Colofon. ARC-Rapporten ARC-Projectcode 2010/691. Tekst W.J.F. Thijs Afbeeldingen W.J.F. Thijs Redactie K. Otten

Transcriptie

1 Een archeologisch bureau-onderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van boringen op een perceel langs de Prins Hendrikstraat te Aalst, gemeente Zaltbommel (Gld) -Rapporten W.J.F. Thijs ARC-Rapporten Geldermalsen 2011 ISSN

2

3 Colofon Een archeologisch bureau-onderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van boringen op een perceel langs de Prins Hendrikstraat te Aalst, gemeente Zaltbommel (Gld) ARC-Rapporten ARC-Projectcode 2010/691 Tekst W.J.F. Thijs Afbeeldingen W.J.F. Thijs Redactie K. Otten Beheer en plaats van documentatie Archaeological Research & Consultancy Versie 1.1 (concept), 16 maart 2011 Autorisatie C.G. Koopstra Uitgegeven door Postbus CA Groningen ISSN Geldermalsen, 2011 Een recente lijst van de ARC-Rapporten is te vinden op

4 Projectgegevens Projectnaam Aalst, Prins Hendrikstraat Projectcode 2010/691 CIS-code Beheer en plaats van documentatie Archaeological Research & Consultancy Projectleider Contact Opdrachtgever Contact Bevoegde overheid Contact Ir. W.J.F. Thijs , BRO Boxtel, mw E. van den Oetelaar , Gemeente Zaltbommel, mw. C.M.A. Sanders , Locatiegegevens Toponiem Plaats Gemeente Provincie Prins Hendrikstraat Aalst Zaltbommel Gelderland Kaartblad 44F RD-coördinaten NW: / NO: / ZO: / ZW: / Oppervlakte 440 m 2 Beschrijving onderzoekslocatie Geologie Geomorfologie Bodem Historische situatie Archeologische verwachting Formatie van Echteld, oever- op beddingafzettingen Rivieroeverwal Poldervaaggronden De onderzoekslocatie is waarschijnlijk nooit bebouwd geweest. De onderzoekslocatie heeft een hoge archeologische trefkans op archeologische resten en/of sporen uit de periode Neolithicum Late Middeleeuwen. 1

5 Aalst Afbeelding 1. Topografische kaart van de onderzoekslocatie en omgeving (omcirkeld), voorzien van RD-coo rdinaten. Bron: Topografische Dienst Nederland.

6 1 Inleiding 1.1 Aanleiding tot het onderzoek In opdracht van BRO Boxtel heeft Archaeological Research & Consultancy (ARC bv) een archeologisch bureau-onderzoek en inventariserend veldonderzoek (IVO) door middel van boringen uitgevoerd voor een perceel aan de Prins Hendrikstraat te Aalst, gemeente Zaltbommel. Aanleiding tot dit onderzoek vormt de voorgenomen nieuwbouw op de locatie. Door deze werkzaamheden worden mogelijk archeologische resten bedreigd. Conform de Wet op de archeologische monumentenzorg 1 dient het plangebied eerst te worden onderzocht op de aanwezigheid van archeologische waarden. Het bureau-onderzoek is verricht op 3 Maart 2011 door ir. W.J.F. Thijs. Het veldwerk vond plaats op 8 maart 2011 en is uitgevoerd door ir. W.J.F. Thijs. Het archeologisch onderzoek is uitgevoerd conform de eisen die gesteld worden in de Kwaliteitsnorm voor de Nederlandse Archeologie (KNA versie 3.2) Ligging en beschrijving van het onderzoeksgebied De onderzoekslocatie ligt aan de noordkant van de dorpskern van Aalst, ten noorden van de Prins Hendrikstraat. De locatie is momenteel in gebruik als weide voor kleinvee. De oppervlakte van het terrein bedraagt ca. 440 m 2 en ligt op een hoogte van 1,0 m +NAP. 1.3 Overzicht van de geplande werkzaamheden De voorgenomen werkzaamheden bestaan uit de nieuwbouw van een woning op de locatie. De woning zal worden onderkelderd. Het maaiveldniveau zal met ca. 1,0 m worden verhoogd om aan te sluiten op de Prins Hendrikstraat. De vergravingsdiepte zal hierdoor uitkomen op ca. 2,0 m beneden het huidige maaiveld. 1.4 Doel van het onderzoek Bureau-onderzoek Doel van het bureau-onderzoek is het verkrijgen van inzicht in bekende en te verwachten archeologische waarden in en om het plangebied. Op basis van de verkregen informatie wordt een archeologisch verwachtingsmodel voor de onderzoekslocatie opgesteld. Hierin wordt beschreven of er archeologische resten aanwezig (kunnen) zijn in het plangebied, wat de potentiële aard en omvang hiervan is en of de voorgenomen werkzaamheden in het plangebied een bedreiging vormen voor 1 In werking getreden op 1 september De inhoud van de KNA kan worden geraadpleegd op 3

