MILITAIRE SATELLIETCOMMUNICATIE

Transcriptie

1 MILITAIRE Door : kapitein ter zee J. Snoeks, luitenant-kolonel (KL) W.J.D. Dresen en luitenant-kolonel (KLu) ing. C.E.A.M. Groot, Communicatie van een plaats op de aarde naar een andere plaats op de aarde via satellieten was in 1945 nog science fiction. Momenteel is de aarde omgeven door communicatie satellieten die gebruikt worden binnen diverse communicatienetwerken. Niet alleen voor civiel gebruik, maar in toenemende mate ook voor militair gebruik. In dit artikel wordt ingegaan op de voornaamste principes van satellietcommunicatie en op de groeiende rol van (militaire) satellietcommunicatie binnen de Nederlandse Defensie. De beschikbaarheid van militaire satellietcommunicatie voor defensie kan alleen zeker worden gesteld door eigen beheer en het verwerven van eigen (deel)capaciteit op satellieten en een eigen grondsegment. Als het er op aankomt moet er capaciteit in de ruimte beschikbaar zijn voor Defensie. Eigen beheer is ook noodzakelijk om de beveiliging en bescherming van gevoelige informatie te verzekeren. WAAROM? Degenen die geregeld een HF verbinding hebben moeten uitluisteren zijn bekend met de daarmee gepaard gaande aanval op hun trommelvlies. Een HF verbinding is dan wel in staat om, ondanks de aardkromming, wereldwijde communicatie te verzorgen, de kwaliteit van het signaal laat echter zeer te wensen over. Verder is de hoeveelheid informatie die met een HF signaal kan worden overgedragen beperkt en dat terwijl naast de wens om de kwaliteit van het signaal te verbeteren de hoeveelheid uit te wisselen informatie alleen maar toeneemt. Naast spraak en telexverbindingen bestaat namelijk ook behoefte aan data- en videoverbindingen. Een andere wijze van lange afstand verbindingen is noodzakelijk. Gebruik maken van kleinere golflengten, en dus hogere frequenties, geeft weliswaar een aanmerkelijk beter resultaat, maar doordat radiogolven zich bij deze frequenties alleen rechtlijnig voortplanten, is het bereik door de kromming van de aarde slechts beperkt tot zichtafstand. Voor civiele lange afstandverbindingen worden dan ook ketens van op hoge torens geplaatste straalzenders toegepast die op zichtafstand van elkaar staan. Helaas is dit systeem niet overal beschikbaar. Op zee staat bijvoorbeeld geen keten van straalzenders. Een alternatief om een straalverbinding van Europa naar de VS tot stand te brengen is het plaatsen van één straalzender in het midden van de oceaan. Deze zou dan op een toren van ruim 700 km hoog moeten staan. Op het land bestaan diverse fysieke obstakels die het zicht op straalzenders verhinderen. De oplossing voor deze problemen is dan ook...het plaatsen van straalzenders als relaisstations in de ruimte: communicatiesatellieten. VOOR DEFENSIE De behoefte aan militaire satellietcommunicatie bij de Nederlandse krijgsmacht komt voort uit de gewijzigde, flexibele inzet van de krijgsmacht en de sterk gestegen informatiebehoefte. Enige kernbegrippen uit de communicatie behoeftestelling binnen Defensie zijn: expeditionair optreden, out of area inzet op onbekend en geaccidenteerd terrein, grote geografische spreiding tussen eenheden onderling en tussen eenheden en Nederland, gebruik van spraak-, data- en tvverbindingen, video teleconferencing, uitwisseling van grafische informatie (data imagery), verregaande automatisering van operationele en ondersteunende processen en de daarbij behorende noodzakelijke uitwisseling van informatie van uitgezonden eenheden met geautomatiseerde informatiesystemen in Nederland. De oude bestaande lange afstand verbindingssystemen kunnen niet aan deze behoefte voldoen, satellietcommunicatie wel. ENIGE BEGRIPPEN VAN Een systeem voor satellietcommunicatie bestaat uit een grondsegment en een ruimtesegment. Een terminal op de grond staat via een satelliet in de ruimte in verbinding met een of meerdere terminals op andere locaties. GRONDSEGMENT Het grondsegment van een satellietcommunicatie systeem bestaat uit vast opgestelde, verplaatsbare of mobiele terminals. Een terminal is een zend/ontvanginstallatie met bijhorend antennesysteem. Een ankerstation is een vast opgesteld grondstation voor satellietcommunicatie. Het ankerstation koppelt aardse vaste glasvezelen/of koper kabelnetwerken met het satellietcommunicatie systeem. Via de combinatie van deze netwerken en satellietcommunicatie kunnen statische gebruikers communiceren met verplaatsbare of tactische gebruikers. Het ankerstation is uitge- 41

