Training. systeemarchitect.

Transcriptie

1 systeemarchitect Locatie: Sofitel Cocagne Eindhoven Vestdijk CA Eindhoven Meer informatie: René Raaijmakers, tel of Training systeemarchitect Doel van de training Het systeemarchitectuurproces is opgebouwd uit activiteiten om multidisciplinaire systemen te ontwerpen en ontwikkelen. Een systeemarchitect heeft hierbij de taak om de vragen en eisen van vele stakeholders te vertalen naar een blauwdruk voor de opbouw van een systeem. De systeemarchitect doet dit op basis van een grondige kennis van het probleemdomein, de zakelijke context, menselijke aspecten, het oplossingsdomein, technologieroadmaps en bestaande architecturen. De systeemarchitect bepaalt de technische visie, ontwikkelt de contouren van een integraal ontwerp, houdt overzicht en bewaakt de ontwerpconsistentie. Hij of zij levert kader en context aan multidisciplinaire ontwikkelteams. Deze training geeft de systeemarchitect een duidelijk beeld van zijn rol, verantwoordelijkheid en zijn taken binnen een multidisciplinaire ontwikkelomgeving. De training reikt instrumenten aan om architecturale zaken te benaderen, een balans te vinden in soms conflicterende requirements, een roadmap op te zetten en om werkende oplossingen te ontwikkelen. De training geeft een overzicht van het speelveld van de systeemarchitect en biedt inzicht in de brede variëteit van alle invalshoeken waar de architect rekening mee dient te houden. De vijfdaagse training biedt zeer veel oefeningen. Deelnemers werken bij de oefeningen in groepen. Ze brainstormen en presenteren de resultaten. Er is ruimte voor intermenselijke aspecten, waarbij cursisten in staat moeten zijn om oplossingen te kunnen uitleggen aan een brede groep. Omgaan met alle stakeholders is immers een belangrijke eigenschap van een goede systeemarchitect. Duur: 31 mei tot en met 4 juni (vijf dagen) Prijs: 2400 euro Voertaal: Engels Twee trainers: Ger Schoeber en Jan Dobbelsteen Maximaal aantal deelnemers: 16 Het vijfdaagse Sysarch is onderdeel van een palet trainingen voor systeemarchitecten. Andere onderdelen zijn in-huistrainingen, een intensieve masteropleiding en coaching. Meer informatie en inschrijven op

2 5 Onafhankelijk nieuwsmagazine voor de hightechindustrie 12e jaargang 23 april Interview met Carlo Görtjes Van drive-inshow tot audiovisueel specialist Thema Intelligente gebouwen Nieuws Marvin brengt domoticabediening naar huiskamer Nieuws Sony Ericsson in Emmen op eigen benen

3 Learn, create and make it work! Join Our Team!!! Salaris tot ,- plus auto en onkostenvergoeding CIMSOLUTIONS B.V. levert sinds 1992 hoogwaardige diensten en oplossingen op het gebied van bestuurlijke, administratieve en industriële automatisering. Dit doen wij vanuit twee divisies: Business en Industry. Wij richten ons op het in- en toepassen van state-of-the-art ICT-concepten en technieken met als doel een optimale oplossing voor onze klanten. Onze expertise dekt alle fasen van de ICT levenscyclus van behoeftebepaling tot onderhoud. CIMSOLUTIONS is onafhankelijk zodat wij onze klanten optimaal kunnen adviseren en ondersteunen. Wij zijn ISO gecertificeerd en al drie jaar achtereen uitgeroepen tot Top ICT Werkgever. CIMSOLUTIONS opereert vanuit vijf vestigingen in Nederland: Vianen, Best, Deventer, Rotterdam en Amsterdam. CIMSOLUTIONS Sportdag 2009 Wij zoeken, voor zowel technische als administratieve en business automatisering, ervaren én ambitieuze professionals met een voorliefde voor IT, die klantgericht zijn, zowel zelfstandig als in teamverband goed functioneren, communicatief en sociaal vaardig zijn en uitblinken in kwaliteit en professionaliteit voor actuele functies als: - Informatie Analist / Functioneel Ontwerper - Software Architect / Technisch Ontwerper / Software Engineer - Database Administrator / Database Ontwerper - Tester / Testcoördinator / Testmanager - Functioneel Beheerder / Applicatie Beheerder / Systeem Beheerder - Projectleider / Projectmanager Voor meer actuele en uitdagende vacatures en vereiste kennis en ervaring, zie Ook gekwalificeerde ZZP ers mogen reageren. Wij hebben regelmatig uitdagende en langdurige interim-projecten. Wij bieden: - de kans om mee te groeien in een dynamische en gezonde onderneming; - zelfontplooiing door gevarieerd werk en opleiding; - uitdagende en state-of-the-art en hightech projecten; - uitstekende arbeidsvoorwaarden, zoals een auto en onkostenvergoeding; - collegiale, informele en professionele werksfeer. Interesse? Als je geïnteresseerd bent in een functie bij CIMSOLUTIONS, stuur dan je sollicitatiebrief met cv naar CIMSOLUTIONS, Postbus 183, 4130 ED Vianen of mail naar: hrm@cimsolutions.nl. Voor meer informatie kun je onze website bezoeken bij en/of bellen met Jos Peek, telefoon tot uur. Vianen Best Deventer Rotterdam Amsterdam CIMSOLUTIONS B.V. Havenweg 24, 4131 NM Vianen Postbus 183, 4130 ED Vianen The Netherlands Phone: (+31) Fax: (+31) cimsolutions@cimsolutions.nl Internet:

4 REDACTIONEEL Colofon Bits&Chips is een onafhankelijk nieuwsmagazine voor mensen die werken aan slimme producten en machines. Bits&Chips is een publicatie van Techwatch bv in Nijmegen. Snelliusstraat NV Nijmegen tel fax info@techwatch.nl Te bv Redactie Nieke Roos hoofdredacteur Te chwatch bv Snelliusstraat NV Nijmegen tel nieke@bits-chips.nl Alexander Pil chef redactie tel alexander@bits-chips.nl René Raaijmakers redacteur tel rene@bits-chips.nl Pieter Edelman redacteur tel pieter@bits-chips.nl Paul van Gerven redacteur tel paul@bits-chips.nl Vormgeving Justin López vormgever tel justin@bits-chips.nl Marketing en events Daniëlle Jacobs eventsmanager tel danielle@bits-chips.nl Kim Huijng marketing- en eventscoördinator tel kim@bits-chips.nl Auke Vaessen marketing- en eventscoördinator tel auke@bits-chips.nl Adviseur Maarten Verboom Medewerkers Bart van Mierlo, Marjolein Vissers, Jacqueline van Woerkom Columnisten en externe medewerkers Joost Backus, Wim Couwenberg, Robert Hendriksen, Wim Hendriksen, Angelo Hulshout, Cees Jan Koomen, Marcel Pelgrom, Erik Philippus, Anton van Rossum, Egbert-Jan Sol, Koen Vervloesem Aan dit nummer werkten mee Huub Janssen, Ilse Peters, Jan van der Wel, Ludo Zwaan Uitgever René Raaijmakers tel rene@bits-chips.nl ISSN Verantwoordelijk uitgever voor België René Raaijmakers Biesheuvelstraat Arendonk, België Drukkerij Senefelder Misset, Doetinchem Abonneren Abonnement op privéadres: 81 euro Bedrijfsabonnement: 140 euro Internationaal abonnement: 210 euro Studentenabonnement: gratis Prijzen op jaarbasis en inclusief btw. Abonnementen lopen van januari tot en met december. Opzeggen tot uiterlijk één maand voor het verstrijken van de abonnementsperiode. Studenten en professionals die werken aan slimme producten en machines (zoals elektronica- en softwareontwerpers, systeemarchitecten, chipdesigners en technisch managers) kunnen Bits&Chips gratis thuis ontvangen. Vul het aanvraagformulier in op Deze gratis abonnementen zijn beperkt tot België en Nederland. Losse nummers op aanvraag: 10 euro. Klachten over bezorging Heeft u Bits&Chips niet of te laat ontvangen of heeft u andere opmerkingen over de bezorging? Laat het ons weten. Stuur een naar info@bits-chips.nl. Adverteren Advertentietarieven staan vermeld op onze website ( Wanneer u op de hoogte gehouden wilt worden van komende thema s en specials of voor het reserveren van advertenties, neem dan contact op met de afdeling sales, tel sales@techwatch.nl. Verschijningsdata 23 april, 21 mei, 4 juni, 18 juni, 16 juli, 17 september, 1 oktober, 29 oktober, 12 november, 3 december, 17 december Copyright Alle rechten voorbehouden. (c) 2010 Techwatch bv. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Disclaimer Uitgever en redactie betrachten uiterste zorgvuldigheid bij het maken, samenstellen en verspreiden van de informatie in Bits&Chips, maar kunnen op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en redactie aanvaarden geen aansprakelijkheid voor schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van de publicatie van informatie in Bits&Chips. Columnisten en externe medewerkers schrijven op persoonlijke titel. Reacties van lezers vallen buiten de verantwoordelijkheid van uitgever en redactie. Uitgever en redactie aanvaarden geen aansprakelijkheid met betrekking tot de inhoud en ondertekening van reacties van lezers. De redactie behoudt zich het recht voor reacties niet of gedeeltelijk te plaatsen of te bewerken. Fotografie Productfoto s zijn van fabrikanten, overige foto s zijn van Techwatch bv (c), tenzij anders vermeld. Peak lithium en onze comfortzone Wel eens gehoord van de Zoutvlakte van de Dode Man (Salar del Hombre Muerto)? Interessante plek. Behalve erg mooi, is deze Argentijnse woestijn samen met twee andere in Zuid-Amerika s werelds grootste voorraadkast lithium. Schattingen kennen tot 70 procent van de winbare lithiumreserves toe aan deze driehoek. Het wereldwijde enthousiasme voor de elektrische auto heeft lithium en de productie daarvan in de schijnwerpers gezet. Het voor lichte batterijen essentiële element komt vrijwel over de hele wereld voor, maar in een dermate lage concentratie dat winning economisch niet haalbaar wordt geacht. Slechts op enkele plaatsen op de aardbol ligt het metaal bij wijze van spreken voor het opscheppen. Naast Chili en Argentinië, s werelds grootste exporteurs, lukt dat verder alleen in China en de Verenigde Staten. Bolivia herbergt de grootste voorraad en staat dan ook te trappelen om zijn grijze goud op te graven. De wereldproductie zou Paul van Gerven is redacteur van Bits&Chips. hiermee fors kunnen toenemen. De vraag is of ontsluiting van de Boliviaanse rijkdom genoeg zal blijken. Al enkele jaren soebatten experts en ijverige onderzoeksjournalisten of de mensheid er wel goed aan doet haar afhankelijkheid van olie in te ruilen voor een afhankelijkheid van lithium. Een Frans consultantsbureau meldde in 2008 dat de lithiumproductie maar amper genoeg was om de vraag aan te kunnen. In 2015 zou die productie weliswaar een stuk hoger kunnen liggen, maar meer dan acht miljoen elektrische auto s zit er volgens de Fransen realistisch gezien niet in. Ook de CEO van Renault en Nissan deed onlangs een duit in het zakje. Hij voorspelde dat fabrikanten van elektrische auto s over hooguit twee jaar hun lithium bij elkaar zullen moeten schrapen. Peak lithium, het moment waarop de wereldwijde productie piekt, zou met andere woorden wel eens akelig dicht bij peak oil de reden dat we überhaupt elektrische auto s overwegen kunnen liggen. Er zijn er die dat afdoen als bangmakerij. Inderdaad werd ooit de zonnecelindustrie afgeserveerd omdat de productie van zuiver genoeg silicium ontoereikend zou zijn. Een lachertje, blijkt nu. Deze keer lijken de zorgen beter gefundeerd. Zuid-Korea heeft serieuze plannen lithium uit zeewater winnen. Er zit 0,2 milligram in een liter, dus reken maar uit hoeveel water er per dag verwerkt dient te worden voor een hoeveelheid die de moeite waard is. Bovendien wordt er nu al een felle strijd gevoerd achter de schermen over de aanvoer van diverse andere metalen, die letterlijk essentiële elementen zijn in technologische toepassingen variërend van consumentenelektronica tot zonnepanelen. Bedrijven zijn daarover uit concurrentieoverwegingen al net zo discreet als overheden, die de kwestie niet zelden een van nationale veiligheid beschouwen. Er is duidelijk behoefte aan betere energieopslagtechnologie. Lichter, efficiënter, betaalbaar, maar vooral: nauwelijks afhankelijk van moeilijke metalen. Met het voorgaande in het achterhoofd, zou het niet mooi zijn als de Lage Landen of desnoods heel Europa zich weer eens als technologisch en industrieel leider zouden opstellen, in plaats van als volger? Als we weer eens buiten onze comfort zone treden met een can do-mentaliteit? Geen mitsen, maren en watalsen, geen ondernemers die naar elkaar of naar overheden gaan zitten kijken, gewoon visie en ondernemerschap tonen en doen. Laat die lithiumaccu s maar aan China, Japan en Zuid-Korea en begeleidt de volgende generatie batterijtechnologie van pril onderzoeksstadium naar een bloeiende industrie. De rest van die elektrische auto ontwikkelen we er dan wel even omheen. 23 april 2010 nr. 5 3

