DNB Magazine. Het Aziatische dilemma. Economisch nieuws en het consumentenvertrouwen Actieve rol in het onderwijs houdt DNB bij de les

Transcriptie

1 DNB Magazine Een uitgave van de Nederlandsche Bank december 2004 Het Aziatische dilemma Economisch nieuws en het consumentenvertrouwen Actieve rol in het onderwijs houdt DNB bij de les De Nederlandsche Bank

2 DNB magazine is een uitgave van De Nederlandsche Bank NV Het is een productie van de Afdeling Communicatie en verschijnt zes keer per jaar. Redactie-adres DNB magazine Postbus 98, 1000 AB Amsterdam Westeinde 1, 1017 ZN Amsterdam Telefoon /1910 Fax (redactie): Internet: Hoofdredactie Gitte van t Hof (a.i.) Eindredactie Gitte van t Hof, Joyce Albers Aan dit nummer werkten mee Eelco van den Berg, Mathijs Bouman, Margot Brautigam, Marlies Dijkstra, Paul Jurriëns, Kees Klaasse, Hans Pieters, Hubert Schokker, Jorim Schraven, Alexander Strengers, Rutger Vahl, Erica Verdegaal, Benno van der Zaag Fotografie/Illustraties ANP, Martijn Barth,Rob Meulemans, Hans van den Tillaert Vormgeving en druk Fd-Reproduktie Abonnementen Een abonnement op DNB magazine is gratis en uitsluitend schriftelijk of per mail aan te vragen. Adreswijzigingen en opzeggingen eveneens schriftelijk opgeven. Abonnementenadministratie DNB magazine Antwoordnummer PA Amsterdam aanvraagmagazine@dnb.nl Artikelen uit DNB magazine mogen niet zonder toestemming van de redactie worden overgenomen. 4 Het Aziatische dilemma Hoe groot is de kans op een nieuwe financiële crisis 8 Media te somber of te rooskleurig Nieuws beïnvloedt consumentenvertrouwen kortstondig 12 Goedemorgen, u spreekt met de Nederlandsche Bank Voor alle vragen één Informatiedesk, met één telefoonnummer 15 Mensen handelen wél rationeel Econoom Michael Hurd over vergrijzing en pensioenen 20 We blijven niet op onze informatie zitten Actieve rol in het onderwijs houdt DNB bij de les 24 Nieuw financieel toetsingskader in laatste stadium Betrouwbaar en breed gedragen waarderingsmethode 28 Grenzen verleggen in nieuw Bezoekerscentrum Voorlichtingscentrum ondergaat facelift en krijgt andere naam 32 De productie van eurobiljetten Het recept voor een eurobiljet Inhoud 2 dnb magazine nummer

3 4 Is geluk te koop? Redactioneel Verder Redactioneel 11 Va Banque: Dollar schaakmat 14 U heeft een vraag? 18 Banktueel 31 Kunstpodium: Mobiele kunst 34 DNB Research Seminars 35 Informatie Op de achterflap van de roman Figuranten van Arnon Grunberg prijkt een wel heel korte definitie van economie: Geluk is te koop. Daaraan wordt toegevoegd dat de creditcard van een ander altijd uitkomst biedt wanneer het eigen saldo niet meer toereikend is. Nu weten we dat Nederlanders wanneer het gevoelsmatig economisch even tegenzit, hun geluk juist niet zoeken in meer shoppen. Ze neigen eerder tot sparen. De Amerikaanse econoom Michael Hurd noemt in dit magazine sparen een raar fenomeen: je hebt vandaag de dag immers minder geld te besteden en pas veel later pluk je de vruchten. Als je weet waarom mensen daartoe bereid zijn, dan heb je de sleutel tot menselijk gedrag gevonden, aldus Hurd. Misschien hebben we in Nederland een stukje van het antwoord: mensen bouwen zo aan hun financiële toekomst, aan hun pensioen. Zo hebben we dat goed gefundeerde en fiere pensioengebouw kunnen neerzetten. Om het overeind te houden moet Nederland bereid zijn nu te investeren. De boodschap is niet populair, maar daarom niet minder waar: de toekomst houden we alleen betaalbaar indien we langer werken. Misschien moet de eerstkomende herdruk van Figuranten het begrip economie wel herdefiniëren: van langer werken wordt uiteindelijk de hele BV Nederland gelukkiger. En ze hoeft in ieder geval niet te teren op de creditcard van latere generaties. De redactie dnb magazine nummer

4 Het Aziatische dilemma Hoe groot is de kans op een nieuwe financiële crisis? 4 dnb magazine nummer

5 De onstuitbare economische opmars van China en de omliggende regio is van invloed op de financiële stabiliteit in de wereld. Met de Aziatische financiële crisis van 1997 nog vers in het geheugen, is in korte tijd veel ten goede veranderd, meent Joseph Yam, CEO van de Hong Kong Monetary Authority. Maar helaas weten we weinig over de financiële stabiliteit van China. Hans Pieters Een financiële crisis kan beginnen met een verkoudheid, zoals de waardedaling van de Thaise munt in 1997 liet zien. De koersval van de Thaise bath leidde tot een ongekend domino-effect. Binnen de kortste keren kreeg de crisis Azië in haar greep. De groei van de economie was niet gelijk opgegaan met de ontwikkeling van de financiële markten. De financiële instellingen van Azië bleken onvoldoende bestand tegen oververhitting. Zeven jaar later lijkt de regio er weer helemaal bovenop te zijn. China fungeert als de aanjager van de economische groei. De vraag blijft echter, wat de landen hebben geleerd van de crisis. Hoe groot is de kans op een nieuwe crisis en wat zijn de eventuele gevolgen voor het internationale financiële stelsel? Deze vragen vormden het centrale thema van het symposium Financial Stability Policy, Challenges in the Asian Era, dat in oktober in Amsterdam plaatsvond. De economische ontwikkelingen in Oost-Azië zijn uniek in de historie, de uitdagingen uniek qua complexiteit. Een beter onderwerp voor een symposium is moeilijk te vinden, aldus de president van DNB, Nout Wellink, in zijn welkomstwoord. Aanleiding voor het symposium was de oprichting van de divisie Financiële stabiliteit van DNB, in mei dit jaar. Onstuimige groei China speelt een centrale rol in de financiële stabiliteit in de regio. Het land is inmiddels uitgegroeid tot de zevende economie en vierde exporteur van de wereld, met een onstuimige groei al enkele jaren op rij dicht tegen de tien procent waar geen einde aan lijkt te komen. Het handelsoverschot met de Verenigde Staten bedroeg afgelopen jaar zestig miljard Amerikaanse dollar. Het land ontwikkelt zich in toenemende mate tot een producent, waarbij de dnb magazine nummer