2 rust met een aantal terminals, op satellieten gerichte grote schotelantennes met zend- en ontvangsystemen. Omdat schotels instelbaar zijn v.w.b. azimut en elevatie, kunnen zij op verschillende satellieten gericht worden. Een voorbeeld van zo n ankerstation is het sinds 1973 in het Friese Burum voor civiel gebruik ingerichte grondstation. Satelliet grondstation Burum Naast de vast opgestelde terminals in het ankerstation bestaat het grondsegment uit de mobiele of transportabele terminals. Mobiele terminals, zoals scheeps- en vliegtuigterminals kunnen varend, vliegend of tijdens verplaatsingen continu gebruikt worden ( comms on the move ). De antenne van deze terminals wordt gecompenseerd voor platformbewegingen, zodat deze terminals continu verbinding kunnen hebben met de satelliet. Bij schepen is het niet altijd mogelijk een plaats aan boord te vinden waar de antenne bij alle koersen en scheepsbewegingen gericht kan blijven op een satelliet, de opbouw verhindert dan een vrij zicht. Daarom heeft een scheepsterminal vaak twee antennes. Samen geven zij de mogelijkheid om continu op de satelliet gericht te blijven. Deze antennes zijn vaak, ter bescherming tegen klimatologische invloeden geplaatst in een radome. Transportable terminals zijn verplaatsbare terminals die tijdens het gebruik vast zijn opgesteld. Zij kunnen niet worden gebruikt tijdens verplaatsingen. Een goed voorbeeld van deze terminals zijn de tv-reportage wagens zoals die tegenwoordig bij elke grote nieuwsgebeurtenis worden aangetroffen. Transportabele terminals binnen Defensie worden tactische terminals genoemd. Tv reportagewagen RUIMTESEGMENT Satellieten draaien in banen om de aarde. Zij vallen niet op de aarde terug omdat er een evenwicht is tussen twee tegengestelde krachten die op de satelliet werken; de aantrekkingskracht van de aarde aan een kant en de centrifugale kracht door het draaien om de aarde aan de andere kant. De aantrekkingskracht van de aarde is groter naar mate de afstand tussen aarde en satelliet kleiner is. Om die kracht te compenseren moet een satelliet dus sneller om de aarde draaien naar mate hij dichter bij de aarde is. Op een afstand van bijna km boven het aardoppervlak is de omlooptijd van de satelliet precies gelijk aan de 24 uur omlooptijd van de aarde. Hij gaat dan eenmaal per etmaal rond de aarde. Is deze baan cirkelvormig en in het vlak van de evenaar, dan heet deze baan geostationair (GEO). De satelliet blijft als het ware stilstaan boven een punt op aarde. De meeste communicatiesatellieten zijn geostationaire satellieten. Gegeven hun afstand tot de aarde bestrijken geostationaire satellieten een groot deel van het aardoppervlak. Voor een wereldomvattend satellietcommunicatiesysteem zijn in principe niet meer dan drie geostationaire satellieten nodig. De aarde is nu omgeven door een ring van geostationaire satellieten. Een nadeel van de lange afstand van de satelliet tot de aarde is overigens de vertraging van ongeveer 0,25 seconde die optreedt door de lange looptijd van het signaal van de aarde naar de satelliet en terug. Satellieten in GEO-baan Tegenwoordig worden ook draagbare handheld terminals met omni-directionele (niet richtinggevoelige) sprietantennes gebruikt als terminal voor satellietcommunicatie. Deze terminals hebben het formaat van een standaard GSM toestel. Deze handhelds zenden signalen met een bijzonder laag vermogen uit. Om communicatie met deze handhelds mogelijk te maken, moeten de satellieten de zwakke signalen van deze terminals voldoende kunnen versterken en moeten er sterke signalen naar de aarde worden teruggezonden. Bij