5 Techwatch Events organiseert op 17 juni de derde Bits&Chips Hardware Conference. Op deze dag ontmoet u hoogopgeleide professionals in high-end elektronicaengineering en IC-design die waardeverhogende producten, tooling of kennis leveren in de hardwaresysteembouw. In het lezingenprogramma passeren onderwerpen als elektronicaontwerp, EMS, FPGA s, ontwikkelen met standaard hardware en Rohs-problematiek de revue. Er zijn sprekers van onder meer Actel, Adeas, Adimec, ASML, Axiom-IC, Barco Silex, Easics, Epcos, Fei, Grass Valley, Greenpeak, Imec, ItoM, Mentor Graphics, NXP, Optelecom-NKF, Philips Healthcare, Point-One, Sogeti, TBP, Technolution, TNO, UT en Xilinx. Evoluon >> Eindhoven goudsponsor cosponsors Standhouders Adeas Adeon Software House Alcom electronics AnSem ASML Barco Silex Bruco Integrated Circuits CB Distribution InnoFour Jabil Circuit Belgium JTAG Technologies Mentor Graphics Q.P.I. Circuits Sogeti Nederland Transfer Xilinx Benelux Stand- en sponsormogelijkheden Neem deel als standhouder of als sponsor aan de Bits&Chips Hardware Conference en benut deze uitstekende netwerkgelegenheid. U positioneert uw bedrijf duidelijk en u heeft rechtstreeks contact met vele hardwareprofessionals. Als standhouder of sponsor kunt u bovendien gebruikmaken van een 2=1-aanbieding bij het plaatsen van een advertentie in Bits&Chips of Mechatronica Magazine. Informeer naar de voorwaarden. Kijk op de website voor meer informatie of neem contact op met Kim Huijing (events@techwatch.nl of ). KEYNOTE Gerard Beenker Wetenschappelijk directeur NXP Semiconductors Bezoekers kunnen zich vanaf half mei aanmelden via de website.

6 INHOUD THEMA 22 NIEUWS 7 THEMA 14 Intelligente gebouwen Prijswinnende Marvin regelt verwarming én verlichting Lagotronics stuurt de show VERDER IN DIT NUMMER NIEUWS 7 Prijswinnende Marvin regelt verwarming én verlichting 8 Medische technologie in Twente zoekt 150 extra mensen 8 Emmense ontwikkelvestiging Sony Ericsson start door 11 Fei Eindhoven verplaatst zestig banen naar Tsjechië, topman Fastenau weg 12 ASML koerst aan op recordjaar dankzij duurzaam herstel OPINIE 3 Peak lithium en onze comfortzone Paul van Gerven 11 Caesariaans ontwikkelmodel Jan van der Wel 13 Vraag het de headhunter Anton van Rossum 23 Intelligente gebouwen met tentakels Robert Hendriksen INTERVIEW MET CARLO GÖRTJES 14 Lagotronics stuurt de show TIDBITS 19 Memristorgeheugen in 2013 in productie 19 Leti integreert laser in CMos 19 NXP-regelaar maakt zonnecel tien procent efficiënter 21 Promotie: Delftse thermische actuator houdt harddiskkop op rechte spoor THEMA INTELLIGENTE GEBOUWEN 22 Nieuwe domoticakansen met smartphone en internet 24 Bankruimte en gebouwautomatisering beveiligen datacentrum 26 Philips en Humiq geven kleur aan klaslokaal PRODUCTNIEUWS 28 Embedded computers, Testen en meten 29 Leds, Softproducts EN VERDER 30 Cursusagenda 30 Eventagenda 30 Advertentie-index 31 Wegwijzer In de volgende Thema EMS Heeft u een interessante bijdrage? Neem contact op met Alexander Pil, tel of mail naar alexander@bits-chips.nl. Wilt u adverteren in dit nummer? Neem contact op met de afdeling sales, tel of mail naar sales@bits-chips.nl. 23 april 2010 nr. 5 5

7 LEZINGENOPROEP Goudsponsor In samenwerking met Thema managementsessie HIGHTECH, DE NIEUWE GENERATIE De consumentenelektronica heeft de Lage Landen al verlaten en ook machinebouwers kijken steeds meer naar het Verre Oosten. Vers bloed kan de productontwikkeling hier een impuls geven. Wat gaan we bouwen de komende jaren? Hoe kunnen we de aanwas van een handvol sterke OEM s stimuleren? Wat maakt de meeste kans: spin-off of start-up? Wie zijn de rijzende sterren? Thema s technische sessies Beeldverwerking / Modelgebaseerde ontwikkeling / Multicore / Sensornetwerken / Verkeer en vervoer Stuur uw lezingvoorstellen (maximaal 300 woorden) vóór 21 juni 2010 naar Teade Punter (teade.punter@esi.nl) en Nieke Roos (nieke@techwatch.nl). Een uitgelezen kans voor kenniswerkersprojecten om hun resultaten te presenteren HET TREFPUNT VOOR HIGHTECHPROFESSIONALS IN DE LAGE LANDEN In het najaar organiseert Bits&Chips alweer de negende editie van zijn jaarlijkse event rondom embedded systemen en software. Het lezingenprogramma komt weer tot stand in samenwerking met het Embedded Systems Institute en zal bestaan uit parallelle tracks met bijdragen uit de academische wereld en het bedrijfsleven.

