Toename van hoofdhuidkoeling bij chemotherapie ter preventie van haaruitval in Nederland

Transcriptie

1 6 Toename van hoofdhuidkoeling bij chemotherapie ter preventie van haaruitval in Nederland Increase of scalp cooling to prevent chemotherapyinduced hair loss in the Netherlands C.J.G. van den Hurk, W.P.M. Breed, J.W.R. Nortier en J.W.W. Coebergh Samenvatting Hoofdhuidkoeling (HHK) wordt toegepast om chemotherapiegeïnduceerde alopecia (CIA) te voorkomen. Na een geleidelijke toename sinds 2005 wordt HHK momenteel aangeboden in ongeveer 60% van de Nederlandse ziekenhuislocaties. De toename hangt samen met bredere bekendheid bij oncologische hulpverleners en betrokken patiëntengroeperingen. De door systematische gegevensverzameling zichtbaar gemaakte effectiviteit was hierbij doorslaggevend. Ongeveer 50% van de patiënten met risico op ernstige CIA heeft na chemotherapie met HHK geen pruik of hoofdbedekking nodig. HHK wordt door patiënten goed verdragen en is even kosteneffectief als aanschaf van een pruik of hoofdbedekking. Daarnaast is het onaannemelijk dat HHK de lokale werking van chemotherapie in de behaarde hoofdhuid zozeer verlaagt, dat het doorgaans lage risico op hoofdhuidmetastasen zou toenemen. Aangezien CIA een belastende bijwerking is voor vele kankerpatiënten, lijkt het alleszins redelijk om HHK standaard aan te bieden aan alle patiënten die ervoor in aanmerking komen. (Ned Tijdschr Oncol 2011;8:256-63) Summary Scalp cooling is practised to prevent chemotherapyinduced alopecia (CIA). Since 2005, the use of scalp cooling gradually increased and at present it is offered in about 60% of the Dutch hospitals. The use increased because scalp cooling became more widely known by oncological health care professionals and involved patient organisations. However, insight in the results of scalp cooling through systematical registration was decisive. About 50% of the patients who were at risk of severe CIA, did not wear a wig or head cover after completing chemotherapy with scalp cooling. Patients tolerate scalp cooling very well and it is as cost-effective as purchasing a wig or head cover. Besides, it is unlikely that scalp cooling decreases the local efficacy of chemotherapy to such an extent, that the generally low risk of scalp skin metastases would increase. While CIA is a side effect with high psychological impact for many cancer patients, scalp cooling should be offered to all eligible patients. Inleiding Chemotherapiegeïnduceerde alopecia (CIA) is een bijwerking die frequent voorkomt en die grote psychologische impact heeft voor het merendeel van de patiënten. Patiënten beschrijven dat met het plotseling, onvrijwillig haarverlies een deel van de eigen identi- Auteurs: mw. drs. C.J.G. van den Hurk, onderzoeker, Integraal KankerCentrum Zuid, dhr. dr. W.P.M. Breed, gepensioneerd oncoloog/ hematoloog, Integraal KankerCentrum Zuid, dhr. prof. dr. J.W.R. Nortier, internist-oncoloog, afdeling Klinische Oncologie, Leids Universitair Medisch Centrum, dhr. prof. dr. J.W.W. Coebergh, hoofd afdeling onderzoek, Integraal KankerCentrum Zuid. Correspondentie graag richten aan mw. drs. C.J.G. van den Hurk, onderzoeker, Integraal KankerCentrum Zuid, Zernikestraat 29, 5612 HZ Eindhoven, tel.: , adres: c.vd.hurk@ikz.nl Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen gemeld. Trefwoorden: chemotherapiegeïnduceerde alopecia, hoofdhuidkoeling Key words: chemotherapy-induced alopecia, scalp cooling 256

