het bedrijfsleven is tevens het signaal afgegeven dat de biobased initiatieven momenteel te veel versnipperd zijn en dat richting in het zoekproces middels structurele samenwerking, bundeling en opschaling zeer wenselijk is. Het Platform is erop gericht het proces tussen proof of principle fase (labfase) en de toepassing op commerciële schaal te versnellen (zie figuur 7). Het doel van de tussenliggende proof of concept fase (pilotfase) en development fase (demofase) is te bewijzen dat een ontwikkeld theoretisch concept aansluit op de praktijk en tevens commercieel haalbaar is (rode pijlen). Veel projecten en onderzoekstrajecten in de biobased economy in Zuid- Holland (en elders in Nederland en Europa) verkeren nog in de labfase. Dit betekent dat er nog vele risico s en onzekerheden kleven aan op te starten projecten en programma s. Dat is dan ook de reden dat overheden participeren in die programma s en financiële instellingen nog niet. Het belang van de overheidsparticipatie ligt op het vlak van de achterliggende belangrijke maatschappelijke doelen van biobased research programma s. Bij de toepassing in de markt verschuift die inspanning tot zij geheel bij bedrijven ligt Samengevat, de transitie richting een biobased economy vraagt om een gezamenlijke inspanning van bedrijven, overheden en kennisinstellingen, in wisselende samenstelling en inspanning tijdens het traject van idee tot markt. 7 Broens, D.F., Wal, van der S., Noordman, T., Bakker, T. (2011) De biobased economy in Zuid-Holland: vijf stappen voor vernselde groei. Kennisalliantie, LEI Wageningen UR. Verkregen van Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 20

22 Figuur 7 Van verkennend onderzoek naar pilots en demo s Uit de gesprekken met stakeholders is duidelijk geworden dat in Zuid-Holland op een tweetal terreinen er al behoorlijke inspanningen zijn gepleegd in een open innovatie omgeving om hoger in de waardepiramide (zie par. 1.3) gezamenlijke programma s te starten. Die twee terreinen zijn de groene bouwstenen voor de chemie en inhoudstoffen uit de tuinbouw voor de industrie Groene bouwstenen voor de chemie Achtergrond Centraal in het speerpunt groene bouwstenen voor de chemie staat het ontwikkelen van efficiënte technieken (scheiding en conversie) om biomassa om te zetten in waardevolle chemische moleculen die in uiteenlopende producten (plastics, kunstrubbers, brandstoffen, etc.) benut kunnen worden. Al enkele jaren zijn bedrijven uit de chemie op zoek naar nieuwe perspectieven, vooral met het lange termijn vooruitzicht dat (fossiele) grondstoffen en halffabricaten òf schaarser worden òf dat daarvan de milieueffecten te groot zijn (en in de kostprijs van producten doorberekend moeten gaan worden). Door toe te werken naar zogenaamde platformmoleculen, vrij eenvoudige stoffen die tot meerdere producten verder verwerkt kunnen worden, kunnen deze ook worden ingezet in de grootschalige procesindustrie. Hierbij wordt voortgebouwd op twee kwaliteiten die het Havenindustrieel Complex Rotterdam bezit: grootschalige chemische installaties (en knowhow) én de grootste grondstoffen hub van Europa. Technologie om biomassa op deze wijze te benutten is tot nu toe vooral op labniveau aanwezig. Met partners in lopende projecten is bepaald dat in de komende jaren een aantal trajecten opgeschaald zal moeten worden en dat daarbij de inzet van bedrijven en kennisinstellingen nog beter gebundeld zal moet worden. Dit heeft geleid tot een eerste invulling van het speerpunt groene bouwstenen chemie. Er is nog geen sprake van een volwaardige Roadmap tot 2020 die door alle partijen onderschreven wordt, maar er zijn wel enkele ontwikkelkernen en projecten die de samenwerking kunnen versnellen: Afronding pilot (haalbaarheidsstudie en consortiumvorming) voor de productie van bioisobutanol en op basis daarvan het ontwikkelen van een demoplant. Isobutanol is een bouwsteen voor o.a. plastics, rubbers en (vliegtuig)brandstoffen en kan op verschillende manieren uit biomassa worden gehaald. Een consortium met industriepartners uit Nederland (o.a. Suikerunie, Indorama, SkyNrgy, Procedé) heeft inmiddels de technologische en economische route op basis van suikerpulp onderzocht en op basis van de kosten voor dit moment verworpen 8. Een andere route via houtsnippers wordt op dit 8 Deltalinqs (2014). Verkenning van een bioraffinaderij voor isobutanol in Rotterdam: suiker en bietenpulp. Verkregen van Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 21