8 NIEUWS Prijswinnende Marvin regelt verwarming én verlichting Samen met energiebesparingsorganisatie Kiesgroenlicht heeft Ingenieursburo Balvers zijn Flexicontrol-lijn van gebouwelektronica uitgebreid met Marvin. Dit derde scherm in de woonkamer combineert de functies van klokthermostaat, energiemonitor en domoticasysteem. Op de vakbeurs Building Holland, de uitgebouwde Bouwrai, viel de vinding vorige week in de prijzen. Nieke Roos Marvin is een klokthermostaat, energiemonitor en domoticasysteem in een. Het kastje van Flexicontrol uit Heerhugowaard regelt niet alleen de temperatuur in huis, maar geeft ook inzicht in het energieverbruik en de kosten, de eigen opwek en de CO 2 -uitstoot en vergelijkt het verbruik met vorige periodes. Het is bovendien mogelijk om radiatorknoppen te bedienen, zodat individuele zones in huis zijn te verwarmen. Voor verdere besparing kan Marvin ook elektrische apparaten en lampen uitschakelen die onnodig aanstaan. Flexicontrol is de handelsnaam voor de gebouwgebonden elektronicaproducten van Ingenieursburo Balvers, dat de gehele ontwikkeling in eigen huis heeft gedaan. De marketing en verkoop van Marvin verzorgt Kiesgroenlicht, een organisatie die energiebesparende maatregelen realiseert in bestaande woningen. Van huis uit doen wij R&D voor derden, schetst René Balvers de historie. Sinds een jaar of tien bouwen we onder de naam Flexicontrol ook eigen producten om de besturing en het management van gebouwgebonden installaties te integreren. Op basis van ons FCP10-bordje hadden we al een intercom en een centraal bedieningspaneel voor kantoorgebouwen gemaakt toen Kiesgroenlicht bij ons aanklopte. Samen hebben we vervolgens een energiemonitor ontwikkeld, die we afgelopen september op de markt hebben gebracht. Met alleen een monitor is het echter moeilijk om je investering terug te verdienen. Daarom hebben we er domoticafuncties voor comfort, energie en veiligheid aan toegevoegd. Z-Wave Het resultaat heeft Kiesgroenlicht Marvin gedoopt. Het systeem, dat naar verwachting binnen drie maanden op de markt komt, bestaat uit een bedieningspaneel ter vervanging van de gewone thermostaat in de woonkamer en een dataverzamelpunt in de meterkast. Aan deze DCBox (van duurzaam comfort ) hangen onder meer een camera die elke mi- nuut een foto maakt van de gasmeterstand en een sensor die de ledflitsjes of schijfdraaiingen van de elektriciteitsmeter registreert. De beelden en pulsgegevens worden opgepot en eens in het kwartier over Ethernet naar de displaymodule in de huiskamer verstuurd. Via dezelfde verbinding krijgt dat kastje ook zijn voeding van de DCBox, die daartoe is uitgerust met een geïntegreerde Power-over- Ethernet-adapter. Hardwarehart van het bedieningspaneel in de kamer is het FCP10-bord, dat bestaat uit een zeslaagse printplaat waarin een processormodule steekt met een XScale-gebaseerde PXA270 van Marvell. Softwaremotor is een zelf gecompileerde Linux-kernel. Hierop draaien systeemprogramma s, bijvoorbeeld om de camerabeelden en pulsgegevens om te zetten in getallen, en gebruikersapplicaties, zoals de GUI, een mailclient en verschillende webpagina s. Doordat de DCBox ook een Ethernet-verbinding heeft met de ADSL-router in huis, heeft de displaymodule een directe lijn met internet. In onze visie is Marvin het derde scherm in de woonkamer, naast de computer en de tv, zegt Balvers. Mensen kunnen er ook snel even hun op checken of op de Buienradar kijken naar het weer. Het touchscreen van 640 bij 480 pixels biedt de gebruiker niet alleen toegang tot alle klimaat- en verbruiksinformatie van de woning maar ook tot de bediening van de aangesloten domoticasystemen. Daartoe haakt Marvin aan bij Z-Wave, een standaard voor draadloze communicatie in en om het huis. Deze techniek vindt al toepassing in een groot aantal producten, zoals bewegingsmelders, lichtschakelaars, radiatorknoppen en temperatuursensoren. De DCBox pikt de verschillende Z-Wavesignalen op met zijn antenne en geeft de ontvangen informatie door aan de displaymodule in de woonkamer. Die destilleert hieruit welke devices er allemaal in huis zijn en toont het aanbod op het scherm. Wanneer de gebruiker dan het icoon van een Z-Wave-schakelaar op zolder aanraakt om deze om te zetten, stuurt het bedieningspaneel een seintje naar de DCBox, die dit draadloos doorleidt naar de betreffende knop. De do moticasignalen wisselen de Marvinkastjes uit via een Can-bus, die over dezelfde kabel loopt als de Ethernet-verbinding. Impuls De jury van de Building Holland Awards 2010 heeft Marvin de eerste prijs toegekend in de categorie Gebouwtechniek vanwege de combinatie van duurzaamheid en innovatie. Daarnaast paste het systeem precies op het thema van het afgelopen Building Holland-evenement: integraal bouwen, met installaties die energie, klimaat en veiligheid combineren. Op de beursvloer hadden ze Marvin heeft de Building Holland Award 2010 gewonnen in de categorie Gebouwtechniek. een themagebouw neergezet en deelnemers konden zich opgeven om daar hun producten in te installeren, vertelt Balvers. Dat de ballotagecommissie ons heeft uitgekozen, was de eerste erkenning. Vervolgens hebben we ons opgegeven voor de Awards. De hoofdprijs daar was een tweede erkenning. Balvers verwacht dat de onderscheiding en de bijkomende aandacht een flinke impuls zullen geven aan de verkoop, en daarmee aan de doorontwikkeling. Met het grote touchscreen is Marvin niet goedkoop, maar de bekroning met de Building Holland Award zal veel mensen over de streep trekken om het systeem aan te schaffen. En daarmee kunnen wij weer een paar stappen zetten in de ontwikkeling. We willen bijvoorbeeld de zeslaagse printplaat en de aparte processormodule integreren op één PCB met tien lagen, om zo de prijs interessanter te maken. 23 april 2010 nr. 5 7

9 NIEUWS Medische systemen Medische technologie in Twente zoekt 150 extra mensen Het Mira-instituut van de Universiteit Twente wil binnen vier jaar uit groeien naar vierhonderd medewerkers. Nu staat de teller op tweehonderdvijftig. Daarbij zijn vijf nieuwe leerstoelen te vervullen. De ambitie van het jonge instituut is om via een aantal strategische keuzes uit te groeien tot een topregio in Europa op het gebied van medische technologie en vier spinoffs per jaar af te leveren. Mira vierde onlangs zijn eerste verjaardag. Het instituut ontstond begin 2009 door het samentrekken van de studies biomedische technologie en technische geneeskunde bij de UT. Daarbij is besloten om te focussen op vier doelgebieden: weefselregeneratie, neurale en motorsystemen, beeldverwerking en diagnostiek, en targeted therapeutics. We hebben eerst geanalyseerd waar behoefte aan was vanuit de maatschappij. Vervolgens hebben we gekeken naar welke technologieën we hadden binnen Mira, en daaromheen hebben we het gebouwd, verklaart wetenschappelijk directeur Clemens van Blitterswijk, tot 2002 CEO van het succesvolle Nederlandse biotechnologiebedrijf Isotis. Het instituut wil de hele keten van onderzoek, technologie, medische wetenschap en De ontwikkelafdeling van Sony Ericsson in Emmen zet zijn activiteiten voort met ongeveer de helft van het personeel, nadat het moederbedrijf de vestiging op het hakblok had gezet. Tonalite wil randapparaten ontwikkelen voor mobiele devices zoals headsets en carkits, in opdracht van consumentenelektronicafabrikanten. Bluetooth speelt daarbij een centrale rol. De uitvinder van deze standaard Jaap Haartsen is CTO bij het jonge bedrijf. Daarnaast heeft Tonalite zelf alle benodigde technologiekennis in huis voor zowel de hardware als de software. De Emmense locatie telde zo n 65 werknemers. Van hen gaan er 28 door in Tonalite de naam verwijst onder meer naar een granietsoort, wat de harde kern van werknemers symboliseert. In feite gaan de activiteiten van de vestiging als apart bedrijf verder, stelt een woordvoerder. Tonalite zegt de volledige le- Consumentenelektronica Emmense ontwikkelvestiging Sony Ericsson start door venscyclus van producten te kunnen verzorgen, van ontwikkeling tot en met productie en verkoop. Klanten kunnen hun verzoek voor een product neerleggen bij het bedrijf. Daarnaast bedenkt Tonalite zelf producten, waar het vervolgens mee naar elektronicafabrikanten stapt. Sony Ericsson sluit de vestiging vanwege een in 2008 ingezette reorganisatie, waarbij het de wereldwijde R&D concentreert. In totaal verdwijnen er tweeduizend arbeidsplaatsen bij de joint venture. De vestiging in Emmen begon haar leven als ontwikkel- en productieafdeling van Ericsson met honderden werknemers. In 2003 doekten de Zweden de productie op, terwijl de ontwikkeling met 125 mensen onder de vlag van Sony Ericsson kwam. November vorig jaar werd duidelijk dat ook deze vestiging dicht zou gaan. Een concrete datum werd niet gesteld. marktontwikkeling onder één dak brengen. Van Blitterswijk: Om dit soort dure technologie uiteindelijk toegankelijk te maken voor de patiënt heb je bedrijven nodig. Om dat te bewerkstelligen, worden op elk van de vier lijnen twee klinisch deeltijdhoogleraren gezet. Dat zijn jonge mensen van wie wij denken dat ze later ook hoogleraar binnen hun eigen medische gebied zullen worden, dus dan hebben wij die relatie alvast, verklaart Van Blitterswijk. Bovendien zit er een venture capital-verstrekker in het bestuur van Mira en komt er een entrepeneurial professor per lijn. Wij hebben het afgelopen jaar vijfentwintig businesscases geïdentificeerd. Als wij zeggen dat we vier spin-offs per jaar kunnen afleveren, dan is dat geen kouwe bluf, aldus Van Blitterswijk. Eind maart vierde het Mira-instituut voor medische technologie van de UT zijn eerste verjaardag met een symposium. Het afgelopen jaar is Mira vooral bezig geweest met het opbouwen van de structuur. Het samenvoegen van die twee studies, maar ook de groepen logisch bij elkaar krijgen. Sommige groepen konden beter bij elkaar gaan, andere hebben we juist weer uit elkaar gehaald, vertelt Van Blitterswijk. Daarbij zijn ook plekken verdwenen die niet binnen het plaatje pasten. Niet schokkend, een man of zes, stelt de wetenschappelijk directeur. Nu moet het instituut sterk gaan groeien. Van Blitterswijk spreekt van een battle for brains, maar denkt dat Mira de goede instrumenten in handen heeft om talent te lokken. De UT is bijvoorbeeld begonnen met tenure tracks waarbij aanstormend talent vijf jaar de kans krijgt om zichzelf te bewijzen. Als dat lukt, krijgt diegene promotierecht en kan daarmee dus een groep om zich heen opbouwen. Bovendien is de kans op promotie tot hoogleraar dan reëel. Overigens zal bij falen diegene doorgaans weg moeten. Ook stelt Mira personeel en aio s beschikbaar voor de nieuwe instroom. Volgens Van Blitterswijk begint het beleid nu zijn vruchten af te werpen: Als je mij aan het begin van het traject had gevraagd waar ik me het meeste zorgen over maak, was of we in staat zouden zijn om al die goeie mensen te krijgen. Nu zien we de eersten binnenkomen. Ik heb er wel een goed gevoel over dat we ze gaan krijgen. 8 nr april 2010