een kleinere afstand van de satelliet tot de aarde kan deze noodzakelijke signaalsterkte door satellieten met veel kleinere vermogens geleverd worden. Daarom zijn Low Earth Orbit (LEO) en Medium Earth Orbit (MEO) communicatiesatellietsystemen ontwikkeld. Een LEO satelliet cirkelt op een afstand van 500 tot 2000 km boven het aardoppervlak. Een MEO op ongeveer km. Omdat de omwentelingsduur van deze LEO en MEO satellieten kleiner is dan die van de aarde, bewegen deze satellieten zich ten opzichte van de aardbol. Bij een LEO satelliet geldt een omwentelingsduur van ongeveer 1,5-2 uur, bij een MEO ongeveer 6 uur. Dit betekent dat er niet steeds met dezelfde satelliet kan worden gewerkt. Om vanaf een vast punt op aarde continu verbinding te hebben moeten er dan ook meerdere satellieten worden gelanceerd die onderling als een estafetteloper een hand-over van de verbinding kunnen uitvoeren. Een typisch LEO-systeem bestaat uit 24 tot 66 satellieten. Het Iridium communicatiesysteem is een voorbeeld van een satellietcommunicatiesysteem voor handheld satelliettelefoons met behulp van LEO satellieten. Commercieel is dit systeem nog geen succes. Satellieten in LEO-baan De satelliet zelf bestaat uit een standaard deel, de zogenaamde bus, met daarop gemonteerde instrumenten die de specifieke taak van de satelliet vervullen, de payload Voor observatiesatellieten geldt dus een andere payload dan voor weersatellieten of voor communicatiesatellieten. De satelliet wordt 24 uur per dag vanaf de aarde bestuurd. In zogenaamde satellite control centres en payload control centres wordt het reilen en zeilen van zowel de bus als de payload bewaakt, worden waar nodig standen/of positiecorrecties verzonden en wordt de payload ingezet. De bus bevat de ondersteunende systemen van de satelliet. Bij een geostationaire satelliet houden deze systemen de satelliet in de goede stand en op de gewenste positie in de ruimte, verder voorzien ze de satelliet van energie. De bus bevat daarvoor kleine straalpijpjes en voldoende brandstof om de satelliet na de lancering naar de juiste geografische positie te brengen én daar te houden, maar ook om de satelliet naar een andere geostationaire positie te kunnen verplaatsen. Tegenwoordige GEO communicatiesatellieten hebben voldoende brandstof aan boord voor een levensduur van ongeveer 12 tot 15 jaar. Zonnepanelen en batterijen zorgen voor de noodzakelijke elektrische energie voor het eigen gebruik en van de payload. 42

3 Bent-pipe versus processed satellieten De payload van een geostationaire communicatiesatelliet bestaat uit antennes en transponders. Op de satelliet zijn verschillende typen antennes toegepast, hoornantennes, schotelantennes en diverse typen multibeam antennesystemen. De vorm en de omvang van het door de satelliet te bestralen en waar te nemen gebied, het dekkingsgebied, wordt bepaald door de gebruikte antenne. Met een hoornantenne wordt het hele vanuit de satelliet zichtbare aardoppervlak afgedekt. De andere antennes worden gebruikt voor zones of nog kleinere gebieden. Bij sommige communicatiesatellieten kunnen de dekkingsgebieden gewijzigd worden. De antennes kunnen op andere gebieden worden gericht, de vorm en omvang van de dekkingsgebieden kan worden aangepast en plaatsen waar stoorzenders staan kunnen uit het dekkingsgebied worden gefilterd. Voorbeelden van dekkingsgebieden van geostationaire satellieten een nieuwe generatie communicatiesatellieten wordt on-board processing gebruikt. Aan boord van deze satellieten wordt het ontvangen RF-signaal eerst omgevormd in data, daarna bewerkt, vervolgens weer omgevormd in een RF-signaal, versterkt en tenslotte uitgezonden naar aarde. Het grote voordeel van on-board processing is dat als het bij de satelliet ontvangen signaal vervuild is met stoorsignalen, deze aan boord van de satelliet uitgefilterd worden. Bij bent-pipe satellieten worden deze stoorsignalen daarentegen versterkt naar aarde teruggezonden. FREQUENTIEBANDEN Satellietcommunicatie is mogelijk in verschillende frequentiebanden. In grote lijnen