2 Figuur 1. Hoofdhuidkoeling. Fotografie: Marcel Molle, Volkskrant. teit weg is en dat als je er ziek uitziet, je jezelf ook zieker voelt. Daarnaast rust er een stigma op acuut haarverlies. Omdat het voor iedereen zo zichtbaar is, ook voor de patiënt zelf, doet het voortdurend herinneren aan de ziekte en behandeling. Een patiënt vertelde dat zij zichzelf niet als kankerpatiënt zag, ondanks verwijdering van een borst en vele getekende lijnen voor de bestraling. Pas toen zij haar kale hoofd zag, voelde zij zich gebombardeerd tot kankerpatiënt. Mede omdat haarverlies een tijdelijk karakter heeft, wordt het door hulpverleners vaak als minder belangrijk gezien. 1 Door veel patiënten wordt het echter als 1 van de meest belastende bijwerkingen van chemotherapie ervaren, met slechts weinig verschil tussen mannen en vrouwen. 2-4 Dat geldt nog steeds, ondanks de beschikbaarheid van steeds betere haarstukken. Hoofdhuidkoeling (HHK) kan worden aangeboden aan patiënten met solide tumoren die chemotherapie ontvangen, waarbij vrijwel zeker ernstige CIA optreedt. Uitzondering hierop is het melanoom, gezien de meer frequente metastasering naar de huid. De incidentie van ernstige CIA per type en dosering chemotherapie is onbekend, de waarden variëren enorm in fase II- en III-studies. HHK werd voorheen toegepast met elastogelkappen uit de diepvries, een arbeidsintensieve methode. Nu wordt gebruik gemaakt van een koelmachine die koelvloeistof door een koelkap circuleert (zie Figuur 1). De temperatuur van de hoofdhuid wordt verlaagd en varieert van 15 ºC tot 25 ºC. De kou veroorzaakt vasoconstrictie, waardoor ter plaatse minder cytostatica worden aangevoerd. HHK wordt gestart ongeveer 30 minuten voor aanvang van het cytostatica-infuus en wordt voortgezet tijdens het inlopen van het infuus en in het algemeen gedurende 90 minuten nadien. HHK wordt al toegepast vanaf 1970, waarna het tot 2005 steeds minder werd gebruikt, omdat het te weinig effectief werd geacht. Begin 2005 werd HHK nog slechts in 5 Nederlandse ziekenhuislocaties aangeboden. Hierna maakte het een opleving door. In het voorjaar van 2011 werd HHK toegepast in 59 ziekenhuizen (zie Figuur 2 en Na diverse projecten vanuit het Integraal Kankercentrum Zuid (IKZ), waarbij ook de afdeling Klinische Psychologie van de Universiteit van Tilburg en de Technische Universiteit Eindhoven waren betrokken, ontstond een samenwerkingsverband met de afdeling Klinische Oncologie van het Leids Universitair Medisch Centrum in Leiden met als doel het klinisch onderzoek rondom HHK verder te ontwikkelen. 1,5 Gestart werd met verschillende vormen van voorlichting, aanvankelijk aan oncologen. Vervolgens werden oncologisch geschoolde verpleegkundigen en verpleegkundig specialisten erbij betrokken. Er werd een HHK-netwerk opgebouwd, waarin informatieuitwisseling plaatsvond, onder meer via HHK werd onder de aandacht gebracht 257