23 moment door het consortium IBPR onderzocht. Bij positieve uitkomst wordt in een volgende fase een demonstratieplant voorzien. Het vertalen van labervaringen naar pilot (incl. economische haalbaarheid) voor houtconversie (scheidingstechnieken om houtachtig materiaal te splitsen in suikers (waaruit o.a. isobutanol gemaakt kan worden) en lignine (o.a. voor energie, maar ook aromaten, ringvormige chemische bouwstenen voor o.a. plastics). Als grote invoerhaven is Rotterdam een interessante plaats voor de cascadering van hout zodat hoogwaardige stoffen hieruit gewonnen kunnen worden en de restproducten voor energietoepassingen beschikbaar blijven. De technologische uitdagingen van deze cascadering zijn echter groot en kunnen alleen m.b.v. samenwerking tussen kennisinstellingen, technology providers en marktpartijen worden opgelost. Doorontwikkeling labfase Solar Fuel Cells (micro-organismen die waterstof of biobrandstoffen produceren). Het publiek-private onderzoeksprogramma BioSolar Cells onderzoekt de productie van stoffen (brandstoffen, (functionele) chemicaliën, hoogwaardige stoffen zoals vitaminen en farma) m.b.v. biologische systemen (gemodificeerde planten, kunstmatige bladeren/katalysatoren en micro-organismen). De meeste projecten bevinden zich nog in de wetenschappelijke fase, er zijn er echter een aantal die in de demonstratiefase komen. Specifiek de productie van solar fuels m.b.v. micro-organismen heeft op kortere termijn al marktpotentie (hetgeen bewezen wordt door het bedrijf Photanol gevestigd in Amsterdam ). De vorming van een marktconsortium rondom deze ontwikkelingen is een belangrijke volgende stap die in een aantal jaar moet leiden tot een pilot en tot het slechten van een aantal horden, waaronder regelgeving. Instellen van een werkgroep Groene Bouwstenen voor de Chemie in Zuid-Holland. Deze werkgroep onderhoudt contacten met soortgelijke werkgroepen bijvoorbeeld In de Biobased Delta rondom bioaromaten en in NRW). Die afstemming kan plaatsvinden doordat enkele vertegenwoordigers uit de regio al in bovenregionale platforms vertegenwoordigd zijn (Biobased Delta, Biobased Industries Consortium, CLIB 9 ) en deels in publiek-private programma s zoals BE-Basic en BioSolar Cells werken. Eén van de thema s voor de werkgroep is de voorbewerking van biomassa en het verkrijgen van financiering voor de hiervoor genoemde pilot- en demofases. Gezien de huidige moeilijke omstandigheden in de chemie in Europa, onder andere door ongelijke (mondiale) concurrentieniveaus voor de benodigde energie, is het lastig om meerjarig commitment van bedrijven te krijgen. Daarom is er voor gekozen om nauwe aansluiting te zoeken bij een aantal meerjarige nationale onderzoeksprogramma s, zoals BE-Basic, BioSolar Cells en ISPT, om de ingezette lijnen voort te kunnen zetten. Daarbij liggen er kansen om, naast nationale middelen, gebruik te maken van Europese middelen onder meer in het kader van Horizon 2020 en enkele thematische programma s (zoals bijv. Biobased Innovation Consortium, voorheen Bridge). De taken van het Platform liggen vooral in het versterken van het commitment in de regio om beschikbare onderzoeksmiddelen bij bedrijven en kennisinstellingen op bovengenoemde thema s te blijven inzetten en/of tijdig bij te sturen. 9 CLIB: Cluster Industriële Biotechnologie (met partners uit onder meer Nederland, Vlaanderen en NRW Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 22

24 Box 1 Toelichting op groene bouwstenen voor de basischemie Voor vrijwel alle platformmoleculen van de petrochemie is een biobased alternatief in ontwikkeling, maar grootschalige productie ervan rendeert op dit moment niet. De bottleneck zit met name in de scheidingstechnieken (bepaalde stoffen/materialen uit biomassa te halen).de kosten voor scheidingsprocessen kunnen voor een eindproduct oplopen tot meer dan 50 procent van de totale productiekosten, waardoor het commercieel nog niet aantrekkelijk is. Van een groot aantal biomassastromen is niet goed duidelijk hoe deze het best kunnen worden verwerkt maximaal tot waarde gebracht. Het ontwikkelen van efficiënte scheidingstechnieken staat bij dit thema centraal, waarbij de biomassa omgezet wordt in waardevolle groene platformmoleculen tegen acceptabele kosten. Het bij elkaar brengen van technische en economische mogelijkheden is een belangrijke stap. Voor enkele groene trajecten in Zuid-Holland is de proof of principle fase voorbij (zie onderstaande tabel), maar is de development fase nog niet in zicht doordat de scheidingstechnieken te inefficiënt zijn en/of aan de beginfase van de innovatiecurve verkeren en daardoor geen rendabele business case opleveren. Enkele voorbeelden zijn Groene Isobutanol, BioSolarCells en Cellulosic ethanol. In Zuid-Holland bestaan enkele onderzoeksprojecten/-programma s die internationaal tot de top behoren, daarbij wordt gewerkt met partners in de hele keten. Strategieplan platform BioDelta Zuid-Holland 23