6 omliggende economieën fungeren als leverancier van grondstoffen, halffabrikaten en machines. Inmiddels is de onderlinge, regionale handel goed voor de helft van de handelsstromen. De afhankelijkheid van de regio van de vraag uit het Westen is hierdoor afgenomen. Tegelijkertijd fungeert China als een magneet voor buitenlandse investeringen in de regio. Het Aziatische dilemma De regio kampt echter met een dilemma. Dit bestaat volgens de CEO van de Hong Kong Monetary Authority, Joseph Yam, uit het conflict tussen de verdere liberalisering van de financiële markten en de behoefte aan financiële stabiliteit. Emerging markets, zoals die van Oost- Azië, kunnen alleen floreren met het binnenhalen van buitenlandse investeringen. Het buitenlandse kapitaal maakt de markten tegelijkertijd extra kwetsbaar. Bij tegenvallende rendementen, bijvoorbeeld door een koersval van de lokale munt, worden de buitenlandse investeringen al gauw teruggedraaid. Waardoor het vertrouwen in de lokale munt nog verder afneemt en de crisis extra heftig is. Dit is in een notendop het rampscenario dat zich afspeelde tijdens de Azië-crisis in 1997 en Twee van de vele elementen die bijdragen aan de kwetsbaarheid van de markt zijn haar omvang en openheid. Vooral Singapore en Hong Kong zijn uitermate gevoelig, want hun omvang is klein en hun mate van openheid is groot. Een verschil met Europa en andere ontwikkelde China fungeert als een magneet voor buitenlandse investeringen in de regio markten, is het feit dat de financiële liberalisering van de meeste landen in de regio achter loopt. Van de regio kan niet dezelfde robuuste kracht worden verwacht als van markten zoals Europa, meent Yam. De Aziatische economie bestaat uit een heterogene groep landen. Maar door de vervlechting van de economieën en financiële besmettingsrisico s is hun lot met elkaar verbonden. Yam: Financiële liberalisering en een grotere, buitenlandse concurrentie op de lokale financiële markten bevorderen economische groei. Maar, dit kan tegelijkertijd de financiële stabiliteit in gevaar brengen, doordat de lokale financiële instellingen De Hong Kong Monetary Authority (HKMA) Joseph Yam is sinds 1993 CEO van de HKMA. Dit instituut vervult een vergelijkbare rol voor Hong Kong als DNB in Nederland. De HKMA is een hoeder van het liberale financiële klimaat van Hong Kong en voert een onafhankelijke koers van de Chinese centrale bank in Peking. onvoldoende voorbereid zijn op de komst van een concurrerende markt. Het is legitiem om te twijfelen aan de overlevingskansen van de plaatselijke financiële instellingen. Bovendien hebben commerciële buitenlandse instellingen de wereld als hun marktplaats. Het is maar de vraag in hoeverre buitenlandse financiële instellingen de bereidheid hebben om mee te werken aan steunmaatregelen in perioden van financiële onrust. Betrouwbare buitenlandse financiële instellingen zijn een schaars goed. Alleen de grotere economieën, zoals China, hebben het voorrecht van hun aandacht, stelt Yam. Financiële stabiliteit Vier belangrijke ontwikkelingen zijn bepalend voor het in stand houden van de financiële stabiliteit, stelt Yam. Om te beginnen noemt hij het Band Aid - pleister-fenomeen. Als defensieve bescherming werd na de crisis de controle op de wisselkoers opnieuw ingevoerd. Dreigt het vrije marktmechanisme het publieke belang te schaden, dan zijn interventies soms nodig, concludeert Yam. Koersschommelingen naar boven en beneden kunnen, als de omstandigheden daarom vragen, worden gelimiteerd, om extreme uitschieters te voorkomen. Bovendien hebben de centrale banken de controle hersteld over het buitenlandse bezit van de lokale muntsoort. De groeiende rol van China is een tweede factor van belang. De economieën van China en de regio raken steeds meer verweven. De financiële stabiliteit van China is hierdoor van invloed op de omliggende landen. Zijn er problemen in China, dan heeft heel Azië daar last van. Een geleidelijke liberalisering van de Chinese bankwereld is wenselijk, meent Yam. Toch bestaat, als gevolg van de Aziëcrisis, een terughoudendheid van China om de financiële markten verder te ope- 6 dnb magazine nummer