10 Sioux opent vestiging in Utrecht. Bouw jij mee? Behoor jij tot de vakidioten (take it as a compliment) die zich willen blijven ontwikkelen omdat ze het gewoon niet kunnen laten. Bij Sioux zijn we net als jij. We houden van ons vak en vinden dat je écht talent alle ruimte moet geven om te groeien. Oók boven de rivieren. Jouw ontwikkeling telt Bij Sioux werk je met 200 ambitieuze, resultaatgerichte software professionals aan toonaangevende projecten voor (inter)nationale opdrachtgevers. We beheersen de nieuwste methoden en technieken, dat is nou eenmaal onze passie. Jij bent het beste dat wij onze opdrachtgevers kunnen bieden. Daarom investeren we veel in je. Zin om mee te bouwen? Adequaat inspelen op een veranderende markt én medewerkers de ruimte geven zichzelf te blijven ontwikkelen. Sioux bewijst dat het kan. Voor uitbreiding van onze detacherings- en adviesdiensten zijn we dringend op zoek naar nieuwe collega s voor onze vestiging in Utrecht. Heb je ervaring met Linux, Microsoft, Embedded software engineering en een goede kennis van programmeertalen zoals C, C++, C# en/of Java, of ervaring in project management, dan ligt jouw volgende uitdaging bij Sioux voor je klaar. Interesse? Regus Centraal Station, Blok D Graadt van Roggenweg AH Utrecht The Netherlands +31 (0) (0) automationtechnology@sioux.eu Breng dan een bezoek aan onze website of stuur je sollicitatie aan Wieger Cornelissen, managing director (wieger.cornelissen@sioux.eu). Source of your development.

11 softwareengineering Praktijkgericht Techwatch Hightech Training richt zich op sterk op de praktijk gerichte trainingen. De strenge selectie van praktijkgerichte docenten waarborgt de kwaliteit. Onze trainers houden geen theoretische praatjes en zijn zelf gepokt en gemazeld in de software-engineering. Trainers werken met kleine groepen cursisten en trekken veel tijd uit voor oefeningen. De trainingen hebben een duidelijke focus. Het doel is professionals uit te rusten met vaardigheden en kennis om de business goed te laten draaien. Nul Basis Expert Leiderschap Geavanceerd Requirementsengineering SPI, CMMI sm Projectmanagement Six Sigma Teamleiding Softwarearchitectuur Testengineering Fundamenten softwareontwikkeling Effectieve communicatie Kwaliteitsengineering Configuratiemanagement Personal Software Process sm Planning en budgettering Meten en analyse Fundamenten softwareonderhoud Agile met Scrum Het curriculum software-engineering bestaat uit zestien sterk op elkaar aansluitende trainingen. In-huis In-huistrainingen zijn snel te realiseren. Illustratieve oefeningen door het hele curriculum Trainingen software-engineering Meten en analyse 8-9 juni Software-engineering onderscheidt zich van andere disciplines door een groot gebrek aan kwantitatief inzicht in proces- en productattributen. Deze training gaat vanuit verschillende perspectieven (operationeel, tactisch en strategisch) in op metingen, die helpen inzicht te verhogen als basis voor besluitvorming. Requirementsengineering 8-9 juni Deze training schenkt aandacht aan de diverse aspecten van requirementsengineering: elicitation, analyse, vastlegging, validatie, prioritering, traceability en het omgaan met de onvermijdbare wijzigingen. Softwarearchitectuur 8-9 juni Deze training behandelt belangrijke concepten als architectuurstijlen, design patterns en het beoordelen van architecturen. Hiernaast wordt stilgestaan bij de kosten en baten van hergebruik. Configuratiemanagement juni Deze training gaat in op het plannen, opzetten en bewaken van een softwarerepository. De nadruk ligt hierbij op het creëren van een repository, die te allen tijde consistent en transparant is voor alle gebruikers. Testengineering juni Alle aspecten van testen komen in deze training aan de orde: van module- tot systeemtests, van testerstijlen tot teststandaarden. Niet alleen geschikt voor testers, ook voor softwareontwikkelaars. Six Sigma juni Deze training behandelt de concepten van Six Sigma aan de hand van een integrale casus. In onderlinge competitie moeten verschillende teams het ontwerp van een (papieren) helikopter optimaliseren om een zo groot mogelijk marktaandeel te verwerven. Informatie Bent u geïnteresseerd in een van bovenstaande trainingen? Meld u dan snel aan op De trainingen bestaan uit vier modules verdeeld over twee werkdagen. De kosten zijn 1190 euro, dit is inclusief lesmateriaal, drankjes en lunch op alle dagen. Meerprijs voor de training Six Sigma is 595 euro. Prijzen exclusief btw. Locatie: NH Conference Centre Koningshof Locht RM Veldhoven Meer informatie: René Raaijmakers, tel of rene@techwatch.nl

12 NIEUWS Microscopie Fei Eindhoven verplaatst zestig banen naar Tsjechië, topman Fastenau weg Caesariaans ontwikkelmodel Julius Caesar staat bekend als geniaal veldheer. Hij was in staat om in korte tijd met zijn perfect georganiseerde leger grote gebieden te veroveren. Het leger van Caesar kende vele gespecialiseerde afdelingen. Met grote aantallen soldaten werd de strijd gestreden. Het lukte hem echter niet om hiermee kleine eenheden met lokale fanatiekelingen te bevechten. Het is verbazingwekkend dat wij tegenwoordig vaak nog steeds een soortgelijke methode gebruiken om oplossingen te vinden voor onze problemen. Het is een methode die kan werken, maar tegen welke prijs en inspanning? Miljoenen worden verspild, dwang en angst regeren. Hierdoor lijkt het of we problemen kunnen oplossen door als een gek te gaan Jan van der Wel is directeur van Technolution. rennen. Voordat de diagnose van de problematiek is gesteld, wordt al verlammende kritiek geuit. De oorzaak van het falen zou te weinig inzet zijn. Alle problemen kunnen we toch oplossen door net iets harder te werken? Het werk wordt in strikte taken en afdelingen opgesplitst, waarbij het risico is dat niemand de diepere zin van de zaken meer ziet. Ik krijg regelmatig te horen: Ik kan in deze organisatie geen collega vinden die mij het overzicht van ons systeem kan geven. Een andere situatie die je ziet, is die van de eeuwige zoektocht en besluiteloosheid waardoor er een gebrek is aan focus en opeenvolgende reorganisaties worden uitgevoerd. Wat is core en wat is non-core? Het antwoord op deze vraag is afhankelijk van de dag. Het gevolg is dat medewerkers niet meer weten waar ze aan toe zijn met bijbehorende impasse, waarbij problemen naar achter worden geschoven. Met uit- Microscopenbouwer Fei Company heeft plannen aangekondigd om de Eindhovense productielijn voor de Small Dualbeaminstrumenten over te brengen naar het Tsjechische Brno. Tegelijk maakt Fei bekend dat Rob Fastenau opstapt. De directeur van de Eindhovense tak zal het bedrijf begin volgend jaar verlaten. Met ongeveer zestig miljoen dollar vertegenwoordigt de Small Dualbeam-business zo n 10 procent van de bedrijfsomzet. De verhuizing zet een streep door zestig Eindhovense banen en gaat tussen de 6,5 en 10,3 miljoen dollar kosten, schat Fei. Het bedrijf verwacht ongeveer 4,5 miljoen dollar per jaar te kunnen besparen. De vestiging in Brno maakt al enkele jaren alle scanning-elektronenmicroscopen van Fei en bijna de helft van de Small Dualbeams. Als de overplaatsing is afgerond, komen alle Small Dualbeam-systemen uit Tsjechië. De overplaatsing naar Tsjechië komt als een verrassing. De kwartaalcijfers van Fei waren het afgelopen jaar heel behoorlijk. De omzet over 2009 lag met 577 miljoen dollar slechts 3,7 procent lager dan in De nettowinst van 22,6 miljoen dollar was zelfs meer dan een jaar eerder. Fei benadrukt dat het een grote R&D- en marketingpoot in Eindhoven houdt. Fei hecht veel waarde aan de operatie in Acht. Deze zal een toonaangevende rol blijven spelen op het vlak van R&D, productie en marketing voor de meest geavanceerde elektronenmicroscopen, aldus Brian Pierson, senior VP Operations van Fei. Op dit moment heeft het bedrijf nog ongeveer 550 medewerkers in Eindhoven, 280 in Brno en 350 op zijn hoofdkantoor in Hillsboro, VS. De vertrekkende topman Rob Fastenau werkte bijna tien jaar bij Fei in Eindhoven. De laatste drie jaar was hij er eindverantwoordelijke. Wat de precieze reden is van zijn vertrek, wil Fei niet kwijt. Volgens het persbericht wil hij op zoek naar een andere uitdaging buiten het bedrijf. Fastenau blijft officieel tot 1 januari in dienst. Fei heeft nog geen opvolger op het oog. eindelijk als resultaat dat er wederom gerend moet worden om zaken op tijd af te krijgen. Het ontwikkelen van hightech systemen vergt het uiterste van het oplossend vermogen van fysici, mechanici, elektronici en software-ingenieurs, en dat allemaal in samenspraak. Op zich is dat natuurlijk een ontzettend mooie uitdaging. Het is onmogelijk deze te bevechten met grote aantallen mensen, verdeeld over verschillende afdelingen, die geen gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voelen. Ik gebruik wel eens de zinsnede: Probleemidentificatie komt voor de oplossing. Hiermee bedoel ik te zeggen dat we eerst de situatie en oorzaken goed dienen te begrijpen, voordat we een plan maken en uitwerken. Dus niet direct gaan rennen. Het komt nog regelmatig voor dat we projectaanvragen krijgen waarbij op voorhand de oplossing al is gekozen, zonder dat de zakelijke probleemstelling achter die oplossing duidelijk is. Wat is een oplossing waard als het probleem er niet mee wordt opgelost? We worden gevraagd een oplossing te realiseren. Om een slimme en goedwerkende oplossing te ontwikkelen, is het noodzakelijk om de probleemstelling en de technische randvoorwaarden te kennen en te begrijpen. Onvoldoende begrip van de probleemstelling leidt tot te dure oplossingen, verspilling en zelfs tot het geheel mislukken van projecten. Die oplossing is dan geen oplossing, maar levert een nieuw en mogelijk groter probleem op. Er wordt steeds meer uitbesteed, waardoor het resultaat van een bedrijf steeds meer wordt bepaald door de inkoopwaarde. Hierdoor neemt het belang van de inkoopfunctie begrijpelijkerwijs toe. Wel moeten we beseffen dat gezien het hightech karakter van de systemen er sprake is van maatwerk, waarbij de technische en logistieke integratie optimaal moet zijn om de kosten terug te dringen. We moeten daarom bewust afstand nemen van de aangedragen oplossing. Nieuwsgierigheid is nodig naar de probleemstelling. Het is een boeiende ontdekkingsreis om de optimale oplossing te creëren. De technici van de verschillende disciplines dienen integraal betrokken te worden bij de vraag wat er moet worden opgelost, zodat de vakmensen hun creativiteit optimaal kunnen inzetten om de oorlog te winnen. Dit kan alleen in een sfeer van gelijkgestemde samenwerking en niet in een sfeer van dwang en angst. 23 april 2010 nr. 5 11