7 het bodemarchief. Indien dit het geval is, wordt geadviseerd op welke wijze hiermee in het vervolgtraject van de plannen rekening dient te worden gehouden Inventariserend veldonderzoek Het inventariserend veldonderzoek (IVO) dient ertoe het in het bureau-onderzoek voorgestelde verwachtingsmodel te verifiëren en met veldwaarnemingen te completeren. Het IVO bestaat uit drie stappen: verkennend, karterend en waarderend onderzoek. Het verkennend onderzoek richt zich op de bodemopbouw en mogelijke bodemverstoringen die de archeologische trefkans kunnen beïnvloeden. Het karterend onderzoek stelt vast of er al dan niet archeologische waarden aanwezig zijn. Het waarderend onderzoek bepaalt de waarde van de archeologische resten. 1.5 Werkwijze Bureau-onderzoek Voor het bureau-onderzoek wordt bronnenmateriaal uit diverse disciplines geraadpleegd en geïntegreerd tot een archeologisch verwachtingsmodel. Op basis van geologische, geomorfologische en bodemkundige informatie wordt een beeld geschetst van de landschappelijke ontwikkeling van de omgeving van de onderzoekslocatie. Deze landschappelijke ontwikkeling geeft inzicht in de potentiële bewoonbaarheid van de locatie. Voor de beschrijving van de archeologische waarden wordt gebruikgemaakt van Archis2, de online archeologische database van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) en de Archeologische Monumenten Kaart (AMK), en, indien van toepassing, van informatie over eerder gedaan onderzoek en archeologische waarnemingen. Naast deze informatie wordt, als deze voorhanden zijn, ook gebruikgemaakt van provinciale en gemeentelijke beleids- en verwachtingskaarten. Voor onderhavig onderzoek is tevens gebruikgemaakt van de archeologische waardenen beleidskaart van de provincie Gelderland. 3 De historische ontwikkeling wordt beschreven aan de hand van historisch-topografisch kaartmateriaal en historische bronnen. Hierbij wordt ook ingegaan op eventuele (sub)recente verstoringen die de archeologische verwachting beïnvloeden. VOor het bureau-onderzoek is ook gebruikgemaakt van de website van de historische werkgroep stichting De Vier Heerlijkheden 4 en de website van kastelen in Gelderland Inventariserend veldonderzoek Het IVO is uitgevoerd als een karterend booronderzoek. Hiertoe zijn op het onderzoeksterrein zes boringen gezet met een edelmanboor met een diameter van

8 cm tot minimaal 4,0 m mv. Voor de diepere bodemopbouw is gebruikgemaakt van een edelmanboor van 3 cm. De boringen zijn verspreid over het terrein gezet om een juiste, algehele indruk van de bodemopbouw te kunnen krijgen. Op het zuidwestelijk terreindeel kon niet worden geboord door de aanwezigheid van een paardenstal. De locatie van de boringen is bepaald met behulp van GPS. De maaiveldhoogte van de boringen is bepaald met behulp van het AHN. 6 De boorkernen zijn zorgvuldig uitgelegd, waarbij de opeenvolgende bodemlagen precies konden worden beschreven en opgemeten. Het opgeboorde materiaal is doorzocht op de aanwezigheid van archeologische resten, middels het doorbrokken van de opgeboorde grond. Vervolgens is de bodemopbouw per boring beschreven en is er gelet op de aanwezigheid van archeologische indicatoren zoals aardewerkfragmenten, houtskool, fosfaatvlekken, vuursteen, natuursteen, verbrand leem en bot. De boringen zijn beschreven volgens de Archeologische Standaardbeschrijvingsmethode (ASB)

9 2 Resultaten bureau-onderzoek 2.1 Bekende aardwetenschappelijke waarden De onderzoekslocatie ligt in het rivierengebied. De archeologische trefkans in het rivierengebied hangt in hoge mate samen met de geologische opbouw van dit gebied, omdat de bewoning vóór de bedijkingen in de Late Middeleeuwen zich concentreerde op de relatief hooggelegen en daardoor droge delen. Tijdens de laatste ijstijd (het Weichselien, jaar geleden) was de Rijn een vlechtende rivier die in brede, in oudere sedimenten ingesneden dalen, onder periglaciale omstandigheden vooral grof zand en grind afzette. Deze sedimenten behoren tot de Formatie van Kreftenheye (De Mulder et al. 2003). Vanaf het Laat-Glaciaal tot in het Vroeg-Holoceen werd door inmiddels meanderende, maar zich nog steeds insnijdende rivieren, op deze zanden en grinden een pakket compacte, zandige klei afgezet. Deze zogenaamde Laag van Wijchen wordt gevormd door klei die tijdens overstromingen in de riviervlakte is afgezet en waar vervolgens zand inwaaide. Deze pleistocene afzettingen liggen binnen het onderzoeksgebied op een diepte van 5 tot 6 m mv. Aan het begin van het Holoceen ontstonden onder invloed van de zeespiegelstijging vanuit deze pleistocene riviervlakte de meanderende rivieren, zoals die nu in het rivierengebied aanwezig zijn. In het Holoceen hebben de Rijn- en Maastakken zich binnen de Rijn-Maas delta vaak verlegd door rivierverleggingen (avulsies), waardoor een gecompliceerd netwerk is ontstaan van stroomgordels van verschillende ouderdom, die veelal bedekt zijn met jongere afzettingen (Berendsen & Stouthamer 2001). Deze ontwikkeling heeft geleid tot het huidige beeld van de Rijn-Maas delta, waarbij de holocene beddinggordels te herkennen zijn als zandlichamen omgeven door oeverafzettingen van sterk siltig zand tot sterk siltige klei en de fijnere komafzettingen van zwak siltige klei. Deze afzettingen behoren tot de Formatie van Echteld. Binnen de Formatie van Echteld wordt op grond van wijze van afzetting en lithologische karakteristieken, een aantal lithogenetische eenheden onderscheiden. De belangrijkste lithogenetische eenheden zijn geulafzettingen, oeverafzettingen en komafzettingen (De Mulder et al. 2003). De geulafzettingen worden binnen de rivierbedding afgezet en bestaan hoofdzakelijk uit zand. De oever- en komafzettingen zijn gevormd op het moment dat de rivier buiten zijn oevers trad en het sediment bij lagere stroomsnelheden kon afzetten buiten de bedding. Des te groter de afstand tot de bedding, des te fijner de afzettingen. Binnen de komafzettingen komen veelal veenlagen voor, die gerekend worden tot de Formatie van Nieuwkoop. Door de sterkere sedimentatie op de oeverwallen zijn deze hoger in het landschap komen te liggen. Dit is later nog versterkt door een verschil in de mate van klink tussen de bedding- en oeverafzettingen en de komafzettingen (Berendsen 2004). Hierdoor liggen de stroomgordels nu hoger binnen het omringende komgebied. De stroomgordels vormden hierdoor geschikte bewoningsplaatsen in het rivierengebied en hebben dan ook een hoge archeologische trefkans. De nattere komgebieden hebben een lage acheologische verwachting. Oeverafzettingen op de overgang van beddinggordels naar de komgebieden hebben een middelhoge trefkans. 6