7 nen. Te grote openheid maakt het land gevoelig voor instabiliteit en kan leiden tot een financiële meltdown. Voorzichtige aanpassing van de Chinese centrale bank naar een stapsgewijze verdere openheid is dan ook cruciaal voor een meer stabiele groei, aldus Yam. Intern wordt de discussie al gevoerd en wordt (gedeeltelijk) buitenlands eigendom al voorzichtig besproken. De derde factor is de wisselkoers. Een van de uitkomsten van de Azië-crisis is de adoptie van flexibele wisselkoersen voor een aantal Aziatische valuta. Of dat heeft bijgedragen aan een grotere stabiliteit moet nog blijken, meent Yam. In de praktijk bestaat er twijfel of alle landen zich de luxe kunnen permitteren van een al te grote koersvrijheid. Druk om de koers van de Chinese yuan los te laten brengt gevaar met zich. Azië heeft een reserve van meer dan miljard Amerikaanse dollar. Hiervan zou een deel worden verkocht als de Aziatische wisselkoersen worden losgekoppeld van de dollar. Dit kan destabiliserend werken op de dollarkoers. De nieuwe divisie Financiële stabiliteit van DNB Financiële stabiliteit is een van de belangrijkste doelstellingen van de Nederlandsche Bank. Tot voor kort werd het onderwerp vanuit verschillende disciplines en afdelingen benaderd. Het belang dat DNB aan financiële stabiliteit hecht heeft geleid tot de oprichting van de gelijknamige nieuwe divisie in mei De divisie inventariseert relevante financiële risico s, coördineert financiële stabiliteitsdossiers en formuleert heldere beleidsadviezen om de financiële stabiliteit te beschermen. De financiële autoriteiten zijn zich bewust van de groeiende onderlinge afhankelijkheid, als gevolg van de onderlinge handel en de investeringen en economische integratie in de regio. Het vierde fenomeen, aldus Yam, is de noodzaak tot economische samenwerking. Onzekerheden Onzekerheden blijven echter bestaan. De belangrijkste is China. De Chinese economie vertoont volgens sommige analisten tekenen van oververhitting. De snel stijgende behoefte aan grondstoffen China is inmiddels goed voor de consumptie van 27 procent van de wereldproductie aan staal en veertig procent van alle cement jaagt de inflatie op. Voor het eerst in negen jaar heeft het land het rentepercentage moeten verhogen. Helaas weten we erg weinig over de financiële stabiliteit in China en hebben we er nauwelijks invloed op, vertelt Yam. Een bijkomend vraagstuk is de gezondheid van de debiteurenportefeuille van de Chinese banken. Het vertrouwen van de buitenwereld in de bankwereld is broos. De grootste zorg is het hoge percentage non performing loans, de niet-inbare leningen van banken in China. William White, economisch adviseur van de Bank for International Settlements (BIS), ook aanwezig op het symposium, zei hierover: Buitenstaanders maken vaak zorgwekkende opmerkingen over het hoge percentage niet-inbare leningen. Er circuleren cijfers van wel 40 procent van alle leningen. Ik heb er op een congres eens een Chinese bankier naar gevraagd. Niemand heeft ook maar het flauwste idee, was zijn antwoord. Als dat waar is, dan is dat uitermate verontrustend. De economieën van China en de regio raken steeds meer verweven Onder de huidige omstandigheden zou een open, concurrerend marktmechanisme destabiliserend werken, vreest Yam. Eenvoudigweg omdat de benodigde kennis van zaken ontbreekt. Het probleem van de non performing loans wordt volgens Yam mede veroorzaakt door de onderbetaling van de bankiers in China. Op grond van de vier eerdergenoemde ontwikkelingen, is Yam ondanks de vragen en onzekerheden over de Chinese financiële markt en de heterogeniteit van de economieën van de verschillende landen optimistisch gestemd. De weg naar samenwerking en verdere liberalisering van de financiële markten is ingeslagen. Voorzichtig droomt Yam van een Aziatische muntunie naar Europees model. De diversiteit van de regio staat dit voorlopig nog in de weg. Nu nog is de koers verbonden aan de Amerikaanse dollar. Maar wie weet vervangt een van de sterkere lokale munteenheden vroeger of later de dollar als plechtanker. Het smalle pad naar een evenwichtige groei dnb magazine nummer

8 Nieuws beïnvloedt consumentenvertrouwen kortstondig Economisch nieuws in de krant wordt gemiddeld iets te somber of juist iets te rooskleurig gebracht. Deze overdrijving heeft een klein en kortstondig effect op het consumentenvertrouwen. Dit concluderen vier wetenschappers van de Rijksuniversiteit Groningen en de Nederlandsche Bank na een onderzoek. Erica Verdegaal Media te somber of te rooskleurig Dankzij kranten, tijdschriften, radio en televisie vernemen we voortdurend wat er in de wereld gebeurt. Maar klopt dat nieuws wel met de werkelijkheid? Niet helemaal, beweren de Amerikaanse onderzoekers Stendhil Mullainathan en Andrei Shleifer. Volgens hen wijkt medianieuws op twee manieren af van wat er écht gebeurt. Nieuws kan ideologisch zijn verdraaid. Dat gebeurt bijvoorbeeld als de Volkskrant een staking anders verslaat dan bijvoorbeeld de Telegraaf. Dat is niet zo n ramp, menen de onderzoekers. Doordat nieuws van veel kanten op ons af komt, neutraliseren ideologische verdraaiingen elkaar. Maar een bericht kan ook zijn aangedikt of vertekend met de bedoeling publiek te trekken. Dat laatste effect wordt vergroot door de concurrentie tussen de media, zoals tegenwoordig het geval is. Elk nieuwsmedium wil dolgraag maximaal gelezen, bekeken of beluisterd worden. Men kiest daarom aansprekende koppen, smeuïge invalshoeken en nieuwe accenten. Het gevolg kan zijn dat feiten en nuances sneuvelen. Wat is daarvan het effect? Die wetenschap is interessant voor elke organisatie die via de media communiceert met het grote publiek en dus ook voor de Nederlandsche Bank. Daarom bestudeerden onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen (RuG) en de DNB-divisie Wetenschappelijk onderzoek deze kwestie. Afgelopen oktober verscheen het resultaat: de DNB Working Paper The Impact of Newspapers on Consumer Confidence: Does Spin Bias Exist? Uit deze studie blijkt dat het hypen van economisch nieuws in de Telegraaf en NRC Handelsblad (in de periode 1998 tot en met 2002) een kleine en kortstondige invloed had op het consumentenvertrouwen. Duidelijker gezegd: kranten verslaan economisch nieuws gemiddeld iets té rooskleurig of iets té somber. En dat beïnvloedt het consumentenvertrouwen. Liegen en bedriegen Dit onderzoek laat nog eens statistisch onderbouwd zien dat als je een persbericht de wereld in stuurt, het nieuws anders in de krant terecht kan komen dan je beoogde, zegt Lex Hoogduin, directeur van de DNB-divisie Wetenschappelijk onderzoek en, ten tijde van het onderzoek, ook parttime hoogleraar economie aan de RuG (nu bij de Universiteit van Amsterdam). Het is belangrijk om dit te weten, legt Hoogduin uit. Bij de taken van DNB komt veel communicatie kijken. De invloed van communicatie op de economie is daarom ook één van de thema s van het wetenschappelijk onderzoeksprogramma van DNB. Hoogduin verrichtte het communicatieonderzoek dit jaar samen met de drie RuG-economen Karel-Jan Alsem, Gerard Kuper en Steven Brakman. De uitkomst betekent absoluut niet dat we kranten ervan beschuldigen dat ze liegen en bedriegen, benadrukt Steven Brakman. Het effect op het consumentenvertrouwen geschiedt onbedoeld. Dat kan volgens hem als volgt gaan. Een krant meldt bijvoorbeeld: Werkloosheid passeert de grens. Zo n kop kan cijfermatig kloppen, 8 dnb magazine nummer