13 NIEUWS Lithografie ASML koerst aan op recordjaar dankzij duurzaam herstel Hoeveel verschil een jaar kan maken. ASML noteerde een omzet van 184 miljoen euro over de eerste drie maanden van 2009, dit jaar is dat gestegen naar 742 miljoen euro en het komende kwartaal wordt waarschijnlijk het miljard gepasseerd. ASML blaakt van het zelfvertrouwen en speculeert openlijk op een potentieel recordjaar. Het Veldhovense bedrijf verdiende in het eerste kwartaal 107 miljoen euro. Vorig jaar verloor de machinebouwer in dezelfde periode nog 117 miljoen. Halfgeleiderfabrikanten hebben de afgelopen twee jaar te rigoureus de hand op de knip gehouden. Ze kunnen de huidige en voorspelde vraag naar chips voor computers, smartphones en mobiele media- en internetapparaten niet aan. Gegeven de lage voorraden betekent dat dat ASML bestellingen voor scanners binnenkrijgt, legt CFO Peter Wennink uit in een video op de website van zijn bedrijf. Het herstel is bovendien van een duurzaam karakter: het einde is nog niet in zicht. Geheugenfabrikanten dienden zich vorig jaar als eerste aan, maar een tweede golf orders van een groep volgers ligt in het verschiet. Foundry s halen hun onderinvesteringsniveau het hele jaar in, terwijl in de tweede helft van het jaar flashmakers zullen aankloppen. Al met al moet dat goed zijn voor een omzet die boven de recordomzet van 3,8 miljard euro in 2007 ligt, vermoedt topman Eric Meurice. De capaciteit voor IC-productie zou daarmee met 15 procent stijgen in In een interview met dit blad een maand voor de presentatie van de eerstekwartaalcijfers sprak Meurice de verwachting uit dat ASML op de rug van de huidige omhooggaande beweging in de markt een jaaromzet van vijf miljard zou kunnen realiseren (Bits&Chips 4, 2010). Hij deed dat met een slag om de arm, omdat cycli zich bijzonder moeilijk laten voorspellen. Enkele weken later ziet Meurice in een persbericht de opgaande lijn doorzetten tot in 2011, als de IC-eenheidgroei de trend blijft volgen. De betere resultaten leiden vooralsnog niet tot extra inspanningen op R&D-gebied. De teller voor ASML s meest geavanceerde machine, de NXT:1950I, stond op 1 april op negen stuks, met nog eens 28 in het orderboek. We geven uit wat we moeten uitgeven [om onze doelen te bereiken], aldus Wennink in de video. Dat het R&D-budget desalniettemin licht stijgt, komt door het extraatje dat ASML zijn personeel geeft. De Veldhovenaren verdienden het eerste kwartaal 632 miljoen euro aan de verkoop van 23 nieuwe en 11 gebruikte systemen. De teller voor de meest geavanceerde machine, de NXT:1950I, stond op 1 april op negen stuks, met nog eens 28 in het orderboek. Bijna alle halfgeleiderfabrikanten gaan over op immersie, waar ASML als marktleider het meest van profiteert. In totaal staan er 85 scanners in het backlog met een gemiddelde prijs van 25,5 miljoen euro. - Embedded Software Ingenieurs (C/C++) - Software Designers - Projectleiders Jij bent belangrijker dan onze groei. De bedrijfsfilosofie van HighTech Solutions is gebaseerd op het welzijn van elke individuele werknemer. Dat vinden we bijvoorbeeld belangrijker dan onze eigen groei. Werknemers die gemotiveerd zijn, komen sneller tot technische topprestaties. En dat maakt dat er een steeds grotere vraag is naar onze dienstverlening. Zo leveren we elke dag opnieuw het bewijs dat wie zich goed voelt, tot veel betere resultaten komt. Wie dat persoonlijk wil ervaren, is van harte welkom. Henk Dijkstra, Directeur HighTech Solutions BV, Linie DZ Apeldoorn tel.: (055) info@hightech.nl web.: nr april 2010