10 De onderzoekslocatie ligt op de oeverafzettingen van de Afgedamde Maas. Voor de afdamming van de Afgedamde Maas, heette de Afgedamde Maas Heusdense Maas (Harbers 1990). Voor de duidelijkheid worden alle afzettingen van de Heusdense Maas in dit rapport genoemd naar de huidige naam Afgedamde Maas. De Afgedamde Maas is actief geweest tussen BP 7 (Berendsen & Stouthamer 2001). Voor de Vroege Middeleeuwen had de Maas een nog meer westelijk gerichte koers, globaal via de loop van de huidige Bergse Maas (het restant van deze loop is momenteel bekend als het Oude Maasje). In de Vroege Middeleeuwen veranderde de hoofdtak de Maas van richting en ging via de Afgedamde Maas stromen. De hoofdtak boog in deze tijd bij Giessen af in westelijke richting en vervolgde via de huidige Alm zijn weg. Een kleine zijtak mondde in deze tijd uit in de Waal bij Woudrichem. In de Late Middeleeuwen werd dit de hoofdstroom van de Maas (Heunks 2008). Vanaf deze tijd voerde de Merwede het water af van zowel de Maas als de Waal. Dit leidde in tijden met hoge waterstanden tot veel opstuwing in de Maas waardoor in de bovengelegen gebieden veel wateroverlast hadden, voornamelijk in het gebied van de Beerse Overlaat in Noord-Brabant. In de 18e eeuw werd zelfs een tweede overlaat aangelegd bij Baardwijk (de Baardwijkse Overlaat) om het water via het laaggelegen gebied van de Langstraat naar de Amer te laten stromen. Door deze overlaten kwamen bij hoog water in de Maas en/of Waal grote delen onder water te staan (Harbers 1990). Pas in het midden van de 19e eeuw werd een definitieve oplossing voor deze overstromingsproblematiek bedacht. De Waaltak werd verbeterd door het graven van de Nieuwe Merwede door de Biesbosch en de Bergse Maas werd gegraven (voltooid in 1904) waardoor het Maaswater weer rechtstreeks naar het westen kon stromen. De verbindingstak tussen de Maas en de Waal (de huidige Afgedamde Maas) werd hierna definitief afgesloten door dammen bij Heerewaarden en Rijswijk. Onder de oeverafzettingen van de Afgedamde Maas zijn waarschijnlijk nog oeveren beddingafzettingen van de Stroomgordels van Bruchem en Molenveld aanwezig, respectievelijk actief van en BP (zie afb. 3). Het is onduidelijk of de oeverafzettingen van de verschillende stroomgordels op de onderzoekslocatie van elkaar gescheiden zijn door een pakket komafzettingen. Het pakket oeverafzettingen van de stroomgordel Molenveld is volgens Berendsen et al. (2001) gefundeerd op beddingafzettingen. Deze beddingafzettingen liggen tussen 2,0 3,0 m mv. Van de Stroomgordel van Bruchem komen waarschijnlijk alleen oeverafzettingen voor op de onderzoekslocatie. Volgens de geomorfologische kaart (afb. 2) bevindt de onderzoekslocatie zich op een rivieroeverwal (3K25). Het gebied ten noordwesten van de locatie is aangegeven als rivierkom en oeverwalachtige vlakte (2M22), die in noordoostelijke richting overgaat in een rivierkomvlakte (1M23). Ten westen van de locatie liggen de afgegraven uiterwaarden van de Afgedamde Maas (2M48). Ten zuidoosten van de onderzoekslocatie ligt terp die is ontstaan als dijklint (T). Op de locatie zijn volgens de bodemkaart (afb. 5) kalkhoudende poldervaagvaag- 7 BP: before present, 14 C-jaren voor heden waarbij 1950 als referentiejaar wordt genomen. 7