9 maar suggereert ook dat het getal een magische grens zou zijn, waar je niet boven moet komen. Een ander voorbeeld is dat het Journaal opent met: De AEX-index is wederom gezakt. En dan blijkt dat die graadmeter slechts één punt heeft verloren. Statistisch gezien is zo n daling totaal onbelangrijk, maar intussen kan een kijker onterecht het sombere gevoel bekruipen dat de economie bergafwaarts gaat. Maar hoe valt te bewijzen dat de media inderdaad onterechte economische gevoelens veroorzaken? De vier onderzoekers concludeerden dit statistisch uit vier soorten cijfers: het consumentenvertrouwen, het producentenvertrouwen, het gemiddelde oordeel van proefpersonen over krantenberichten en tot slot controlevariabelen zoals het werkloosheidspeil en de AEXindex. De eerste twee kengetallen levert het Centraal Bureau dnb magazine nummer

10 voor de Statistiek (CBS) maandelijks. Het consumentenvertrouwen is de persoonlijke (emotionele) mening van consumenten over de economie en over hun eigen financiële situatie. Het CBS stelt daartoe maandelijks duizend consumenten vragen zoals Denkt u dat uw financiële situatie in de nabije toekomst zal verbeteren? Het saldo van hun positieve en negatieve antwoorden in procenten van het totaal aantal antwoorden heet het consumentenvertrouwen. Het CBS meet daarnaast maandelijks het producentenvertrouwen. Dit cijfer is samengesteld uit drie minder emotionele indicatoren: de verwachte productie in de komende drie maanden, het oordeel van de ondernemers over de voorraden gereed product en het oordeel over de orderpositie. Dan het derde cijfer, het mediaoordeel. Daartoe lieten de onderzoekers twintig economiestudenten zestig setjes krantenartikelen van 1998 tot en met 2002 uit de Telegraaf en NRC Handelsblad globaal doornemen. Op basis daarvan beoordeelden de studenten de economische situatie op dat moment met punten van 1 (totaal niet goed) tot 5 (helemaal goed). schreef Bas Heijne in NRC Handelsblad een paar dagen daarna dat volgens DNB de media een grote invloed hebben op het consumentenvertrouwen, en dat dat weer een groot effect heeft op de consumptie van mensen. De eerste kop is onjuist; de tweede bewering is zelfs uit de lucht gegrepen, omdat het onderzoek op die vraag niet ingaat. Opsteker Onderzoeker Steven Brakman vindt het leuk dat een effect is aangetoond. Ook voor kranten is dat een opsteker, zegt hij. Die kunnen hiermee beschuldigingen pareren dat men economisch nieuws zou hypen. Het media-effect op het consumentenvertrouwen is immers slechts kortstondig en klein. Anderzijds kunnen grote instellingen zoals ministeries er rekening mee houden, dat kranten een lichte overdrijving kunnen hanteren bij het overnemen van hun economische nieuws. Graag zou Brakman het onderzoek verdiepen. Je zou alle kranten willen bekijken, maar ook het economisch nieuws Een mooi voorbeeld van overdrijven is hoe de pers op dit onderzoek reageerde Vertekend beeld Hoogduin legt uit hoe de drie soorten cijfers conclusies opleverden: Het consumentenvertrouwen wordt meer dan het producentenvertrouwen beïnvloed door economisch nieuws. Als daarnaast geldt dat media ook zélf het consumentenvertrouwen beïnvloeden, dan zouden wij moeten zien dat het consumentenvertrouwen heftiger reageert op mediaberichten dan het producentenvertrouwen. Ons onderzoek laat zien dat dat effect inderdaad bestaat, hoewel het klein en kortstondig is. Over die uitkomst past overigens wel bescheidenheid, vindt Hoogduin. Het onderzoek had beperkingen, wat de conclusie minder waterdicht maakt. Zo zijn de mediaberichten pas achteraf beoordeeld en geldt het gevonden effect voor slechts twee kranten. Bovendien verschijnen de CBS-cijfers maandelijks en mediaberichten dagelijks. Toch sterkt de praktijk van alledag Hoogduin in het idee dat de media nieuws inderdaad vertekenen. Een mooi voorbeeld vindt hij de manier waarop de pers op dit onderzoek reageerde. Hoogduin: De Volkskrant kopte: DNB-onderzoek toont aan, terwijl het onderzoek vooral is gedaan op de Rijksuniversiteit Groningen. Bovendien op televisie- en radiojournaals. Massa s mensen luisteren s ochtends in de file naar de radio. Hoogduin noemt het resultaat een voorlopige eerste conclusie, want voor zover hij weet is dit het eerste wetenschappelijke onderzoek op dit terrein. Je kunt het media-effect ook gaan meten op het moment dat het nieuws verschijnt of een ander meetinstrument kiezen. Maar eigenlijk is de kernvraag hier: Waarom zijn mensen zo geïnteresseerd in hypes? En waarom wil men geen tijd besteden aan langere, genuanceerde verhalen? Een krant wil slechts bestaan en voorziet dus in die behoefte. Het onderzoek The Impact of Newspapers on Consumer Confidence: Does Spin Bias Exist? staat op Kies eerst kennisbank dan DNB Working papers en tot slot paper nummer dnb magazine nummer