14 Vraag het de headhunter E.B. vraagt: Ik ben directeur bij een jong fabless IC-bedrijf. Op dit moment ben ik druk in onderhandeling met een nieuwe systeemarchitect die ons ontwikkelteam moet komen versterken. Zijn cv is indrukwekkend, dus ik ben best bereid in de buidel te tasten om hem binnenboord te halen. Maar hij stelt wel erg hoge eisen, vind ik. Om te beginnen, staat hij erop dat hij een parttime betrekking krijgt. Dat lijkt niet extreem, maar het probleem is wel dat hij één dag in de week bij zijn huidige werkgever wil blijven werken. Dat bedrijf werkt, zoals wij te weten zijn gekomen, aan de ontwikkeling van concurrerende producten. Hoe kan ik dit voorkomen? Zou een concurrentiebeding werken? Zijn tweede dwingende eis is dat hij wil delen in de winst die we maken op basis van zijn inbreng. Hij Anton van Rossum ir-search.nl wil zijn huidige kennis officieel laten vastleggen. Als onze producten winst gaan maken met input die hij heeft geleverd op basis van dit IP, wil hij daar een percentage van. Nu gebeurt het wel eens dat ik een medewerker beloon voor een patent dat hij heeft gekregen. Maar eerlijk gezegd, vind ik de eis van deze kandidaat buiten proporties. Of denkt u dat hij zijn geld waard zal zijn? De headhunter antwoordt: Werknemers zijn het kapitaal van de onderneming. Dit principe is tegenwoordig vrij algemeen in het bewustzijn verankerd. Sommige professionals combineren dit zelfbewustzijn met een onvervalst assertieve onderhandelingstechniek. Indien je niet adequaat reageert, leidt die tot het afketsen van een overeenkomst of tot een ongunstig contract. Een parttime dienstverband is niet noodzakelijkerwijs een no go, zolang de medewerker maar voldoende tijd kan besteden om de functie naar behoren in te vullen. Dat hij de resterende tijd echter aan concurrerende activiteiten wil werken, is ontoelaatbaar. Nu kan dit punt een slimme onderhandelingszet zijn om elders meer uit te halen, maar dit kun je niet over je kant laten gaan. Een concurrentiebeding met bijbehorende boeteclausule is in dit soort gevallen onmisbaar. Het verschijnsel winstdeling voor medewerkers en zeker sleutelspelers is in een start-up heel normaal. Dit gaat altijd via de weg van aandelenopties of andere waardepapieren. Ik neem aan dat de aandeelhouders onder voorwaarden bereid zullen zijn om ook hem mee te laten delen in de winst, zolang zij er zelf ook maar baat bij hebben. Het lijkt me nuttig even in te zoomen op zijn precieze voorstel. Vooreerst is het vastleggen van specifieke kennis/specifiek IP tegenwoordig eenvoudig te realiseren middels registratie als I-Depot bij Bureau Benelux Intellectuele Eigendom (BBIE). Dit is de door de Nederlandse Organisatie van Uitvinders (Novu) geadviseerde en gangbare manier. Waar het nu om gaat, is dat de kandidaat zegt dat hij wil meedelen in de opbrengst van door hem ontwikkeld IP vóór indiensttreding, dat hem persoonlijk toebehoort, indien dit wordt gebruikt bij productontwikkeling. Daar is niets op tegen omdat het IP in zijn bezit is. De nieuwe medewerker wordt echter juist ingehuurd om nieuw IP te ontwikkelen en voorbij te gaan aan bij andere partijen verblijvend IP. De voorgestelde 5 procent ASP van de door hem gegenereerde patenten in het verleden lijkt mij heel acceptabel gezien de specifieke situatie. Wat ik wel wil opmerken, is dat een werkgever een nieuwe medewerker altijd zal willen aannemen vanwege zijn specifieke kennis en ervaring, kortom zijn IP. KORT VAN INTERNET Dienstverlening Hightechmultinational Segula breidt uit naar Nederland Segula Technologies vestigt zich op de High Tech Campus Eindhoven. De Franse multinational ontwikkelt mechatronica, elektronica en software, vooral op automotivegebied. In Nederland wil Segula de komende drie tot vijf jaar groeien tot zo n honderd medewerkers. Naar verwachting opent het Eindhovense kantoor in juni officieel zijn deuren. Displays Nog eens 7 miljoen euro voor Liquavista Liquavista heeft bij zijn bestaande investeerders Amadeus Capital Partners, Gimv, Prime Technology Ventures and Applied Ventures nog eens 7 miljoen euro weten los te peuteren. Het geld is bedoeld om zijn electrowetting-displaytechnologie sneller op de markt te krijgen. Verkeer en vervoer Overname QNX opent autodeuren voor Blackberry-ontwikkelaar Het Canadese Research in Motion (Rim) neemt landgenoot QNX Software Systems over van audiospecialist Harman International. De acquisitie geeft de Blackberryontwikkelaar toegang tot het Neutrino-OS, dat vooral in auto-infotainmentsystemen zit. Rim wil de besturingssoftware onder meer gebruiken om de integratie tussen zijn smartphones en de boordapparatuur te verbeteren. Daartoe houdt het de samenwerking met Harman aan. Hoeveel er gemoeid is met de overname, hebben de partijen niet bekendgemaakt. Onderwijs T2Prof met Techwatch in elektronica- en opticatrainingen Technical Training for Professionals (T2Prof) neemt Techwatch in de arm om zijn elektronica- en opticatrainingen op de markt te brengen. T2Prof werd vorige maand opgericht door Hans Vink, van 1991 tot 2009 programmamanager en vakgebiedsleider voor de sectie Electronics and Optics bij Philips CTT. Daarmee is het jonge bedrijf in feite een doorstart van CTT s elektronica- en opticacurriculum. Vink wil de werkwijze voortzetten, waarbij ervaren R&D-medewerkers optreden als docenten. Terwijl T2Prof zich richt op kwaliteit, inhoud en onderhoud van de trainingen, neemt Techwatch de marketing, verkoop en organisatie voor zijn rekening. Halfgeleiders Intel draait beste eerste kwartaal ooit Het afgelopen eerste kwartaal, traditioneel het zwakste van het jaar voor de halfgeleidermarkt, heeft Intel een nettowinst behaald van 2,4 miljard dollar. Dat is 7 procent meer dan het vorige kwartaal en maar liefst 288 procent meer dan dezelfde periode van De omzet steeg jaar op jaar met 44 procent naar 10,3 miljard dollar. Intels beste eerste kwartaal ooit, aldus CEO Paul Otellini, die de wereldwijde vraag ziet toenemen. 23 april 2010 nr. 5 13

15 INTERVIEW MET CARLO GÖRTJES Lagotr Wat hebben de Soundmixshow, de Droomvlucht in de Efteling en een veelkleurige gevel langs de A67 gemeen? Alle drie gebruiken ze technologie van Lagotronics uit Venlo. Hoe een drive-inshow uitgroeide tot een specialist in speltechniek, interactieve attracties en ledverlichting. Nieke Roos Ik geloof niet dat de huizen in Nederland over vijf jaar nog op dezelfde manier bekabeld zullen zijn. Nu gaat de stroom vanuit de meterkast via de schakelaar naar het lichtpunt en dan terug naar de meterkast. Dat is een achterhaald systeem. Dadelijk hebben we intelligente schakelaars die niet meer direct verbonden zijn met de lamp, maar over datalijnen communiceren met een centrale computer in de meterkast. Die doet uiteindelijk het licht aan of uit door de juiste stroomkring te sluiten of te openen. Directeur Carlo Görtjes van Lagotronics wijst op de schakelaars in zijn kantoor, dat uitkijkt op de A67 van Venlo naar Duisburg. De lampen in onze toiletten worden lokaal aangestuurd door sensoren, maar alle andere verlichting wordt centraal geregeld. We hebben hier vier hoofdbesturingskasten, die via een Can-bus in verbinding staan met elkaar en met de knoppen. Maakt er eentje contact, dan krijgt de computer een seintje, waarna die de bijbehorende lamp in- of uitschakelt of dimt. Als s avonds de laatste de deur achter zich dichttrekt, doet het gebouw overal het licht uit. En in onze kantine gaan de lampen standaard om kwart over een s middags uit. Zo besparen we veel energie. Dit concept is niet nieuw. Görtjes zelf bijvoorbeeld legde ruim twintig jaar geleden al centraal geregelde audio- en lichtinstallaties aan in dansscholen. Vroeger ontwikkelde ik mijn eigen dimmers, met triacsturingen en mooie nuldoorgangen. Ook heb ik zelf het eerste besturingssysteem gemaakt voor in die scholen, waarmee je onder meer effecten over het licht kon laten lopen. Die computer en alle dimmers stopten we in een centrale kast. Met één druk op de knop zette je alles aan en uit. We hadden zelfs een aparte schakelaar waarmee de poetsvrouw s avonds een selectie van de lampen kon aandoen. Eén Tegen 100 De opmerkelijke geschiedenis van Lagotronics begint in 1969, toen de Venlose middelbare school van Görtjes zijn vijftigjarige bestaan vierde. Voor het feest hadden ze enkele lokalen omgebouwd tot bar. Met een 14 nr april 2010

16 vriend heb ik me toen opgegeven om te dj en, gewoon omdat dat ons wel leuk leek. Daarna zijn we steeds meer klassenfuiven gaan doen, twee of drie keer per week voor vijf gulden per avond. Van dat geld kochten we dan betere audioapparatuur, en zo is het gegroeid. Op een van de feesten ben ik rond 1974 Frans Lamberts tegengekomen. Die deed van alles op het gebied van licht, terwijl ik veel afwist van geluid. Met zijn tweeën zijn we toen als drive-inshow gaan optreden, van Eindhoven tot Nijmegen. In 1979 ik was bijna klaar met mijn hts-studie elektrotechniek hebben we onze activiteiten om belastingtechnische redenen ondergebracht in een bedrijf: Uncle John Disco Productions. De wortels voor de productontwikkeling liggen in de cafés en discotheken waar Lamberts en Görtjes optraden. Steeds meer zaaleigenaren wilden hun eigen systeem en vroegen ons om het licht en geluid te installeren. We hadden ook een fabrikant in Duitsland gevonden die wat exclusievere producten maakte, zoals de eerste mengpanelen die toentertijd verkrijgbaar waren. Zo hebben we onze business langzaam uitgebouwd. Later zijn we ons gaan specialiseren in dansscholen, omdat onze Duitse leverancier daar een goede naam had. In de loop der jaren hebben we zo n zestig procent van de grote scholen in Nederland ingericht. Een aantal hebben we nog steeds als klant en bij een gedeelte daarvan draait nog altijd de apparatuur die we toen hebben gebouwd. Halverwege de jaren tachtig maakte Uncle John Disco Productions de stap naar de showbizz. In 1985 stonden we op een beurs voor discotheken in Hilversum. We hadden net de Tubelight ontdekt, die we importeerden uit Duitsland. Deze plastic buis van een bij een centimeter met om de zes centimeonics stuurt de show ter een klein lampje trok de aandacht van een ontwerper die bezig was met de allereerste Soundmixshow. Niet veel later mochten we het product leveren aan NOB Decor, dat destijds de lichtdecoratie deed voor Joop van den Ende. En toen Van den Ende opschaalde naar Las Vegas-achtige decors, konden wij meeliften. In drie jaar groeiden we naar een man of twaalf, groter dan die NOB-afdeling. Op een gegeven moment gebruikten we zo veel van hun voorzieningen dat we eigen apparatuur hebben aangeschaft. Voor een ton in guldens kochten we bijvoorbeeld een lichtcomputer die voldeed aan de eisen van het NOB. Wij waren het eerste buitenbedrijf dat zijn spullen in hun tv-studio s mocht neerzetten. Toen John de Mol in 1989 begon met zijn spelletjesshows, kon hij voor het decor niet om Görtjes en de zijnen heen. En zo zijn we in de speltechniek gerold. Aanvankelijk bleef onze inbreng beperkt tot het produceren van een geluidje als mensen op een drukknop sloegen. Later hebben we zeer complexe systemen ontwikkeld, die automatisch de juiste lampen laten branden, het juiste geluid openschuiven en de juiste camera s voor schakelen. Met De Mol en vervolgens Endemol hebben we heel veel spelprogramma s gedaan in Nederland en Duitsland. De Venlonaren behoren bijvoorbeeld tot de drijvende krachten achter Eén Tegen 100, waarbij ze verantwoordelijk zijn voor het afspelen van de geluidsfragmenten en de graphics, de decorverlichting, het stemsysteem en de voortgang van het spel. Ook Miljoenenjacht en Weekend Miljonairs gebruiken hun technologieën. Toverstaven Sinds 1994 opereert de specialist in licht en geluid onder de professionelere naam Lagotronics. De eerste vier letters zijn ontleend aan de achternamen van oprichters Lamberts en Görtjes in die volgorde, want Lago klonk beter dan Gola, lacht de laatste. Overigens heeft Frans het bedrijf inmiddels verlaten. In het Venlose kantoor werken nu zo n veertig mensen, van wie John de Mol vroeg of we niet eens iets in kleur konden doen drie aan de ontwikkeling van hardware en software. R&D zijn we pas in eigen huis gaan doen nadat we in 2004 hiernaartoe zijn verhuisd. Eerder besteedden we dat werk altijd uit aan drie externe partijen. Een daarvan hadden we zelf opgericht om ook aan concullega s in televisieland te kunnen leveren. Dit bedrijfje hebben we bij de verhuizing opgedoekt omdat we de kennis in eigen huis wilden hebben en snel wilden kunnen reageren bij problemen. Met een van de andere twee externe partijen hebben we de samenwerking aangehouden. Televisieshows doet Lagotronics nog steeds, alleen niet meer zo veel als vroeger. Hetzelfde geldt voor musicals (via Joop van den Ende hebben de Venlonaren hun kunsten mogen vertonen bij producties als Beauty and the Beast, Jesus Christ Superstar, Tarzan en The Wiz) en popconcerten (van bijvoorbeeld Bon Jovi, DJ Tiësto en Shakira). De decors van die shows zijn vandaag de dag allemaal hetzelfde: er hangen steeds dezelfde spullen in, hooguit in een iets andere configuratie. Bij popconcerten gebruiken ze tegenwoordig eigenlijk alleen nog maar ledmuren, en daar heb je inmiddels zo veel leveranciers van. De innovaties ontbreken. Vroeger ging het er echt om iets aparts te maken, maar daar is nu gewoon geen geld meer voor. Het zwaartepunt van de Venlose business is onder meer verschoven naar interactieve attracties. In 1998 ging het NOB ook decors bouwen voor pretparken, en zo zijn wij in aanraking gekomen met dark rides. Hierbij rijd je in een bootje, treintje of ander voertuig door een decor. Denk aan de Droomvlucht in de Efteling. In opdracht van het NOB, dat weer werkte voor een attractiebouwer als Vekoma, hebben wij een showcontrolesysteem ontwikkeld dat onder meer het geluid, het licht en de poppen in het decor aanstuurt. In 2001 raakte Vekoma echter in financiële problemen, niet veel later gevolgd door het NOB. Omdat wij een hoop hadden geïnvesteerd in die showcontrole, hebben we in 2005 besloten deze activiteit weer op te pakken en direct zaken te gaan doen met de parken. Om iets te kunnen laten zien, heb- 23 april 2010 nr. 5 15