3 6 Figuur 2. Hoofdhuidkoeling in Nederland. bij oncologische hulpverleners en ook bij maatschappelijke organisaties en patiëntenorganisaties. In dit artikel worden factoren besproken die hebben bijgedragen aan het toenemend gebruik van HHK in Nederland. Inzicht in resultaten van hoofdhuidkoeling In 2001 werd gestart met registratie van resultaten van HHK in het Albert Schweitzer ziekenhuis (Dordrecht/ Zwijndrecht), Sint Elisabeth Ziekenhuis (Tilburg) en Elkerliek Ziekenhuis (Helmond). 6 In een groep van 231 patiënten had 56% geen pruik of hoofdbedekking nodig na afloop van de chemotherapie. De helft van deze patiënten kreeg doxorubicine (60 mg/m 2 ) in combinatie met cyclofosfamide (600 mg/m 2 ), waarvan 61% een goed resultaat had. Een vervolgregistratie leverde van 2006 tot 2010 gegevens op van patiënten die HHK hadden gekregen. Over het algemeen had 50% van deze patiënten geen pruik of hoofdbedekking nodig na afronding van de chemotherapie (zie Tabel 1, pagina 259). 7 Dit percentage varieerde van 8% bij de combinatie van docetaxel, doxorubicine en cyclofosfamide (TAC) tot 94% bij patiënten die docetaxel-monotherapie kregen. Het resultaat van HHK bleek naast het type chemotherapie onder meer afhankelijk van de dosering van de cytostatica en de infusietijd. Nader onderzoek dient te worden verricht naar de determinanten van het resultaat van HHK, waarbij kan worden gedacht aan koeltijd en koeltemperatuur, haartype of het nat maken van haar voor aanvang van HHK. Inmiddels nemen 43 ziekenhuizen deel aan de registratie. Registratie is waardevol voor kennis over effectiviteit van HHK bij een bepaald type chemotherapie, in het bijzonder bij nieuwe of weinig toegepaste cytostaticaschema s. Deze informatie kan worden gebruikt in de voorlichting aan patiënten. Eveneens verschaft registratie inzicht in mogelijke verschillen in resultaat tussen ziekenhuizen, waaruit lering kan worden getrokken indien de methoden van HHK in de ziekenhuizen variëren. De gegevens leveren een bijdrage zowel voor het initiëren van HHK in een ziekenhuis als voor de voortzetting ervan; 258

4 Tabel 1. Resultaat hoofdhuidkoeling bij diverse soorten chemotherapie. Dosering is in subscript weergegeven. Chemotherapie en dosering (mg/m 2 )* Geen hoofdbedekking/totaal (%) A 60 C 600 (AC) 29/74 (39) A 60 C 600 /D 100 ** (ACD) 10/16 (63) A 60 C 600 /T 80 ** (ACT 80 ) 14/29 (48) A 60 C 600 /T 175 ** (ACT 175 ) 6/21 (29) D 75 A 50 (DAC) 5/66 (8) D 75 31/33 (94) D /44 (61) D 75 combi*** 21/33 (64) F 500 A 50 (FAC) 21/39 (54) F 500 E (FE C) 22/38 (58) F 500/600 E /600 (FE C) 16/32 (50) F 500 E 90 (FE 90 C) 292/558 (52) F 500/600 E 100 /600 (FE 100 C) 40/123 (33) F 500 E 100 /D 100 ** (FE 100 CD) 22/46 (48) T Car 9/12 (75) T 175 Car 20/52 (38) T /42 (81) Irino /42 (29) overig $ 77/111 (69) A=doxorubicine, C=cyclofosfamide, D=docetaxel, T=paclitaxel, F=5-fluorouracil, E=epirubicine, Car=carboplatine, Irino=irinotecan. *Driewekelijkse schema s, met uitzondering van T 80 en T 70-90, **Sequentiële schema s, ***D combi=d in combinatie met cyclofosfamide, capecitabine, carboplatine, gemcitabine, methotrexaat, Myocet of Xeloda. $ Overig: <10 patiënten had de betreffende chemotherapie in een bepaalde dosering. door evaluatie blijft ervoor aandacht bestaan. Grevelman en Breed bespraken in 2005 de resultaten van HHK in een review van 53 studies. 8 In 6 van 7 gerandomiseerde studies bleek een significant voordeel van HHK (zie Tabel 2). In een recentelijk uitgebreide review varieerde preventie van CIA na HHK van 0-100% van de patiënten. 