11 gronden (Rn95A) aanwezig. Poldervaaggronden komen voor in de relatief jonge afzettingen waar nog weinig differentiatie in de bodem is opgetreden (De Bakker & Schelling 1989). Poldervaaggronden worden gekenmerkt door het voorkomen van roestvlekken. De poldervaaggronden op de onderzoekslocatie zijn gevormd in zware zavel tot lichte klei. 2.2 Bekende archeologische waarden In het rivierengebied heeft de bewoning zich in het verleden geconcentreerd op de hoger gelegen stroomgordels. De onderzoekslocatie is gelegen op de oeverwal van de Afgedamde Maas en op oever- en beddingafzettingen van de Stroomgordel van Molenveld. Hiernaast komen waarschijnlijk oeverafzettingen voor van de Stroomgordel van Bruchem. Hierdoor heeft de locatie op de cultuurhistorische kaart van de provincie Gelderland een hoge archeologische verwachting. Op de afzettingen van de Afgedamde Maas zijn volgens Berendsen & Stouthamer (2001) archeologische resten aangetroffen uit de Late Middeleeuwen. Op de Stroomgordel van Bruchem zijn archeologische resten aangetroffen uit de IJzertijd (Berendsen et al. 2001). Op de Stroomgordel van Molenveld zijn archeologische resten gevonden uit de periode Romeinse Tijd. Mogelijk komen ook archeologische resten voor uit de IJzertijd (Berendsen et al. 2001). Waarschijnlijk door de grote overstromingsfrequentie van de Afgedamde Maas is veel bebouwing in het dorp Aalst gesitueerd op terpen. Een aantal van deze terpen is in het verleden onderzocht waaruit is gebleken dat deze stammen uit de Late Middeleeuwen. Een aantal van deze terpen is benoemd als archeologisch monument van hoge waarde. Hieronder is een overzicht gegeven van de archeologische monumenten in de omgeving van de onderzoekslocatie (afb. 6): Monumentnummer 4285; hoge archeologische waarde. Circa 50 m ten zuiden van de onderzoekslocatie is een huisterp aanwezig uit de Late Middeleeuwen (waarnemingsnummer ). bij een booronderzoek uitgevoerd door Baac in 2007 is sprake van meerdere ophogingslagen waarin aardewerk is aangetroffen uit de Volle Middeleeuwen Nieuwe Tijd (waarnemingsnummer ). Een deel van het terrein is in 2007 door Synthegra onderzocht middels een proefsleuvenonderzoek. Hierbij is een groot aantal archeologische vondsten gedaan waaronder aardewerk uit de periode Vroege Middeleeuwen Nieuwe Tijd (waarnemingsnummer ). Monumentnummer 4286; archeologische waarde. Circa 400 m ten zuidoosten van de onderzoekslocatie is een terrein aanwezig met een kerk met mogelijk ook resten van de voorganger van deze kerk. Deze kerk ligt ook op een terp met hieromheen een kerkhof. Monumentnummer 4281; hoge archeologische waarde Op ca. 450 m van de onderzoekslocatie is een terrein aanwezig met resten van een kasteel van de Heren van Aalst. Het kasteel is waarschijnlijk in dezelfde tijd gebouwd als de kastelen van Brakel en Pouderoyen. 8 Dit plaatst de oorsprong van het kasteel 8 8

12 in de 9e eeuw n. Chr.; de Vroege Middeleeuwen. Op het terrein is de gracht van het kasteel nog te herkennen. De laatste resten van het kasteel zijn in 1875 gesloopt. Op het terrein zijn archeologische resten te verwachten uit de periode Vroege Middeleeuwen Nieuwe Tijd. Monumentnummer 4284; hoge archeologische waarde. Circa 575 m ten zuidoosten van de onderzoekslocatie is een terp aanwezig uit de periode Late Middeleeuwen Nieuwe Tijd (waarnemingsnummer ). Monumentnummer 4288; archeologische waarde. Circa 725 m ten zuidoosten van de onderzoekslocatie is een groot monumentterrein aanwezig. Het terrein bevat resten van het middeleeuwse dorp Aalst. Op het terrein is een cultuurlaag aanwezig, die mogelijk deels is aangetast door bebouwing in de Nieuwe Tijd. Op dit terrein is in 2003 een booronderzoek uitgevoerd door Raap waarbij een groot aantal archeologische resten is aangetroffen uit de periode Late Middeleeuwen Nieuwe Tijd (waarnemingsnummer ). Hieropvolgend is een proefsleuvenonderzoek uitgevoerd door ADC. Hierbij is een grote hoeveelheid aardewerk aangetroffen uit de periode Late Middeleeuwen Nieuwe Tijd. Door aantasting door vergraving in de Nieuwste Tijd was de vindplaats niet behoudenswaardig (waarnemingsnummer ). Buiten de waarnemingen ter plaatse van de monumentterreinen zijn in Archis nog 4 waarnemingen bekend: Waarnemingsnummer Direct ten noorden van de onderzoekslocatie is in 2009 door Raap een booronderzoek uitgevoerd. Hierbij is een opgehoogde huisplaats aangetroffen langs de Maasdijk die dateert uit de periode 17e 18e eeuw n. Chr. Waarnemingsnummer Circa 300 m ten zuidoosten is in 2002 een booronderzoek uitgevoerd door Raap. Hierbij zijn in een ophogingspakket tussen 0,45 1,4 m mv archeologische resten aangetroffen uit de periode Late Middeleeuwen Nieuwe Tijd. Hiernaast zijn vondsten gedaan die mogelijk te dateren zijn op de Romeinse Tijd. Waarnemingsnummer Circa 500 m ten zuiden van de onderzoekslocatie is in 2009 door Baac een booronderzoek uitgevoerd. Hierbij is een oude woongrond aangetroffen, die vermoedelijk is opgeworpen tussen n. Chr. Hieronder zijn crevasse-afzettingen aangetroffen waarin houtskoolspikkels en fosfaatvlekken voorkomen. Waarnemingsnummer Circa 650 m ten zuidoosten is in 2006 door ADC een booronderzoek uitgevoerd. Hierbij is in een donkere laag een fragment grijsbakkend aardewerk uit de Late Middeleeuwen aangetroffen. Concluderend kan worden gesteld dat de stroomgordel de omgeving van de onderzoekslocatie in de periode Vroege Middeleeuwen Nieuwe Tijd intensief is bewoond. Hierdoor zijn op een groot aantal plekken oude woongronden en terpen aanwezig. 9