17 Start your own Surface Radar Adventure THALES NEDERLAND Met gedreven medewerkers toonaangevend in de sectoren Defence en Security. Onze primaire focus is het innoveren van onze producten en het ontwikkelen van nieuwe technologieën. Spraakmakende voorbeelden hiervan zijn radar-, communicatie- en command & controlsystemen voor marineschepen en communicatie-, beveiligingsen betaalsystemen voor het bedrijfsleven. Thales Nederland (hoofdkantoor in Hengelo) is onderdeel van de internationale Thales Group. De Technical Unit Processing van de Business Line Surface Radar ontwikkelt digitale processing functies in radar- en optronische sensoren. SOFTWARE ENGINEER CONTINUOUS INTEGRATION Je hebt een actieve en sturende rol bij de invoering van Continuous Integration in onze programma s. Je ervaring met configuratiemanagement, buildmanagement en continuous integration koppel je aan onze software architectuur. Kennisuitwisseling staat centraal. By courtesy of Royal Schelde Group SOFTWARE ENGINEER MODELLING Je bent expert op het gebied van Model Driven Development. Actief betrokken bij meerdere projecten stimuleer je de verdere ontwikkeling van modelleeractiviteiten gericht op herbruikbaarheid en reductie van kosten en doorlooptijd. FPGA DESIGN ENGINEER Je bent verantwoordelijk voor het ontwerp en de verificatie van digitale functies in state-of-the-art FPGA technologie. Je werkt nauw samen met System Architects, Board Design Engineers en Software Design Engineers. Contact us Neem voor meer informatie over deze drie functies contact op met Sandra Roijakkers, Resource Manager Processing tel , of kijk voor uitgebreide functieprofi elen op onze website. Je kunt daar ook direct solliciteren. Worldwide: with employees, a presence in 50 countries, Thales is a global leader in aerospace, defence and security.

18 INTERVIEW MET CARLO GÖRTJES ben we een systeem gebouwd waarbij je met een nepwapen op een doel schiet en er iets gebeurt als het raak is. In 2007 hebben we de eerste exemplaren verkocht. Inmiddels draait het systeem bij parken als Toverland in Sevenum, het Europapark nabij Freiburg, Gardaland in de regio Verona en Isla Mágica bij Sevilla. Met ETF Ride Systems uit Nederweert heeft Lago tronics een attractie gebouwd voor de Nürburgring waarbij mensen vanuit een karretje hun eigen virtuele auto kunnen samenstellen door punten bij elkaar te schieten die ze kunnen inruilen voor onderdelen. Het bijzondere is dat je links- of rechtsaf gaat afhankelijk van je score. Dat kan hier heel makkelijk omdat je niet over rails rijdt. Bij wagentjes op een vast spoor moet je wissels gaan inbouwen. Steeds vaker levert het bedrijf van Görtjes ook aan musea. Het Limburgs Museum heeft ons systeem met toverstaf bijvoorbeeld gebruikt bij een tentoonstelling over heksen en momenteel werken we met het nieuw te realiseren Science Center in Venlo aan een aantal exhibits. De pistolen, toverstaven, zappers en andere nepwapens van Lagotronics bevatten een ledje waarmee ze de doelen kunnen beschijnen. Daarnaast verzenden ze via infrarood een unieke identificatiecode. Her en der in het decor zitten sensoren die bij belichting hun coördinaten en de code van het wapen over een Can-bus naar een centrale computer sturen. Die gebruikt de ontvangen data om de score van de betreffende speler te updaten en passende terugkoppeling te geven door een filmpje af te draaien, geluid af te spelen, een pop te laten bewegen, of een combinatie hiervan. Door camera s slim op te stellen, kan Lagotronics zelfs schoten op videoschermen registreren. Groothandel Behalve in projecten zit Lagotronics ook al zo n dertig jaar in de handelsverkoop van audio, video en verlichting. Volgens Carlo Görtjes is de verhouding op dit moment ongeveer zestig-veertig. Onze catalogus is gegroeid van drie plaatjes in 1981 tot ongeveer zevenhonderd nu. Wij zijn officieel dealer van een groot aantal audiovisuele topmerken, waaronder AMX, Bose, Marantz, Philips en Sennheiser. We verkopen aan decorbouwers, installateurs en andere professionals, die de spullen bij hun klanten, de eindgebruikers, monteren. Wij verlenen daarbij vaak assistentie, met name op ledgebied. Sterrendoeken De programmatuur schrijven de Venlonaren vrijwel helemaal zelf. Daarvoor hebben we kennis op verschillende niveaus in huis. De embedded software op de besturingskaarten, de operationele software en de onderhoudsfunctionaliteit op de centrale computer, de grafische software die bijvoorbeeld op het eind de scores laat zien, al die lagen ontwikkelt onze R&Dafdeling zelf. We programmeren veel in C en assembly, met name op de lagere niveaus. Vanzelfsprekend maken we daarbij veel gebruik van standaard protocollen: Can en Ethernet voor de datacommunicatie, Dali voor de lichtaansturing, DMX voor de aansturing van de entertainmentsystemen. De stuurelektronica komt eveneens grotendeels uit eigen keuken. De poppen laten we over aan de specialisten, maar de prints voor bijvoorbeeld de toverstaven en de sensoren in het decor ontwerpen we zelf. Wie in het donker over de A67 van Venlo naar Duisburg rijdt, kan de veelkleurige voorgevel van Lagotronics niet missen. Betrouwbaarheid en onderhoudsgemak hebben we daarbij hoog in het vaandel staan. Veel van de parken waar wij aan leveren, zijn 365 dagen per jaar geopend. Dat betekent dat onze systemen vrijwel continu moeten draaien. Zodra er een storing is, sturen ze automatisch een naar de servicetechnicus. Die moet het probleem dan snel kunnen verhelpen, want als het park open is, moet de attractie werken. Daarom bouwen we een heleboel controleledjes in, die bijvoorbeeld aangeven of we spanning hebben en of er een dataverbinding is. Testfuncties zijn heel belangrijk. Bij het ontwerp nemen we die al mee. Dat is een les die we hebben geleerd bij de televisie. Als er iets misgaat tijdens een show, moet je snel kunnen zien wat er aan de hand is en snel kunnen ingrijpen. Lagotronics maakt ook al jaren eigen verlichting. Na de Tubelight volgden de meters hoge en tientallen meters lange sterrendoeken. In deze producten gebruikten de Venlonaren nog witte gloeilampjes, om eind jaren negentig over te stappen op ledtechnologie. John de Mol vroeg of we niet eens iets in kleur konden doen. Met rode en groene leds hebben we toen een heel plafond gemaakt. In 1998 werd ook blauw betaalbaar en zijn we begonnen met de ontwikkeling van een RGB-lampje. Twee jaar later hebben wij het eerste echte ledproduct in MR16-formaat op de markt gebracht. Daar zaten 45 chip-onboard-ledjes in die alles bij elkaar slechts tweeënhalve watt verstookten. In 2002 hebben we een strip met lampjes geïntroduceerd en op basis daarvan hebben we de panelen ontwikkeld zoals die ook tegen ons gebouw zitten: platen van glas of plexiglas met een lichtgeleidende coating. Wie in het donker over de A67 van Venlo naar Duisburg rijdt, kan de veelkleurige gevel niet missen. De prints voor de verlichtingsproducten ontwerpen de Venlonaren weer zelf. Wij gebruiken eigen, gepatenteerde technieken om de leds efficiënt aan te sturen, zodat er weinig warmteontwikkeling is. We plakken onze lampen ook aan gebouwen in Dubai, waar de temperatuur overdag makkelijk boven de veertig graden uitkomt. Als je dan bedenkt dat leds maximaal tachtig graden kunnen hebben en ze ook nog in een huisje zitten, dan voel je dat er weinig speelruimte is. Een mechanische ventilator is geen optie, want die gaat korter mee dan de led. De productie van de lampen gebeurt in China. Daar stoppen ze alles in een waterdichte behuizing van aluminium of rvs. Zij doen ook de o zo belangrijke kleurkalibratie, met een systeem dat wij hier in Venlo hebben ontwikkeld. De eigen producten past Lagotronics onder meer toe in audiovisuele projecten, een andere belangrijke poot van het bedrijf. We doen van alles: conferentiesystemen of ledmuren voor bedrijven, professionele geluidsinstallaties voor theaters, zelfs hele stadions. Als officieel dealer van een aantal toonaangevende AV-merken (zie kader, NR) gebruiken we daarbij ook vaak producten van andere partijen. Wij verzorgen de volledige installatie, inclusief de precieze inregeling van de lampen want naast de embedded, operationele en grafische software kun je ook het licht programmeren. 23 april 2010 nr. 5 17