11 Va Banque Vanaf dit nummer zullen de DNB ers Mathijs Bouwman en Henriëtte Prast de nieuwe column Va Banque schrijven. De column Bankgeheimen komt hiermee te vervallen. Dollar schaakmat Voordat Kenneth Rogoff econoom werd, was hij schaker. En een behoorlijk goede ook. Op z n dertiende verjaardag kreeg hij een schaakspel cadeau, en een jaar later was hij kampioen van zijn thuisstaat New York. In 1969, pas zestien jaar oud, werd Rogoff Amerikaans juniorenkampioen. Hij besloot zijn high school vaarwel te zeggen, naar Europa te verhuizen en daar met schaken zijn brood te verdienen. Rogoff versloeg Timman, verloor van Karpov en verdiende een vermelding in het Guiness Book of World Records voor de langste schaakpartij ooit (221 zetten). In 1972 had hij plotseling genoeg van zijn bestaan als schaaknomade. De achttienjarige Rogoff meldde zich aan bij Yale University voor een studie economie. Hij specialiseerde zich in internationale economie en werd een erkende autoriteit op het gebied van wisselkoersen. Veel van zijn collega s zien hem als een van de slimste economen van zijn generatie. Maar Rogoff is en blijft een schaker. Neem zijn laatste artikel over de onhoudbaarheid van het Amerikaanse tekort op de lopende rekening, dat hij schreef met Maurice Obstfeld van Berkeley (overigens ook geen kleine jongen). Het gaat over een simultaanpartij tussen drie werelddelen, waarbij de Amerikaanse overheid en particuliere sector de openingszet hebben gedaan door meer te besteden dan te produceren en zo een groter-dan-ooit tekort op de lopende rekening te veroorzaken. De Aziatische landen deden een tegenzet met het massaal opkopen van dollars, in een poging om de appreciatie van hun munten uit te stellen. Europa speelt met zwart en moet toezien hoe mede door de Aziatische houding - de eurokoers snel oploopt. Rogoff voorspelt dat gedurende het eindspel van deze partij, als de Amerikanen gedwongen worden hun handelsbalans in evenwicht te brengen, de dollar twintig tot veertig procent in waarde zal dalen. De Europese exporterende bedrijven zullen hier ongetwijfeld last van ondervinden. Maar het dollaroffer zal voor Europese bedrijven die producten en diensten produceren die niet internationaal verhandeld worden, juist voordelig uitpakken, omdat de vraag zich naar deze sectoren zal verplaatsten. Uiteindelijk kan er volgens Rogoff een mooie remise uitrollen, waarbij de dollaraanpassing geleidelijk plaatsvindt en er geen grote winnaars of verliezers zijn. Maar een bloederig eindspel is evenzeer mogelijk, want de huidige situatie lijkt volgens de econoom op die van begin jaren zeventig toen het stelsel van vaste wisselkoersen van Bretton Woods van de speeltafel werd geblazen. Hoe het ook uitpakt, grootmeester Rogoff is de man om de uitkomst voor ons te analyseren. Mathijs Bouman. Werkzaam als econoom bij DNB dnb magazine nummer

12 Goedemorgen, u spreekt met de Nederlandsche Bank Voor alle vragen één Informatiedesk, met één telefoonnummer Niet alleen de consument, ook de professional stelt zijn vragen het liefst via de telefoon. Dit blijkt uit het enorme aantal telefoontjes dat jaarlijks binnenkomt bij de Informatiedesk. Sinds de fusie tussen PVK en DNB op 1 november kan iedereen met vragen op één en hetzelfde nummer terecht. De Informatiedesk biedt onmisbare service Kan ik bij u nog guldens inwisselen? maar heeft ook een belangrijke voelsprietfunctie voor de rest van de organisatie. Gitte van t Hof Waar kan ik Portugese escudo s inwisselen? Heeft deze bank een vergunning? Kunt u misschien nagaan of ik nog ergens pensioen heb opgebouwd? Of: Heeft u informatie voor mijn werkstuk over de invoering van de euro? Zomaar een greep uit de veelheid van vragen die dagelijks binnenkomen bij de Informatiedesk van DNB. Met stip-op-nummer-één staat de vraag Kan ik bij u nog guldens inwisselen? Hierover krijgen we zo n vijfhonderd telefoontjes per maand, zegt publieksvoorlichter Margot Brautigam. Samen met haar acht collega s van de Informatiedesk beantwoordt Brautigam ongeveer vragen per jaar. Volgens metingen over de eerste helft van dit jaar komt maar liefst 86 procent van de vragen via de telefoon binnen, twaalf procent via en twee procent per brief of fax. Brautigam: Voor korte praktische vragen is de telefoon natuurlijk een prima middel, maar lastiger vragen ontvangen wij liever per , zodat wij die zorgvuldiger kunnen afhandelen. Voor de fusie gaf DNB als centrale bank geen voorlichting over pensioenfondsen en verzekeraars. Tot 1 november hadden DNB en PVK dan ook twee gescheiden informatienummers. Maar achter de schermen werkten de publieksvoorlichters van beide organisaties al ruim een half jaar intensief samen. Op de fusiedatum waren zij dan ook goed voorbereid om als één Informatiedesk, met één telefoonnummer, naar buiten te treden. Vragen en klachten Over het algemeen weet het publiek de Informatiedesk prima te vinden. Het is echter niet altijd even duidelijk waar DNB wel of geen informatie over kan geven. Brautigam geeft als voorbeeld: Veel mensen gaan er ten onrechte vanuit dat DNB als toezichthouder het doen en laten van een financiële instelling tot in detail voorschrijft. Mensen bellen dan verontwaardigd op met de vraag waarom hun bank geen Jordanese dinars omwisselt. Verder leeft bij veel mensen het misverstand dat wij als toezichthouder op de verzekeraars en pensioenfondsen precies kunnen nagaan wie waar 12 dnb magazine nummer