13 2.3 Historische situatie De bewoning in het rivierengebied heeft voornamelijk op de hoger gelegen stroomgordels plaats gevonden. In de Middeleeuwen zijn dorpen ontstaan die in twee groepen te verdelen zijn, de zogenaamde ronde en gestrekte dorpen (Barends et al. 2005). Aalst is een voorbeeld van gestrekt dorp dat is ontstaan op de oeverwal van de Afgedamde Maas. Aalst wordt in de 9e eeuw n. Chr. voor het eerst genoemd in een giftbrief van een zekere Baldericus. In deze brief komt Aalst voor onder haar oude naam Halosta en worden enkele stukken grond geschonken aan het Benedictijner klooster Laurisheim bij Mainz. 9 Op een historische kadastrale kaart uit het begin van de 19e eeuw is te zien dat langs de Prins Hendrikstraat nog nauwelijks sprake is van bebouwing (zie afb. 7). De wegen in de omgeving van de onderzoekslocatie zijn wel al in hun huidige vorm aanwezig. Ook de percelering komt grotendeels overeen met de huidige percelering. Volgens de kadastrale gegevens is de onderzoekslocatie in gebruik als bos. Op een historische kaart uit het begin van de 20e eeuw is aan deze situatie nog weinig veranderd (zie afb. 8). Het noordelijke deel van het perceel is nu echter in gebruik als akkerland. 2.4 Gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel Op basis van de bij het bureau-onderzoek verkregen informatie kan een archeologisch verwachtingsmodel voor het plangebied worden opgesteld. De onderzoekslocatie ligt op de oeverafzettingen van de Afgedamde Maas. In de ondergrond zijn waarschijnlijk oeverafzettingen aanwezig van de Stroomgordel van Bruchem. Hiernaast zijn waarschijnlijk oever- en beddingafzettingen van de Stroomgordel van Molenveld aanwezig. De oeverafzettingen van de Afgedamde Maas hebben een hoge trefkans op archeologische resten vanaf de Late Middeleeuwen. De oeverafzettingen van de Stroomgordel van Bruchem en Molenveld hebben een hoge trefkans op intacte archeologische resten en/of sporen uit de periode Neolithicum Middeleeuwen. In de omgeving zijn vondsten gedaan uit de periode Vroege Middeleeuwen Nieuwe Tijd. Op één locatie zijn vondsten gedaan die mogelijk uit de de Romeinse Tijd dateren. In de omgeving van de onderzoekslocatie zijn op meerdere plaatsen oude bewoningslagen uit de Vroege- tot Late Middeleeuwen aangetroffen, deels in terp-ophogingspakketten. De eventueel aanwezige archeologische resten zijn te verwachten in de top van de oeverafzettingen en in ophogingspaketten. De resten zullen vooral bestaan uit anorganische resten zoals aardewerk, stenen artefacten en mogelijk metaal. Daarnaast kunnen in de nattere delen ook organische resten zoals hout en bot bewaard gebleven zijn. Over het te verwachten complextype kan geen uitspraak worden gedaan door een gebrek aan gegevens. De onderzoekslocatie is waarschijnlijk nooit bebouwd geweest. Er zijn in het bureau-onderzoek geen aanwijzingen gevonden voor de aanwezigheid van vergravingen op de onderzoekslocatie

14 3 Resultaten inventariserend veldonderzoek 3.1 Booronderzoek Bij het karterend booronderzoek zijn op de onderzoekslocaties in totaal zes boringen gezet tot een diepte van 400 tot 600 cm mv. De locatie van de boringen is weergegeven in afbeelding 9. De resultaten van het onderzoek zijn weergegeven in bijlage 1. Bodemopbouw De bodem op de onderzoekslocatie bestaat in boring 1 6 uit een 60 tot 110 cm dik pakket sterk siltige klei tot uiterst siltig zand. Dit pakket is geïnterpreteerd als oeverafzettingen van de Afgedamde Maas. Onder dit pakket is op het zuidelijke deel van de onderzoekslocatie een pakket matig siltige klei aanwezig waar op een diepte tussen 1,65 2,25 m mv een laag sterk kleiig veen voorkomt. Op het noordelijke deel van de onderzoekslocatie is onder het pakket oeverafzettingen van de Afgedamde Maas een sterk gelamineerd pakket met afwisselend zand en kleilagen aanwezig. Dit tweede pakket oeverafzettingen is toegeschreven aan de Stroomgordel van Bruchem, die ten zuiden ligt van de onderzoekslocatie. De overgang tussen de oeverafzettingen van de Afgedamde Maas en Bruchem is in de boringen vrij onduidelijk. In boring 1 is het pakket minder gelamineerd en bestaat bijna volledig uit sterk siltige klei, dat aan de basis veenbrokjes bevat. Dit dikke pakket vrij uniforme sterk siltige klei is geïnterpreteerd als restgeulvulling. Deze restgeul is toegeschreven aan de Stroomgordel van Bruchem. Op de gehele onderzoekslocatie met uitzondering van boring 1 is op een diepte vanaf 2,6 3,3 m mv is een pakket sterk siltige klei tot matig siltig zand aanwezig. Ook deze afzettingen zijn geïnterpreteerd als oeverafzettingen en zijn toe te schrijven aan de Stroomgordel van Molenveld. In de boringen 2, 3 en 6 zijn deze oeverafzettingen gefundeerd op matig siltige klei, die geïnterpreteerd is als komafzetting. Het onderscheid tussen de oeverafzettingen van de Stroomgordel van Bruchem en Molenveld is gebaseerd op textuur. Paleogeografische ontwikkeling Uit de hierboven beschreven bodemopbouw blijkt dat de oorsprong van de onderzoekslocatie binnen een nat komgebied. Hierna nam de rivieractiviteit toe en werden vanuit het noorden sterk siltige klei tot matig siltig zand afgezet door de Stroomgordel van Molenveld. Nadat deze stroomgordel werd verlaten, nam de rivieractiviteit af en werd op de onderzoekslocatie een dik pakket matig siltige komklei afgezet, waarin een sterk kleiige veenlaag en verschillende humeuze lagen voorkomen. Na het actief worden van de Stroomgordel van Bruchem verplaatste de geul van deze stroomgordel zich naar het noordwestelijke terreindeel, waarbij op dit deel het pakket komafzettingen en de oeverafzettingen van de Stroomgordel van Molenveld weer werden geërodeerd. Op het grootste deel van het noordelijke terreindeel werd een dik pakket gelamineerde sterk siltige klei met zandlagen afgezet op de komafzettingen. Het zuidelijke terreindeel werd hierbij niet aangetast. Na het inactief worden van het riviersysteem van Bruchem werd vanuit het noorden 11