is satellietcommunicatie mogelijk in de in frequentie oplopende frequentiebanden UHF, SHF en EHF (Ultra, Super en Extreme High Frequency). Naarmate de frequentie hoger is (en de golflengte dus kleiner) wordt de propagatie of voortplanting van het signaal gevoeliger voor atmosferische invloeden. Daarnaast worden de componenten van de zend- en ontvangapparatuur en de antennes kleiner en neemt de richtinggevoeligheid van de antennes toe (smallere bundelbreedte). Tenslotte is beschikbare bandbreedte groter naar mate hogere frequentiebanden worden gebruikt. Grotere bandbreedte betekent dat een hogere datarate of overdrachtsnelheid mogelijk is; er kan meer informatie overgezonden worden. Grotere bandbreedte betekent ook dat er meer Electronic Protection Measures IEEE standard 1976 (EPM) of anti-stoormaatregelen kunnen worden toegepast. Binnen de frequentiebanden zijn nadere onderverdelingen mogelijk. Zo zijn binnen de SHF frequentieband onderverdelingen mogelijk naar S-, C-, X-, Ku-, K- en Ka-band. In de tabellen zijn deze onderverdelingen weergegeven. Binnen deze frequentiebanden zijn verder onderverdelingen mogelijk naar specifieke frequentiegebieden voor civiel en voor militair gebruik. HUIDIG GEBRUIK BINNEN DEFENSIE Binnen Defensie wordt satellietcommunicatie al enige jaren toegepast. Bij de Koninklijke Marine bestaat al vele jaren ervaring met het civiele INMARSAT systeem en SHF en UHF militaire satellietcommunicatie systemen. De Koninklijke Landmacht en Koninklijke Luchtmacht gebruiken tot nu toe alleen civiele SHF Ku-band satellietcommunicatie systemen. Van commerciële providers zijn satcom systemen geleast. De verplaatsbare tactische terminals zijn, hoewel groen uitgevoerd, civiele VSAT-systemen die gebruik maken van communicatiesatellieten in de civiele SHF C- en Ku-band. Voor het koppelen aan het statische communicatienetwerk, het ankeren, maken KL en KLu tot nu toe gebruik van het grondstation Burum. Communicatie ITU Band Frequentie (GHz) Band Frequentie Skynet-4 satelliet Het van de aarde opgestraalde signaal wordt door het merendeel van de communicatiesatellieten rechtstreeks teruggestraald naar een locatie op aarde. Dit heet het zogenaamde bent-pipe principe. Het door de satelliet ontvangen signaal wordt versterkt en op een andere frequentie weer naar de aarde uitgezonden. De satelliet is hierbij een soort versterkende spiegel in de ruimte. In HF 0,003-0,03 VHF 0,03-0,3 UHF 0,3-1 L 1-2 S 2-4 C 4-8 X 8-12,5 Ku 12,5-18 K 18-26,5 Ka 26,5-40 mm Frequentie-indeling VLF LF MF HF VHF UHF SHF EHF Frequentie-indeling 3-30 khz khz khz 0,003-0,03 GHz 0,03-0,3 GHz 0,3-3 GHz 3-30 GHz GHz 43

4 KL Air VSAT systeem DE TOEKOMST, WAARONDER HET PROJECT MILSATCOM Door de CDS is in 1995 vastgesteld dat er een behoefte bestaat aan militaire satellietcommunicatie in eigen beheer voor alle krijgsmachtdelen en de Centrale Organisatie. De CDS heeft vervolgens de Koninklijke Marine opgedragen voor Defensie het project MilSatCom uit te voeren. Het interservice project MilSatCom is nu een van de materieelprojecten die onder DMKM wordt gerealiseerd. Het projectbureau MilSatCom heeft evenwel een paarse samenstelling. De projectleider is afkomstig van de KM, de manager nieuwbouw van de KL en de manager exploitatievoorbereiding & ruimtesegment van de KLu. Voor technische ondersteuning wordt teruggevallen op een paars bureau van technisch (satelliet)communicatiespecialisten binnen de technische afdeling Wapen en Communicatiesystemen van DMKM. MilSatCom moet de satellietverbindingen verzorgen tussen operationele eenheden en de statische defensiegebruikers in Nederland. Daarnaast zal MilSatCom de verbindingen tussen operationele eenheden onderling verzorgen in die gevallen waar de huidige verbindingsmiddelen zoals radio s en straalzenders niet toereikend zijn. Het project MilSatCom is in twee delen opgedeeld, het korte termijn en het lange termijn deel. Het korte termijn deel zal in 2005 zijn gerealiseerd. Het lange termijn deel zal circa 2010 worden afgerond. KORTE TERMIJN DEEL Het korte