9 Gemiddeld ondervond 67% van de patiënten in 11 niet-gerandomiseerde studies met controlegroep een goed resultaat versus 80% in 47 studies zonder controlegroep. Goede verdraagbaarheid Patiënten verdragen HHK in het algemeen goed. Hiervoor dienen ze goed voorgelicht te zijn, waardoor ze weten wat er gaat gebeuren. Het is vooral belangrijk om patiënten te informeren dat de eerste 10 tot 15 minuten koud en onaangenaam zijn, daarna treedt gewenning op. Bijwerkingen treden nauwelijks op en zijn niet ernstig. De temperatuur van de hoofdhuid blijft boven het vriespunt, dus bevriezing van de huid is niet aan 259

5 6 Tabel 2. Gerandomiseerde studies naar het effect van hoofdhuidkoeling. Auteur, jaartal publicatie Patiënten met Patiënten Patiënten met p-waarde HHK (n) zonder HHK (n) haarbehoud in percentage: HHK/geen HHK Edelstyn et al., /19 <0,05 Kennedy et al., /0 NS Satterwhite et al., /8 0,0009 Parker, /17 <0,01 Giaccone et al., /0 0,025 Ron et al., /63 0,014 Macduff et al., /0 0,001-0,012* HHK=hoofdhuidkoeling, NS=niet significant. *Afhankelijk van wie haarbehoud beoordeelde: patiënten, verpleegkundige/dermatoloog. de orde. In de literatuur wordt zelden vermeld dat meer dan 10% van de patiënten de HHK voortijdig staakt, omdat het niet te verdragen was. 8 In een studie waarbij patiënten werd gevraagd om een score te geven voor de verdraagbaarheid tussen 0 (niet te verdragen) en 10 (zeer goed te verdragen), werd een gemiddelde van 7,9 gegeven. 10 Deze patiëntengroep rapporteerde dat bij 80% van de koelsessies geen hoofdpijn was opgetreden, bij 13% minimale en 7% matige tot ernstige hoofdpijn. Indien hoofdpijn optreedt, is deze meestal goed te bestrijden met een reguliere pijnstiller. Hoofdhuidkoeling is kosteneffectief De belangrijkste belemmering voor het starten van HHK is momenteel de tijd die het verpleegkundigen vergt. Een kosteneffectiviteitsstudie, gefinancierd door ZonMW, liet zien dat de uitvoering van HHK gemiddeld 36 minuten per sessie in beslag neemt. 11 HHK bleek even kosteneffectief als aanschaf van een pruik of hoofdbedekking (standaardzorg). Kwaliteit van leven was gelijk voor patiënten met (n=160) en zonder (n=86) HHK, maar de totale kosten waren lager indien HHK werd toegepast. Het lijkt hiermee gerechtvaardigd om beide mogelijkheden (HHK of pruik) aan te bieden en de keuze aan de patiënt over te laten. Voor het ziekenhuis betekende HHK een gemiddelde kostenpost van e 200,- per patiënt met HHK (tijd verpleegkundige en aanschaf/onderhoud machine). De zorgverzekeraar hoefde door toepassing van HHK 25% minder pruiken te vergoeden aan de groep chemotherapiepatiënten met kans op ernstige CIA en bespaarde gemiddeld e 292,- per patiënt. De kosten voor patiënten met HHK waren gemiddeld e 160,- lager (pruik/hoofdbedekking en kapperskosten). De totale kosten voor HHK kunnen verder worden verminderd door de aanschaf van een pruik uit te stellen. Slechts 62% van de hoofdhuidgekoelde patiënten die ook een pruik aanschafte, maakte er daadwerkelijk gebruik van. In verschillende ziekenhuizen is reeds afgesproken met haarwerkers dat bij toepassing van HHK een pruik wordt besteld, maar dat deze pas wordt aangeschaft bij onacceptabel haarverlies. Indien de pruik niet wordt aangeschaft, betaalt de patiënt vaak enkel het intakegesprek bij de haarwerker. HHK kost tijd en vereist dus meer behandelstoelen of bedden. In de praktijk bleek echter dat bij goede motivatie voor HHK dit logistieke aspect geen probleem was. Bij een verdere toename van de toepassing van HHK zal echter uitbreiding van de capaciteit van de oncologische dagbehandeling onvermijdelijk zijn. De extra kosten van de ziekenhuizen zouden kunnen worden besproken met zorgverzekeraars, gezien de besparingen die zij hebben door afname van de aanschaf van pruiken indien HHK wordt toegepast. 260