15 een dun pakket sterk siltige klei tot sterk siltig zand afgezet op de gehele onderzoekslocatie door de Afgedamde Maas. Aan deze sedimentatie kwam een einde na de bedijking van deze rivier in de Late Middeleeuwen. Na deze bedijking kon bodemvorming plaatsvinden op de onderzoekslocatie en werd een poldervaaggrond gevormd. Een overzicht van de paleogeografische opbouw van de onderzoekslocatie staat weergegeven in afbeeldingen 10 en 11. Op de gehele onderzoekslocatie is in de ondergrond binnen 4,0 m mv geen beddingzand aangetroffen. Op basis van de zandbanenkaart werd echter zand binnen 2,0 3,0 m mv verwacht. De restgeul van de Stroomgordel van Bruchem werd ten zuiden van de onderzoekslocatie verwacht maar blijkt toch het noordwestelijke deel van de onderzoekslocatie te schampen. Het volledig ontbreken van beddingzand op de onderzoekslocatie binnen 4,0 m mv is opmerkelijk. Echter deze situatie komt binnen de Stroomgordel van Molenveld met de opliggende Stroomgordel van Bruchem vaker voor. Ten oosten van de onderzoekslocatie treedt een gelijksoortige situatie op waarbij direct grenzend aan de restgeul van de Stroomgordel van Bruchem in de ondergrond geen beddingzand aanwezig is (zie afbeelding 12). Ook hier zijn de oeverafzettingen gefundeerd op komafzettingen. Alleen in de oeverafzettingen van de Afgedamde Maas, die momenteel aan het oppervlak liggen, is bodemvorming waargenomen. In de afzettingen van de Stroomgordel van de Afgedamde Maas is een poldervaaggrond gevormd. De oeverafzettingen van de Stroomgordels van Bruchem en Molenveld hebben waarschijnlijk maar kort aan het oppervlak gelegen en zijn snel weer afgedekt door jongere sedimenten. Bij het karterend booronderzoek zijn alleen in de bouwvoor van boring 2 enkele zeer kleine fragmenten baksteen waargenomen. Er zijn op de onderzoekslocatie geen ophooglagen of afgedekte cultuurlagen waargenomen. 12

16 4 Samenvatting en conclusie De onderzoekslocatie ligt op de oeverafzettingen van de Afgedamde Maas. Hieronder werden oeverafzettingen van de Stroomgordels van Bruchem en Molenveld verwacht. Van de Stroomgordel van Molenveld werden naast oeverafzettingen ook beddingafzettingen verwacht binnen 2,0 3,0 m mv. De oeverafzettingen van de Afgedamde Maas hebben een hoge trefkans op archeologische resten vanaf de Vroege Middeleeuwen. De oeverafzettingen van de Stroomgordel van Bruchem hebben een hoge trefkans op intacte archeologische resten en/of sporen uit de periode Neolithicum Middeleeuwen. Dit geldt ook voor de oeverafzettingen van de Stroomgordel van Molenveld. In de omgeving zijn vondsten gedaan uit de periode Middeleeuwen Nieuwe Tijd. Op één locatie zijn vondsten gedaan die mogelijk uit de de Romeinse Tijd dateren. Dit is echter niet met zekerheid vastgesteld. Deze resten worden verwacht aan de top van de oeverafzettingen van de verschillende stroomgordels. In de omgeving van de onderzoekslocatie zijn verschillende terpen aanwezig. Ook in de terpophogingslagen kunnen archeologische resten aanwezig zijn. Uit het karterend booronderzoek is gebleken dat op de onderzoekslocatie de oeverafzettingen van de Afgedamde Maas aanwezig zijn. In deze oeverafzettingen is een poldervaaggrond gevormd. Op het noordelijke terreindeel zijn oeverafzettingen van de Stroomgordel van Bruchem aanwezig. Op het noordwestelijke terreindeel is een restgeul van deze stroomgordel aangetroffen. In het noordelijke deel van de onderzoekslocatie liggen deze oeverafzettingen op komafzettingen. In het zuidelijke deel zijn geen oeverafzettingen aangetroffen van de Stroomgordel van Bruchem en liggen de oeverafzettingen van de Afgedamde Maas op komafzettingen. In de ondergrond zijn ook nog oeverafzettingen aangetroffen van de Stroomgordel van Molenveld. Ook deze oeverafzettingen liggen op komafzettingen. Op de gehele onderzoekslocatie is géén beddingzand aangetroffen binnen 4,0 m mv. Bij het karterend booronderzoek zijn in de bouwvoor van de oeverafzettingen van de Afgedamde Maas enkele zeer kleine fragmenten baksteen waargenomen. Er zijn geen ophogingslagen aangetroffen. In de oeverafzettingen van zowel de Stroomgordel van Bruchem als van Molenveld zijn geen archeologische indicatoren aangetroffen. Geconcludeerd wordt dan ook dat er binnen het onderzoeksterrein geen sprake is van een archeologische vindplaats. 13