termijn deel van het project Mil- SatCom omvat de volgende onderdelen: - een militair grondstation voor satellietcommunicatie op de W.L. van Nassaukazerne in de Marnewaard (het ankerstation Lauwersmeer); - de aanschaf van 32 tactische terminals voor de KL en 5 tactische terminals voor de KLu; - een Netwerk Management Systeem (NMS). Het contract met de Duitse firma ND Sat- Com voor de levering van de tactische terminals, de terminals in het ankerstation en het NMS is op 8 mei 2002 ondertekend. Onderaannemers zijn het Amerikaanse bedrijf L3 Com (Salt Lake City, USA) en de Nederlandse bedrijven Stork-Fokker (Hoogeveen) en Thales (Huizen). De Marnewaard op de grens van Friesland en Groningen is een ideale locatie voor een ankerstation, er is namelijk veel ruimte en weinig elektromagnetische verstoring. De Staatssecretaris van Defensie heeft op 5 september 2001 de eerste steen van het ankerstation gelegd. De gebouwen van het ankerstation werden op 11 juni 2002 opgeleverd. In 2003 zijn aansluitend 4 grote SHF schotelantennes met een doorsnede van maximaal 11 meter bij het ankerstation geplaatst, 2 terminals voor gebruik van de civiele C-band, 1 terminal voor gebruik van de civiele Ku-band en 1 terminal voor gebruik van de militaire X-band. Het ankerstation koppelt het MilSatCom systeem via het NAFIN met de vaste defensie netwerk voor voice- en datacommunicatie. Alle defensie instellingen in Nederland kunnen zo gebruik maken van de MilSatCom faciliteiten. MilSatCom is hiermee een mobiel verlengstuk van het NAFIN systeem. Uit overwegingen van redundantie is de koppeling met NAFIN dubbel uitgevoerd. Daarnaast wordt het MilSatCom-systeem gekoppeld met het civiele KPN-netwerk. Het ankerstation is ontworpen om onbemand te kunnen werken. Het zal op afstand bediend worden vanaf het op volcontinue basis bemande operationele MilSatCom bedieningscentrum bij DTO Soesterberg. Dit MilSatCom bedieningscentrum wordt uit doelmatigheids overwegingen samengevoegd met het operationele NAFIN bedieningscentrum. Het Netwerk Management Systeem is het monitoring en control systeem waarmee het MilSatCom-systeem wordt ingezet en gecontroleerd. Voor de KL en de Klu worden 37 SHF triband tactische terminals aangeschaft. Deze op een trailer geplaatste terminals zijn geschikt voor gebruik van de C-, Ku- of X- band. De terminals kunnen onder andere worden voortgetrokken door Mercedes- Benz 4x4 light vehicles. Vanaf het moment dat het korte termijn deel In aanbouw zijnde satelliet grondstation Lauwersmeer van het MilSatCom systeem operationeel is zullen de schepen van de KM hun verbinding met SHF X-band satellieten verzorgen via het ankerstation Lauwersmeer. Hierbij wordt gebruik gemaakt van NATO satellieten, alsmede van de Britse Skynet-4 satelliet. Artist impressions van triband SHF tactische terminals project MilsatCom Teneinde ook voor de KL en de KLu in de toekomst voldoende X-band capaciteit beschikbaar te krijgen wordt er momenteel naar geschikte providers (NATO landen) gezocht. LANGE TERMIJN DEEL Het in het korte termijn deel gerealiseerde MilSatCom project wordt in het lange termijn deel verder uitgebreid. De belangrijkste uitbreiding is de toevoeging van de meer beveiligde processed EHF frequentieband. Nederland neemt naast Canada en Engeland hiervoor deel in het Amerikaanse Advanced EHF programma (AEHF). Daarnaast zal de aanwezige SHF-apparatuur worden uitgebreid. Deelname aan het AEHF programma garandeert niet alleen het gebruik van satellietcommunicatie onder zwaardere storingscondities, het verzekert ook de gewenste interoperabiliteit met de US partner. Nederland verwerft door deelname aan het AEHF programma een deel van de capaciteit van de boven Europa te stationeren AEHF satelliet. Nederland krijgt de beschikking over 3 bestuurbare spotbeams van deze satelliet, een beam met dekking op het ankerstation Lauwersmeer, een beam ten behoeve van KL/Klu operaties en een beam ten behoeve van de KM. Omdat de AEHF satellieten via zogenaamde crosslinks in de 44