6 Aanwijzingen voor de praktijk 1. Hoofdhuidkoeling zou moeten worden aangeboden aan alle patiënten die ervoor in aanmerking komen. Dit zijn patiënten met solide tumoren (met uitzondering van het melanoom), dus ook mannen en ongeacht leeftijd. 2. Indien hoofdhuidkoeling wordt toegepast, dient aanschaf van een pruik te worden uitgesteld tot het moment dat ernstige haaruitval plaatsvindt. De 59 ziekenhuizen die HHK aanbieden, bezitten in totaal 111 hoofdhuidkoelingsmachines, waarvan er 96 zijn gedoneerd door Stichting Roparun. Momenteel zijn 2 typen machines beschikbaar, Paxman en Dignitana. De kosten zijn e ,- voor een eenpersoons machine en vanaf e ,- voor een tweepersoons machine (inclusief btw), met een technische afschrijvingsduur van 10 jaar. Inzicht in het risico van hoofdhuidmetastasen Theoretisch zou HHK het risico op het ontstaan van hoofdhuidmetastasen kunnen verhogen, omdat er minder cytostatica in de hoofdhuid terechtkomen. Er is echter nooit aangetoond dat HHK de oorzaak is van terugkeer van de ziekte na adjuvante behandeling met chemotherapie en HHK bij solide tumoren. Het risico zal waarschijnlijk ook nooit geheel kunnen worden uitgesloten, aangezien dat zeer omvangrijke en langdurige studies vereist. De resultaten van een dergelijke studie zouden betrekkelijk zijn, omdat het type chemotherapie dan inmiddels veranderd zal zijn. Op grond van de huidig beschikbare gegevens wordt het risico zeer klein geacht, want in 54 van de 59 Nederlandse ziekenhuizen wordt HHK zowel in de adjuvante als palliatieve setting aangeboden. De incidentie van (hoofd)huidmetastasen werd door ons bestudeerd in 2 cohorten adjuvant behandelde borstkankerpatiënten die geen HHK hadden ondergaan. In de kankerregistratie van München bleken huidmetastasen bij 2,4% van de patiënten na een mediane follow-up van 93 maanden. 12 Minder dan 1% waren hoofdhuidmetastasen. De kankerregistratie van München werd gebruikt, aangezien de incidentie van metastasen in follow-up nog niet beschikbaar is in de Nederlandse KankerRegistratie. De incidentie werd eveneens onderzocht bij 885 patiënten die participeerden in een landelijk Nederlands onderzoek naar de meerwaarde van hogedosischemotherapie bij patiënten met een hoogrisicomammacarcinoom, die in aanmerking kwamen voor adjuvante chemotherapie (N4 + -studie). 13 Bij een mediane follow-up van 110 maanden traden hoofdhuidmetastasen op bij 0,5% van de patiënten in deze hoogrisicogroep. 14 Deze metastasen waren nooit de eerste en enige manifestatie van gemetastaseerde ziekte. De incidentie van hoofdhuidmetastasen werd ook bestudeerd bij patiënten met diverse typen tumoren die HHK hadden gehad. In enkele studies, waarbij de incidentie van hoofdhuidmetastasen na HHK systematisch werd onderzocht door middel van dossieronderzoek, werden deze gevonden bij <1% van de patiënten De gemiddelde follow-up van deze studies varieerde van 3 tot 9 jaar. In de literatuur werden hoofdhuidmetastasen gerapporteerd bij 13 van