17 5 Aanbeveling Uit het bureau-onderzoek en inventariserend veldonderzoek blijkt dat op de onderzoekslocatie waarschijnlijk geen sprake is van een vindplaats; de locatie wordt in archeologisch opzicht dan ook niet bedreigd door de voorgenomen bouwwerkzaamheden. Geadviseerd wordt om de onderzoekslocatie vrij te geven. Het is aan de bevoegde overheid, de gemeente Zaltbommel, om dit terrein definitief vrij te geven. De archeologische meldingsplicht blijft echter van kracht. Mochten er op de locatie alsnog archeologische sporen worden aangetroffen, dan dient dit onverwijld te worden gemeld bij de bevoegde overheid. 14

18 Literatuur Bakker, H. de & J. Schelling, Systeem van bodemclassificatie voor Nederland; de hogere niveaus. Wageningen. Barends, S. et al. (red.), Het Nederlandse landschap. Een historisch-geografische benadering. Utrecht. Berendsen, H.J.A., De vorming van het land. Assen (Fysische geografie van Nederland). 4e, geheel herziene druk. Berendsen, H.J.A., E.L.J.H. Faessen, A.W. Hesselink & H. Kempen, Zand in Banen. Zanddiepte-kaarten van het Gelders Rivierengebied met inbegrip van de uiterwaarden. Arnhem. 2e, herziene druk. Berendsen, H.J.A. & E. Stouthamer, Palaeogeographic development of the Rhine-Meuse delta, The Netherlands. Assen. Brandt, R.W. et al. (red.), ARCHIS. Archeologisch Basis Register, versie 1.0. Amersfoort. Harbers, P., Toelichting bij kaartblad 44 Oost Oosterhout. Wageningen (Bodemkaart van Nederland Schaal 1 : ). Heunks, E., Basisrapport archeologische vindplaatsen en verwachtingen Munnikenland; Archeologisch vooronderzoek bureauonderzoek met veldtoetsing. Utrecht. Mulder, E.F.J. de, M. C. Geluk, I.L. Ritsema, W. E. Westerhoff & T. E. Wong, De ondergrond van Nederland. Groningen/Houten. 15

19 Afbeelding 2. Geomorfologische kaart van de onderzoekslocatie (blauw omcirkeld) en omgeving. Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed/Archis2.

20 Afbeelding 3. Uitsnede van de zandbanenkaart van de Provincie Gelderland. De onderzoekslocatie is blauw omcirkeld. De naam van de verschillende stroomgordels zijn weergegeven in zwart. Bron: kaarten.

21 Afbeelding 4. Hoogtekaart van de omgeving van de onderzoekslocatie (rood omcirkeld). Bron:

22 Afbeelding 5. Bodemkaart van de onderzoekslocatie (blauw omcirkeld) en omgeving. Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed/Archis2.

23 Afbeelding 6. Archeologische waarden op de onderzoekslocatie (blauw omcirkeld) en in de omgeving. Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed/Archis2.

24 Afbeelding 7. Een deel van de onderzoekslocatie (omcirkeld) op een kadastrale kaart uit het begin van de 19e eeuw. Bron: Afbeelding 8. De onderzoekslocatie (omcirkeld) op een topografische kaart uit het begin van de 20e eeuw. Bron:

25 Meters Afbeelding 9. De onderzoekslocatie en ligging van de boorpunten. 6 Legenda Onderzoekslocatie Topografie Topografische Dienst Emmen, 2011 Bebouwing Ponystal (niet toegankelijk) Boring 1

26 A A m NAP 0 m NAP -1 m NAP -2 m NAP -3 m NAP -4 m NAP Lithologie Zand, matig siltig Zand, sterk siltig Zand, uiterst siltig Klei, matig siltig Klei, sterk siltig Klei, uiterst siltig Klei, zwak zandig Veen, sterk kleiig Oeverafzettingen Afgedamde Maas Oeverafzettingen Bruchem Restgeul Bruchem Oeverafzettingen Molenveld Komafzettingen klei Komafzettingen veen Afbeelding 10. Paleogeografische interpretatie van de boorkolomen van boring 1 3.

27 B B m NAP 0 m NAP -1 m NAP -2 m NAP -3 m NAP Lithologie Zand, matig siltig Zand, sterk siltig Zand, uiterst siltig Klei, matig siltig Klei, sterk siltig Klei, uiterst siltig Klei, zwak zandig Veen, sterk kleiig Oeverafzettingen Afgedamde Maas Oeverafzettingen Bruchem Restgeul Bruchem Oeverafzettingen Molenveld Komafzettingen klei Komafzettingen veen Afbeelding 11. Paleogeografische interpretatie van de boorkolomen van boring 4 6.

28 Afbeelding 12. Uitsnede van de zandbanenkaart van de Provincie Gelderland. De onderzoekslocatie is blauw omlijnd. In de groene rechthoek staat het gebied weergegeven waar een soortgelijke situatie zich voordoet als in het onderzoeksgebied. De restgeul ten zuiden van de onderzoekslocatie ligt in werkelijkheid noordelijker dan weergegeven, en loopt over het noordwestelijke deel van de onderzoekslocatie. Bron: kaarten.