13 pensioen heeft opgebouwd. Of dat wij een overzicht hebben waar werkgevers de pensioenen van hun werknemers hebben ondergebracht. Er is in Nederland geen centraal overzicht van pensioenaanspraken. Toch kunnen we mensen wel een eind op weg helpen bij het achterhalen van hun pensioen. Overigens hebben de voorlichters niet op alle vragen onmiddellijk een pasklaar antwoord. Vaak volgt overleg met afdelingen binnen DNB. In dat geval duurt een antwoord langer. Ook wordt er regelmatig doorverwezen naar andere organisaties. Behalve vragen ontvangt de Informatiedesk ook klachten. Van serieuze klachten over instellingen die onder ons toezicht staan, tot algemene opmerkingen over de dure euro. DNB is echter géén klachteninstituut en bemiddelt niet in geschillen. Hans Timmerman, collega van Brautigam: We geven bijvoorbeeld wel uitleg aan mensen over de verschillende klachtenprocedures. Verder registreren wij de klachten uiteraard zorgvuldig. Ze kunnen bruikbare aanwijzingen bevatten over de instellingen die onder ons toezicht staan. Ook opmerkingen en suggesties nemen wij ter harte. Ook de internetsite van DNB is een handige informatiebron voor de consument. Onder het kopje Publiek staan antwoorden op de meest gestelde vragen. Verder kan de consument hier ook zelf zoeken naar de rechtsopvolgers van oude verzekerings- of pensioenfondsen. Onder Kennisbank zijn verschillende publicaties te downloaden, waaronder een voorlichtingsbrochure over de Nederlandsche Bank, het monetaire beleid van de Europese Centrale Bank of de geschiedenis van geld en bankwezen. Handig voor scholieren die bijvoorbeeld een spreekbeurt moeten houden of met een werkstuk bezig zijn, aldus Timmerman. Voelsprietfunctie Door het directe contact met de consument en de professional heeft de Informatiedesk een belangrijke voelsprietfunctie voor de rest van de organisatie. Alle vragen en klachten worden dan ook nauwkeurig geregistreerd. Als vervolgens blijkt dat er over bepaalde onderwerpen veel onduidelijkheid is, dan is dat aanleiding om daarover extra voorlichting te geven. Zo is er naar aanlei- Margot Brautigam beantwoordt met haar collega s ruim vragen per jaar dnb magazine nummer

14 ding van de vele vragen over guldens een handige brochure verschenen, getiteld Help, ik vind nog guldens! Een ander voorbeeld is de cd-rom over de echtheidskenmerken van eurobiljetten, om Nederlanders kritisch te laten kijken naar het geld dat ze dagelijks ontvangen en uitgeven. Ook DNB magazine speelt in op de vele publieksvragen, onder andere met de nieuwe rubriek U heeft een vraag, waarvan de eerste aflevering in dit magazine. Informatiedesk DNB: ( 0,35 per gesprek). Bereikbaar op werkdagen tussen uur. info@dnb.nl. Website: , het informatienummer van DNB U heeft een vraag? U heeft een vraag. Vragen van consumenten en het antwoord van de Informatiedesk. Waar kan ik nagaan of een financiële instelling bonafide is? Steeds vaker ontvangt de Informatiedesk meldingen van mensen die zich hebben ingelaten met malafide financiële aanbieders. Vaak zijn deze mensen ingegaan op een aantrekkelijk voorstel met een verwijzing naar een gelikte website. Het ziet er professioneel uit, maar schijn kan bedriegen. Daarom adviseren wij mensen, alvorens in zee te gaan met een onbekende financiële instelling, altijd na te gaan of de instelling bekend is bij een van de toezichthouders: de Nederlandsche Bank (DNB) of de Autoriteit Financiële Markten (AFM). Dit kan eenvoudig worden gecontroleerd aan de hand van de registers. Hierin staan financiële instellingen vermeld die in Nederland bepaalde activiteiten mogen verrichten. toezicht verzekeringsbedrijf 1993 (Wtv) natura-uitvaartverzekeraars het register Wet toezicht natura-uitvaartverzekeringsbedrijf (Wtn) pensioenfondsen De registers zijn te vinden op de website Navigeer naar het kopje Publiek en klik op registers. Registers van onder andere beleggings- en effecteninstellingen staan op de website van de Autoriteit Financiële Markten: * Behalve de trustkantoren die in het register zijn ingeschreven, zijn er trustkantoren waarop een overgangsregeling van toepassing is. Deze zijn eveneens gerechtigd in Nederland trustdiensten te verlenen (zie hiervoor verder de website). De Nederlandsche Bank houdt de volgende registers bij: banken en instellingen voor elektronisch geld (egi s) het register Wet toezicht kredietwezen 1992 (Wtk) geldtransactiekantoren het register Wet inzake de geldtransactiekantoren (Wgt) trustkantoren* het register Wet toezicht trustkantoren (Wtt) schade- en levensverzekeraars het register Wet 14 dnb magazine nummer

15 Mensen handelen wél rationeel Econoom Michael Hurd over vergrijzing en pensioenen Michael D. Hurd is een econoom met bijzondere belangstelling voor psychologie. Waarom maken mensen bepaalde economische keuzes? Daar draait het uiteindelijk om in veel van zijn onderzoeken. Zijn meest recente studie gaat over het uitgavenpatroon van onlangs gepensioneerden. Is de mens een rationeel wezen dat vooruit kijkt en zijn leven probeert te plannen? Onlangs was Hurd te gast op de jaarlijkse conferentie van de divisie Wetenschappelijk onderzoek van DNB. Rutger Vahl Als Amerikaan heeft Michael Hurd (Salt Lake City, 1941) de Nederlandse discussie over VUT, prepensioen en levensloop niet op de voet gevolgd. Maar de contouren van het debat kent hij uiteraard wel. Europa is bezig met de privatisering van de sociale zekerheid, een proces waaraan ook ons land zich niet kan onttrekken. Volgens Hurd, directeur van het RAND Center for the Study of Aging in Santa Monica, een instituut dat onderzoek doet naar vergrijzingsvraagstukken, ontkomt Europa niet aan hervorming van de pensioenvoorziening. Zo 15