de ruim patiënten in 60 studies. Hierbij dient in acht te worden genomen dat de follow-up in deze studies meestal van korte duur was en de incidentie niet systematisch werd onderzocht. In Nederland werden patiëntendossiers van 395 patiënten bestudeerd naar het voorkomen van hoofdhuidmetastasen na HHK. Na een mediane follow-up van 110 maanden werden 3 hoofdhuidmetastasen gevonden. Het was echter niet aannemelijk dat deze waren gerelateerd aan HHK. In Nederland zijn vanaf 2006 meer dan patiënten geïncludeerd in hoofdhuidkoelingsstudies. Hiervan werd ongeveer 70% behandeld met adjuvante chemotherapie en in totaal werd 1 hoofdhuidmetastase gerapporteerd. Deze werd ontdekt na de eerste chemotherapiebehandeling. Het is dus weinig aannemelijk dat HHK het lokale effect van chemotherapie dermate vermindert, dat 261

7 6 het risico op hoofdhuidmetastasen toeneemt. Het kan echter niet geheel worden uitgesloten. Ontwikkelingen in de methode van hoofdhuidkoeling Er wordt gestreefd naar een optimaal effect van HHK met een minimale belasting voor de patiënt. Ondanks dat HHK al zo lang wordt toegepast, is er echter nauwelijks onderzoek verricht naar de dosis-effectrelatie. De optimale te bereiken hoofdhuidtemperatuur is nog onbekend en nakoeltijden (tijd van stoppen van het infuus tot stoppen van de HHK) zijn arbitrair gekozen. Er is 1 studie uitgevoerd waarbij patiënten met driewekelijks docetaxel ( mg/ m 2 ) werden gerandomiseerd tussen 90 en 45 minuten nakoeltijd. Hieruit bleek een significant voordeel voor 45 minuten. De nakoeltijd bleek te kunnen worden gehalveerd. 10 Hoofdhuidkoeling heeft een plaats in de behandeling van kanker In Nederland kregen in 2009 ruim patiënten de diagnose kanker. Hiervan werd ruim 27% behandeld met chemotherapie (bron: Nederlandse Kanker- Registratie). Van 2000 tot 2008 nam de proportie borstkankerpatiënten die chemotherapie kreeg toe met een factor 1,4. Voor patiënten met gastro-intestinaalof longkanker werd de proportie zelfs verdubbeld (bron: kankerregistratie IKZ). Het merendeel van de soorten chemotherapie die worden gegeven bij deze typen tumoren veroorzaakt CIA. HHK zou vaker moeten worden aanboden aan mannen. In de registratie van resultaten van patiënten was slechts 4% man. 7 In de studie naar het effect van HHK bij driewekelijks docetaxel-chemotherapie, waarbij HHK ook actief werd aangeboden aan mannen, was echter eenderde man. 10 Mannen met prostaatcarcinoom zouden bij uitstek een groep zijn om bij behandeling met docetaxel HHK aan te bieden. Ten eerste omdat 61-95% van de patiënten met deze chemotherapie tevreden is met het resultaat van HHK. 7,10 Ten tweede treedt bij docetaxel (75 mg/m 2 ) CIA meestal wat later op dan bij andere typen chemotherapie die ernstige CIA veroorzaken. Vaak kan de ziekte voor de buitenwereld onzichtbaar blijven tot het moment dat de totale behandeling bijna is afgerond, dan worden ze alsnog kaal. Ten derde is de nakoeltijd slechts 45 minuten. En tot slot is het uiterlijk ook voor veel mannen belangrijk. 