29 Bijlage 1 Boorstaten Locatiebepaling Referentievlak Maaiveldhoogtebepaling Nauwkeurigheid maaiveldhoogte gemeten, GPS Normaal Amsterdams Peil geschat, actueel hoogtebestand 15 cm De volgende afkortingen worden in de boorstaten gebruikt. grondsoort (onderdeel lithologie) K klei V veen Z zand bijmengsel (onderdeel lithologie) k3 sterk kleiig s2 matig siltig s3 sterk siltig s4 uiterst siltig z1 zwak zandig humus (onderdeel lithologie) h1 zwak humeus h2 matig humeus h3 sterk humeus boring 1 RD-X: RD-Y: Maaiveld: 1,00. Boormethode: edelmanboring, guts. diepte lithologie kleur grens 30 Ks4 donker grijsbruin geleidelijk Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. 75 Ks3 licht bruingrijs geleidelijk Vlekken: licht gevlekt, oranje. 110 Ks3 grijs geleidelijk Sublagen: zandlagen. Opmerkingen: veel zandlagen. 330 Ks3 grijs geleidelijk Sublagen: zandlagen. 360 Kz1 grijs geleidelijk 470 Ks3 grijs geleidelijk 600 Ks3 grijs beëindigd Opmerkingen: veenbrokjes, restgeul. boring 2 RD-X: RD-Y: Maaiveld: 1,00. Boormethode: edelmanboring, guts. diepte lithologie kleur grens 30 Ks4 donker grijsbruin geleidelijk Archeologische indicatoren: baksteen, spoor. Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. 70 Ks3 licht bruingrijs geleidelijk Vlekken: licht gevlekt, oranje. 270 Ks3 grijs geleidelijk Sublagen: zandlagen. Opmerkingen: veel zandlagen. 320 Ks2 grijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkrijk. 330 Ks3 grijs geleidelijk 345 Kz1 grijs geleidelijk 370 Zs2 grijs geleidelijk 430 Ks4 grijs geleidelijk 470 Ks2h1 grijsbruin geleidelijk 490 Ks2 grijs beëindigd 26

30 boring 3 RD-X: RD-Y: Maaiveld: 1,00. Boormethode: edelmanboring, guts. diepte lithologie kleur grens 35 Ks4 donker grijsbruin geleidelijk 80 Ks3 licht bruingrijs geleidelijk Vlekken: sterk gevlekt, oranje. 100 Zs3 grijs geleidelijk 120 Zs4 grijs geleidelijk 150 Ks3 grijs geleidelijk Sublagen: zandlagen. 220 Zs3 grijs scherp Sublagen: kleilagen. 245 Ks3 grijs scherp 315 Ks3 grijs geleidelijk Sublagen: zandlagen. 400 Zs2 grijs scherp 475 Ks2 grijs geleidelijk Sublagen: zandlagen. 500 Ks2h1 licht grijsbruin beëindigd boring 4 RD-X: RD-Y: Maaiveld: 1,00. Boormethode: edelmanboring, guts. diepte lithologie kleur grens 30 Ks4h1 donker grijsbruin geleidelijk Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. 100 Ks4 grijs scherp Vlekken: licht gevlekt, oranje. 110 Ks2 grijs scherp 130 Ks2h1 grijsbruin geleidelijk 145 Ks2 grijs geleidelijk 150 Ks2h1 grijsbruin geleidelijk 185 Ks2 grijs geleidelijk 215 Vk3 grijsbruin scherp 320 Ks2 grijs geleidelijk 400 Zs4 grijs beëindigd Sublagen: kleilagen. boring 5 RD-X: RD-Y: Maaiveld: 1,00. Boormethode: edelmanboring, guts. diepte lithologie kleur grens 30 Ks4 donker grijsbruin geleidelijk Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. 95 Ks3 licht bruingrijs scherp Vlekken: matig gevlekt, oranje. 120 Ks2 grijs scherp 140 Ks2h3 grijsbruin geleidelijk 170 Ks2 grijs scherp 225 Vk3 donker bruin geleidelijk 330 Ks2 grijs geleidelijk 360 Zs4 grijs geleidelijk 400 Ks4 grijs beëindigd 27

31 boring 6 RD-X: RD-Y: Maaiveld: 1,00. Boormethode: edelmanboring, guts. diepte lithologie kleur grens 35 Ks4 donker grijsbruin geleidelijk Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. 80 Ks4 licht bruingrijs scherp Vlekken: matig gevlekt, oranje. 110 Ks2 grijs scherp 120 Ks2h2 grijsbruin geleidelijk 165 Ks2 grijs geleidelijk 185 Vk3 grijsbruin geleidelijk 260 Ks2 grijs geleidelijk 380 Zs3 grijs geleidelijk 410 Zs3 grijs geleidelijk Sublagen: kleilagen. 440 Ks3 grijs geleidelijk 450 Ks3h1 grijsbruin geleidelijk 470 Ks3 grijs geleidelijk 480 Ks2 grijs geleidelijk Vlekken: sterk gevlekt, wit. 500 Ks2 grijs beëindigd 28

32 Chronostratigrafische eenheden Holoceen Laat-Weichselien (Laat-Glaciaal) 0 Jaren geleden Chronostratigrafische eenheden Subatlanticum Subboreaal 14 C-jaren geleden Archeologische periode Nieuwe Tijd Late Middeleeuwen Eemien Saalien-complex n. Chr n. Chr. 450 n. Chr. 12 v. Chr. 800 v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr. Ca jaar geleden Pleistoceen Midden-Pleistoceen Laat-Pleistoceen Weichselien (Glaciaal) Laat- Holoceen Vroege Middeleeuwen Holsteinien Elsterien Midden-Weichselien (Pleniglaciaal) Vroeg-Weichselien (Vroeg-Glaciaal) Atlanticum Midden- Holoceen Boreaal Preboreaal Vroeg- Holoceen Holoceen Late Dryas Allerød-interstadiaal Vroege Dryas Bølling-interstadiaal Laat-Pleniglaciaal Midden-Pleniglaciaal Vroeg-Pleniglaciaal Romeinse Tijd IJzertijd Bronstijd Neolithicum Mesolithicum Laat-Paleolithicum Tijd Pleniglaciaal Glaciaal Laat-Glaciaal Bijlage 2. Een overzicht van geologische (chronostratigrafische) en archeologische periodes. Door: A.J. Wullink. Gebaseerd op: Brandt et al. 1992; De Mulder et al. 2003; Berendsen 2004.