16 zullen we langer moeten werken om de oude dag betaalbaar te houden. De levensverwachting in het Westen neemt steeds verder toe, we worden gemiddeld ruim tachtig jaar, stelt Hurd. Ga ervan uit dat je tweederde van je volwassen leven dient te werken om een goed pensioen op te bouwen. Dit betekent dat de pensioenleeftijd zo n zes à zeven jaar omhoog zal moeten. Door de vergrijzing, de ontgroening en de jonge leeftijd waarop mensen het arbeidsproces verlaten, dreigen de pensioenkosten in Europa veel te hoog te worden. In de Verenigde Staten ligt de situatie anders, onder meer omdat de overheid minder meebetaalt aan pensioenen dan hier. De meeste Amerikanen bouwen pensioen op via hun werk of leggen zelf een spaarpot aan. Staatspensioen is er eigenlijk alleen voor ouderen met een laag inkomen. Ook werken Amerikanen langer door. Hurd: De gemiddelde pensioenleeftijd ligt weliswaar op drieënzestig vergelijkbaar met Europa maar een kwart van de beroepsbevolking gaat door tot soms ver na hun vijfenzestigste. In Europa word je op die leeftijd vaak gewoon naar huis gestuurd. Of je in Amerika met pensioen gaat, hangt af van je gezondheid, je financiële situatie en de vraag hoe leuk je je werk vindt. Bestedingen uitsmeren Michael Hurd geldt als expert op het gebied van vergrijzing en pensionering. In november was hij te gast op de DNBconferentie Household Behaviour and Financial Decision-Making. Hurd sprak over zijn onderzoek naar het bestedingsgedrag van onlangs gepensioneerden. Centraal staat bij hem de vraag of (oudere) mensen hun leven financieel plannen. Volgens het gangbare levenscyclusmodel, dat veel economen aanhangen, is dit inderdaad het geval. Mensen kijken vooruit en stemmen hun bestedingen af op het inkomen dat ze in de toekomst denken te hebben. Als je weet dat de decembermaand duur wordt, zul je in november waarschijnlijk wat geld opzij leggen. En wie over een jaar betere tijden verwacht, zal daarop nu anticiperen door vast het huis te laten opknappen of een vakantie te boeken. Dit principe heet consumption smoothing, letterlijk: het uitsmeren van bestedingen. Consumptie smoothing zorgt ervoor dat mensen gedurende hun hele leven een ongeveer constant uitgavenpatroon hebben, een idee dat onder economen tamelijk onomstreden is, legt Hurd uit. Echter, uit nieuw onderzoek van economen in Amerika en Groot-Brittannië zou blijken dat mensen die net gepensioneerd zijn ineens veel minder gaan uitgeven, tot zo n vijftien procent. Waarschijnlijk omdat ze financieel onvoldoende zijn voorbereid op hun pensioen. Daarmee lijkt van consumptie smoothing na pensionering allerminst sprake. Dit zet het levenscyclusmodel op zijn kop. dnb magazine nummer

17 Is de mens een rationeel wezen dat vooruit kijkt en zijn leven probeert te plannen? Dit economische model stelt, zoals gezegd, dat mensen zich voorbereiden op financiële veranderingen in de toekomst. Hurd: Mocht nu blijken dat dit niet geldt voor gepensioneerden, dan heeft dit ook politieke consequenties. Het zou pleiten voor een paternalistische overheid, die burgers tegen zichzelf in bescherming moet nemen. Bijvoorbeeld door verplichte spaarprogramma s voor de oude dag op te zetten. Financiële armslag Plannen mensen hun leven? Het onderzoek in Amerika en Groot- Brittannië, waaruit blijkt dat gepensioneerden ineens veel minder gaan uitgeven, lijkt dit dus in twijfel te trekken. Maar op basis van eigen research komt Hurd tot een heel andere conclusie. Volgens hem is er niets mis met het idee van consumptie smoothing. En het levenscyclusmodel staat wat hem betreft nog als een huis. Hij stelde Amerikanen van 53 jaar en ouder de vraag of zij nadachten over hun bestedingen na hun pensioen. Ruim tweederde zei er vanuit te gaan na pensionering minder te zullen uitgeven. Mensen bleken dus wel degelijk na te denken over hun financiële toekomst, zegt Hurd. En ze bereidden zich hier ook op voor. Dat kwam aan het licht toen ik mijn onderzoek enige tijd later herhaalde met dezelfde groep mensen. Een deel was inmiddels gepensioneerd. Een klein aantal mensen had inderdaad minder te besteden. Maar de meesten beschikten over dezelfde financiële armslag als voor hun pensionering. En een deel ging zelfs méér uitgeven. De belangrijkste verklaring hiervoor is dat gepensioneerden tijd ruilen voor geld. Ze hebben weliswaar minder inkomen, maar ook meer tijd. In plaats van uit eten te gaan, koken gepensioneerden voor zichzelf. En het onderhoud van huis en tuin besteden ze niet uit, maar doen ze zelf. Daarmee besparen zij veel geld, waardoor hun financiële situatie na pensionering niet wezenlijk verandert. Wat betekent Hurds onderzoek voor het dagelijks leven? Het is niet zo bedoeld, glimlacht Hurd, maar in feite ondersteunen mijn bevindingen de privatisering van het pensioensysteem. Immers, als mensen gedwongen worden zich voor te bereiden op hun oude dag, dan doen zij dit ook. En dat is relevant voor de pensioendiscussie in Nederland, in het bijzonder de levensloopregeling. De regering gaat ervan uit dat mensen vrijwillig geld zullen sparen voor bijvoorbeeld zorgverlof, een sabbatical of vervroegde pensionering. Uit mijn onderzoek zou je kunnen afleiden dat dit inderdaad zal gebeuren, zegt Hurd. De econoom benadrukt echter dat zijn onderzoek niet in het politieke vlak moet worden getrokken. Want de 63-jarige, die nog niet denkt aan stoppen met werken, is wetenschapper, geen politicus. Zijn volgende onderzoek, vertelt hij, gaat over spaargedrag. Sparen is een raar fenomeen. Je neemt een beslissing die nu ingrijpende consequenties heeft je hebt immers minder geld te besteden en waar je pas veel later de vruchten van plukt. Dit noemen we intertemporal decision making, een principe dat fundamenteel is voor menselijk handelen. Als je snapt hoe dit werkt, dring je door tot de kern van het menselijk gedrag. En dat interesseert mij eigenlijk het meest. DNB-conferentie Household Behaviour and Financial Decision-Making Voor de zevende keer organiseerde de divisie Wetenschappelijk onderzoek haar jaarlijkse, internationale onderzoeksconferentie. Thema was ditmaal Household Behaviour and Financial Decision- Making. Van de acht sprekers waren er zeven van buiten DNB. Huishoudens zijn weliswaar kleine economische factoren, zegt Maarten van Rooij van DNB, maar als groep toch heel belangrijk voor de financiële stabiliteit. De laatste jaren krijgen centrale banken steeds meer oog voor huishoudens. Daarom is gekozen voor dit thema. Het financiële gedrag van huishoudens is ook relevant voor beleidsmakers van ministeries, toezichthouders en economische onderzoeksbureaus. Die waren dan ook goed vertegenwoordigd op de conferentie. Van Rooij: De nadruk lag, min of meer toevallig, op pensioenen. Dat is een bijzonder actueel onderwerp. In heel veel landen worden pensioenstelsels herzien en die veranderingen hebben grote invloed op de financiële positie van huishoudens. dnb magazine nummer