5 Spotbeans van AEHF satelliet ruimte onderling informatie kunnen uitwisselen, heeft Nederland via de toegang van de Europese AEHF satelliet de mogelijkheid tot wereldwijde dekking. Het ankerstation in Lauwersmeer zal worden uitgebreid met een AEHF grondterminal. Verder zullen zowel AEHF tactische terminals als draagbare, zogenaamde manportables, AEHF terminals worden aangeschaft voor KL, KLu en het Korps Mariniers. Daarnaast zullen AEHF scheepsterminals worden aangeschaft voor plaatsing aan boord van de LCF-fregatten en de LPD s. Ook in het SHF frequentiedomein zullen uitbreidingen plaatsvinden. Ten behoeve van het Korps Mariniers zal een nog te bepalen aantal SHF tactische terminals worden aangeschaft. In het ankerstation Lauwersmeer zal een tweede X-band terminal worden geplaatst. Om de vereiste satellietdekking te krijgen voor het door Nederland voorziene operatiegebied zijn twee satellieten nodig, een X-band terminal is dan gericht op een militaire X-band satelliet die dekking geeft tot en met de Amerikaanse oostkust, de andere X-band terminal is gericht op een militaire X-band satelliet die dekking geeft tot het Verre Oosten. Teneinde de gewenste ondersteuning voor Advanced EHF satelliet het Nederlands overzeese gebied te waarborgen zal in Curaçao een klein ankerstation worden ingericht met een X-band terminal. Om de in het korte termijn deel aangeschafte SHF tactische terminals beter in staat te stellen om onder storingscondities te opereren, zal voor deze tactische terminals verder een aantal Electronic Protection Measures (EPM) modems worden aangeschaft. Tenslotte worden voorzieningen getroffen om bij uitval van het ankerstation in Lauwersmeer gebruik te maken van een ankerstation van een Europese NATO bondgenoot. Als laatste hoofdonderdeel van het lange termijn deel van het project MilSatCom zal eigen Nederlandse capaciteit op militaire satellieten worden verworven. De Nederlandse behoefte is te klein om eigen satellieten te rechtvaardigen. Om gegarandeerde beschikbaarheid van satellietcapaciteit te verzekeren is eigendom van capaciteit echter wel noodzakelijk. Om dit te realiseren zal Nederland deelnemen aan satellietprogramma s van bondgenoten. Voor gebruik van AEHF wordt deelgenomen aan het Amerikaanse AEHF programma. Uiteindelijk is het de bedoeling voornamelijk gebruik te maken van de militaire satellieten (AEHF en SHF X-band). Toch blijft de mogelijkheid aanwezig om aanvullend gebruik te maken van de civiele C- en Kuband satellieten. SLOT De Nederlandse Defensie maakt al geruime tijd gebruik van satellietcommunicatie. De KL en KLu tot nu toe alleen civiel, de KM van militaire en civiele satellietcommunicatie. Met het ondertekenen van het contract voor het korte termijn deel van het project MilSatCom is de eerste stap gezet van het project MilSatCom. Na realisatie van de voorgenomen plannen voor de lange termijn zal de Nederlandse defensie over voldoende in eigendom verworven MilSatCom middelen beschikken. Deze middelen kunnen bovendien in eigen beheer worden ingezet. De uit de gewijzigde, flexibele inzet van de krijgsmacht en de sterk gestegen informatiebehoefte voortgekomen behoefte van Defensie aan militaire satellietcommunicatie binnen de Nederlandse krijgsmacht wordt daarmee gerealiseerd. Over de auteurs: Kapitein ter zee J. Snoeks is Projectleider MilSatCom, luitenant-kolonel (KL) W.J.D. Dresen is Manager Nieuwbouw MilSatCom en luitenant-kolonel (KLu) ing. C.E.A.M. Groot is Manager Exploitatie & Ruimtesegment MilSatCom NAJAARSACTIVITEIT VOV De najaarsactiviteit van de VOV zal dit jaar plaatsvinden op 10 oktober a.s. in Den Haag. De firma LogicaCMG heeft zich bereid verklaard om, voorafgaande aan een lunch, een aantal presentaties te geven over onder meer de C2 ervaringen die de UK Army heeft opgedaan Nadere bijzonderheden omtrent plaats, programma en tijdschema zullen zo spoedig mogelijk op de website van de VOV bekend worden gesteld ( Opgave voor deelname kan tot uiterlijk 1 oktober a.s. gebeuren via een aan: kscharringhausen@freeler.nl of telefonisch via nummer (0343) Bestuur VOV 45