19 OPROEP VOOR STANDHOUDERS EN SPONSORS Goudsponsor In samenwerking met Op 11 november 2010 organiseert Techwatch voor de negende keer de beurs en conferentie Bits&Chips 2010 Embedded Systemen. Hét event rondom embedded systemen en software heeft wederom als decor het Evoluon in Eindhoven. Inhoud table-topstand Een ruimte van 9 m 2 (maximale hoogte 2,5 meter) Elektriciteit bij uw stand Een afgerokte tafel en 2 stoelen (indien gewenst) 2 personen standbemanning 5 gratis uitnodigingen Extra uitnodigingen met aantrekkelijke korting Mogelijkheid tot gratis bestellen van promotiemateriaal * Uw bedrijfsprofiel en logo opgenomen in de beurscatalogus, 150 woorden tekst * Uw bedrijfsprofiel en logo opgenomen op de website Deelnemerslijst Prijs per table-top is 2195 (ring 2) of 2095 (ring 3) Mogelijkheid tot het uitbreiden van uw standoppervlak naar 12 m 2 tegen meerprijs Inhoud workstation Een statafel voor laptop- of desktoppresentatie op ring 3 (1,5 x 2 meter) Elektriciteit bij uw workstation 1 persoon standbemanning 2 gratis uitnodigingen Extra uitnodigingen met aantrekkelijke korting Mogelijkheid tot gratis bestellen van promotiemateriaal * Uw bedrijfsprofiel en logo opgenomen in de beurscatalogus, 150 woorden tekst * Uw bedrijfsprofiel en logo opgenomen op de website Deelnemerslijst Prijs per workstation is 1295 * Indien beschikbaar of bij tijdige aanmelding HET TREFPUNT VOOR HIGHTECHPROFESSIONALS IN DE LAGE LANDEN Sponsormogelijkheden Ook dit jaar zijn er weer sponsormogelijkheden. Kijk op de website voor de diverse pakketten of neem contact op met de organisatie om uw wensen te bespreken. Contact Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Kim Huijing of Auke Vaessen (events@techwatch.nl, ). Voor de lezingenoproep zie de advertentie elders in dit blad.

20 TIDBITS Nanotechnologie Memristorgeheugen in 2013 in productie HP gebruikt een crossbar van kruisende nanodraden om de memristors van stroom te voorzien. Tussen de draden zit titaandioxide en op elk kruispunt zit dus een memristor. HP wil over drie jaar een memristorgebaseerd niet-vluchtig geheugen op de markt brengen met een twee keer zo hoge opslagdichtheid als flash tegen die tijd heeft. Nu al bereidt het bedrijf een productieproces op 300 millimeter plakken voor. Dat zegt de geestelijk vader van de memristor, Stan Williams van HP, in Technology Review. De voorgenomen ambitieuze verhuizing van lab naar fab vormt de lakmoesproef voor de schakeling die het midden houdt tussen analoog en digitaal, waarvan de performance en betrouwbaarheid nog een vraagteken is. Hoewel theoretisch al beschreven in 1971, kreeg de memristor pas in 2008 fysieke vorm. Het hart wordt gevormd door een oxidelaagje NXP heeft een regelchip ontwikkeld die zonnepanelen efficiënter moet maken. Het IC zorgt ervoor dat een paneel stroom van omliggende modules leent als het door schaduw zelf niet meer genoeg levert. Normaal wordt het paneel dan uitgeschakeld. Per saldo kan de nieuwe vinding een boost van tien procent opleveren, denkt de halfgeleiderfabrikant. Een zonnecel levert slechts een kleine spanning, rond de 0,7 volt. Om daar een nuttige stroom van te met bewust geïntroduceerde zuurstofvacatures in het kristalrooster, ingeklemd tussen een grid van kruisende nanodraden. Bij lage spanningen vertoont de memristor analoog gedrag met als bijzonderheid dat hij onthoudt hoeveel stroom erdoorheen is gelopen. Dat komt door migratie van de zuurstofvacatures, al begrijpen onderzoekers het gedrag nog niet precies. Bij hogere spanningen schakelt de weerstand van het oxide simpelweg tussen hoog en laag. Daarmee is dus een digitaal geheugen te maken. Op zichzelf is een oxidegebaseerd geheugen niets nieuws. Onder de noemer resistive Ram (RRam) proberen verschillende bedrijven er al langer een competitief product op te baseren en ook Imec heeft een RRam-onderzoeksprogramma. Nieuw in HP s concept is vooral de crossbar-structuur, die een zeer hoge opslagdichtheid mogelijk zou kunnen maken. Het schakelende element hoeft niet meer dan een paar nanometer breed en dik te zijn. Williams bracht onlangs nog een bijzondere eigenschap van de memristorstructuur naar buiten. In een Nature-artikel toonde zijn groep aan dat de circuits ook logische functies aankunnen. Sterker, memristoren kunnen alle soorten berekeningen uitvoeren ze zijn computationally complete maar hebben daarvoor minder ruimte nodig dan het silicium dat nu wordt gebruikt. Op termijn verwacht HP daarom niet alleen de geheugenmarkt op zijn kop te zetten, maar ook processorontwikkeling in een nieuwe richting te sturen. Zonnecellen NXP-regelaar maakt zonnecel tien procent efficiënter maken, worden in een paneel een groot aantal cellen in serie geschakeld. Het gevolg van deze aanpak is echter dat de spanning al snel onder de nuttige waarde valt als een paar zonnecellen in een paneel worden verduisterd, bijvoorbeeld omdat er een tak in de weg zit. In dat geval schakelt de stuurelektronica het zonnepaneel maar volledig uit. NXP s hogestroom-ic vangt die uitval op door stroom af te tappen van de omliggende zonnepanelen. Die zullen daardoor wel wat inleveren in het voltage, maar in de meeste gevallen blijven ze op deze manier allemaal boven de drempelwaarde voor nuttige spanning. De NXP toonde in een proefopstelling hoe regelelektronica de stroomuitval door schaduw van enkele zonnecellen in een module kan opvangen door uit omliggende panelen te tappen. Dat levert een tien procent hogere efficiëntie op, verwacht de chipmaker. Eindhovenaren zeggen dat hun vinding nu zo n beetje marktrijp is. Ze denken de IC s te kunnen slijten aan makers van zonnepanelen, die de chip kunnen verwerken in nieuwe producten. Opto-elektronica Leti integreert laser in CMos Het Europees onderzoeksproject Wadimos heeft een CMos-compatibele laser, gekoppeld aan een silicium golfgeleider, opgeleverd. De lichtbron is een belangrijke stap in de ontwikkeling van een optisch interconnectnetwerk voor communicatie binnen en tussen chips. Dat schrijft projectaanvoerder Leti in een persbericht. De andere deelnemers zijn Imec, Mapper, het Lyon Institute of Nanotechnology, STMicroelectronics en de universiteit van Trento (Italië). De I/O- en interconnectbandbreedte van elektrische verbindingen groeit niet hand in hand mee met de voortdurend toenemende processorkracht. De komende jaren dreigen chipontwerpers dan ook tegen communicatielimieten aan te lopen. Voor de toekomstige generatie systeemchips hebben ze misschien wel verbindingen van honderd terabit per seconde nodig. Geminiaturiseerde lasercommunicatie biedt zonder twijfel soelaas, maar daarvoor zijn allerlei materialen nodig die halfgeleiderfabrikanten absoluut niet in hun fabrieken willen. Silicium kan de kar niet trekken: als golfgeleider kan het er nog aardig mee door, maar voor lichtopwekking en -detectie is het absoluut niet geschikt. Het Wadimos-consortium koos voor indiumfosfide (InP) als lasermateriaal, net als Intel enkele jaren geleden. In tegenstelling tot de Amerikanen gebruikten de Europeanen echter een stapelstrategie. Zij lijmden InP-dies op een 200 millimeter wafer waarop processoren, geheugens en andere onderdelen reeds waren aangebracht. Daarna fabriceerden ze de voor de laserwerking noodzakelijke holtes in de InP-dies, uitgelijnd met de silicium golfgeleiders die ook al op hun plaats lagen. De laatste stap is het aanbrengen van elektrodes. Die waren niet van het in fabs gehate goud gemaakt, maar van titaan, titaannitride en koperaluminium. Deze materialen worden al gebruikt in CMos-processen. Leti s persbericht vertelt niets over de prestaties van zijn optische structuurtjes, waarmee mag worden aangenomen dat de honderd terabit per seconde nog ver weg is. 23 april 2010 nr. 5 19