18 Bank tueel Wijzigingen Raad van Commissarissen De algemene vergadering van aandeelhouders van de Nederlandsche Bank NV heeft besloten met ingang van 30 oktober 2004 te benoemen als lid van de Raad van Commissarissen van de Nederlandsche Bank NV: mr. A.H. van Delden; dr. M.J.L. Jonkhart en de heer W. Tuinenburg. Eerder zijn mr. E. Kist (met ingang van 1 september 2004) en mr. drs. F. Bolkestein (met ingang van 1 november 2004) benoemd als lid van de Raad van Commissarissen. Drs. J.F. van Duyne is met ingang van 1 juli 2004 herbenoemd als lid van de Raad van Commissarissen. Afgetreden als leden zijn prof. drs. P. Bouw (per 1 juli 2004) en ir. drs. J. van der Veer (per 1 september 2004). Publicatie over Toezicht op trustkantoren Tinbergenlezing Eind oktober vond de 18e Tinbergenlezing plaats, die jaarlijks wordt uitgesproken in het gebouw van de Nederlandsche Bank in Amsterdam. Aart Jan de Geus, Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, hield een lezing over het huidige stelsel van sociale zekerheid en over de richting waarin het zich ontwikkelt. Professor Hans-Werner Sinn, president van het Duitse Insitut für Wirtschaftsforschung, sprak over de vergrijzing in Europa en pleit voor een nieuw systeem van kinderpensioen, waarbij de lusten en lasten van een aanvullende pensioenbijdrage naar rato van het aantal kinderen worden verdeeld over de huishoudens. De Tinbergenlezing wordt georganiseerd door de Koninklijke Vereniging voor de Staathuishoudkunde. In het boekje Toezicht op trustkantoren van de Bankjuridische reeks beschrijven de DNB ers Willemieke van Gorkum en Jan Reinder de Carpentier de kernpunten van de Wet toezicht trustkantoren (Wtt). Op 1 maart 2004 is de Wet toezicht trustkantoren (Wtt) in werking getreden. Met deze wet is de Nederlandse trustsector onder toezicht gebracht van DNB. In het boekje Toezicht op trustkantoren staan kernpunten van de wet en de daarbij behorende regeling integere bedrijfsvoering centraal. Ook worden de achtergronden en activiteiten van Nederlandse trustkantoren beschreven. Daarnaast wordt aandacht besteed aan de praktische invulling van het trusttoezicht en wordt een korte vergelijking gemaakt met het trusttoezicht in andere landen. De uitgave is bestemd voor lezers uit de trustsector of uit gelieerde sectoren, maar ook voor geïnteresseerden zonder kennis van de trustsector. Uitgever is NIBESVV, zie ISBN Aart Jan de Geus, Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid 18 dnb magazine nummer

19 Promotie ontstaansgeschiedenis stelsel van centrale banken Aan de Vrije Universiteit verdedigde Carel van den Berg (Divisie Financiële stabiliteit) met succes zijn proefschrift The Making of the Statute of the European System of Central Banks. Van den Berg is als DNB er nauw betrokken geweest bij de onderhandelingen die hebben geleid tot de EMU. Een goede basis voor een diepgaand onderzoek naar de ontstaansgeschiedenis van het Stelsel. Bij de totstandkoming van de EMU is onder andere geregeld dat het Europees Stelsel van Centrale Banken bij zijn rentebeleid onafhankelijk is van de politiek. Politici kunnen namelijk in de verleiding komen om vlak voor de verkiezingen de rente te verlagen, wat uiteindelijk alleen maar leidt tot meer inflatie. Een onafhankelijke centrale bank heeft geen last van dergelijke verleidingen, maar krijgt daardoor wel heel veel macht. Om ervoor te zorgen dat zowel centrale banken als politici zich aan de spelregels houden, is het van belang dat in het systeem voldoende checks en balances zijn opgenomen. Dit laatste heeft Van den Berg onderzocht. Website vernieuwd Sinds 1 november houdt DNB niet alleen toezicht op het kredietwezen maar ook op pensioenfondsen en verzekeringsmaatschappijen. De website van DNB, is dan ook vernieuwd. Met de fusie van DNB en de PVK zijn de websites van beide organisaties volledig geïntegreerd. Werd u voorheen nog doorgelinkt naar de website van de PVK, nu zijn alle pensioen- en verzek eringsonderwerpen ondergebracht in de vernieuwde website van DNB. Zo vindt u via de ingang publiek, onder de naam registers, de overzichten van instellingen met een vergunning. Ook vindt u hierbij overzichten van oude fondsen en hun rechtsopvolgers; handig voor het terugvinden van oude pensioenrechten of levensverzekeringen. Onder professioneel leest u, naast het beleid op het kredietwezen (banken en beleggingsinstellingen) en op trustkantoren, over het toezichtsbeleid op pensioenfondsen en verzekeraars. DNB stopt met Staff Reports De Nederlandsche Bank heeft besloten te stoppen met het publiceren van DNB Staff Reports. In plaats daarvan wordt sinds kort al het wetenschappelijke onderzoek van DNB gepubliceerd in de nieuwe reeks DNB Working Papers en Occasional Studies. Deze kunt u vinden op onze website: & Statistiek. Daar kunt u de papers en de studies ook downloaden of een gratis papieren exemplaar bestellen. dnb magazine nummer

20 We blijven niet op onze informatie zitten Actieve rol in het onderwijs houdt DNB bij de les De Nederlandsche Bank onderhoudt nauwe contacten met het onderwijs. DNB ontwikkelt lesmateriaal en ontvangt jaarlijks zo n bezoekers. De meesten van hen zijn scholieren uit de tweede fase met hun economiedocent. Voorlichting over de taken van DNB begint op school. Jong geleerd is oud gedaan! Joyce Albers 20 dnb magazine nummer