4 Niet alle patiënten kiezen voor HHK. Indien HHK zou worden aangeboden aan alle patiënten die ervoor in aanmerking komen, zouden in de meeste Nederlandse ziekenhuizen meer HHK-machines moeten worden aangeschaft. Vanuit het IKZ wordt gewerkt aan een kenniscentrum voor HHK. Dit heeft als doel om kennis te vergaren, te delen en ondersteuning te bieden bij initiatie en voortzetting van HHK in de Nederlandse ziekenhuizen. Conclusie Bij meer dan de helft van de patiënten die chemotherapie krijgen en hoofdhuidkoeling ondergaan, wordt ernstige CIA voorkomen. De belasting en het risico van HHK blijken minimaal en HHK is kosteneffectief. CIA en HHK krijgen geleidelijk meer aandacht van oncologische hulpverleners. De toepassing van HHK is in de laatste jaren toegenomen, maar het wordt niet aan alle ervoor in aanmerking komende patiënten en in alle ziekenhuizen in Nederland aangeboden. Door systematische verzameling van resultaten en verder onderzoek naar de determinanten van HHK, werken we toe naar geïnformeerde besluitvorming. Er zal meer kennis beschikbaar komen aan de hand waarvan de patiënt een afgewogen beslissing kan maken om in een bepaalde klinische situatie al dan niet voor HHK te kiezen in een poging om het haar te behouden. Referenties 1. Mulders M, Vingerhoets A, Breed W. The impact of cancer and chemotherapy: perceptual similarities and differences between cancer patients, nurses and physicians. Eur J Oncol Nurs 2008;12: Van den Hurk CJ, Mols F, Vingerhoets AJ, Breed WP. Impact of alopecia and scalp cooling on the well-being of breast cancer patients. Psycho-oncology 2010;19: Coates A, Abraham S, Kaye SB, Sowerbutts T, Frewin C, Fox RM, et al. On the receiving end - patient perception of the side-effects of cancer chemotherapy. Eur J Cancer Clin Oncol 1983;19: Hilton S, Hunt K, Emslie C, Salinas M, Ziebland S. Have men been overlooked? A comparison of young men and women s experiences of chemotherapy-induced alopecia. Psycho-oncology 2008;17: Janssen FE. Modelling physiological and biochemical aspects of scalp cooling. Eindhoven: Technical University Eindhoven; Thesis Van den Hurk CJ, Gerrits P, Graat J, Kolen B, Van de Laar-Müskens J, Breed WP. Positieve ervaringen met hoofdhuidkoeling in drie ziekenhuizen in Nederland. Tijd voor een standaard aanbod van hoofdhuidkoeling? Oncolo- 262

8 gica 2005;22: Van den Hurk CJ, Peerbooms M, Nortier JW, Van de Poll-Franse LV, Breed W. Scalp cooling hair preservation results and associated characteristics of scalp cooling in 1411 patiënt Submitted. 8. Grevelman EG, Breed WP. Prevention of chemotherapy-induced hair loss by scalp cooling. Ann Oncol 2005;16: Breed WP, Van den Hurk CJ, Peerbooms M. Presentation, impact and prevention of chemotherapy-induced hair loss; scalp cooling potentials and limitations. Expert Rev Dermatol 2011;6: Van den Hurk CJ, Breed WP, Nortier JW. Short post-infusion cooling times of scalp cooling in the prevention of docetaxel-induced alopecia Submitted. 11. Van den Hurk CJ, Akker-van Marle ME, Breed WP, Van de Poll-Franse LV, Peerbooms M, Nortier JW, et al. Scalp cooling is less expensive than purchasing a wig or head cover. 2011, publication in preparation. 12. Van den Hurk CJ, Eckel R, Van de Poll-Franse LV, Coebergh JW, Holzel D, Nortier JW, et al. Unfavourable pattern of metastases in M0 breast cancer patients during : a population-based analysis of the Munich Cancer Registry. Breast Cancer Res Treat. 2011;128: Rodenhuis S, Bontenbal M, Beex LV, Wagstaff J, Richel DJ, Nooij MA, et al. High-dose chemotherapy with hematopoietic stem-cell rescue for highrisk breast cancer. N Eng J Med 2003;349: Van de Sande MA, Van den Hurk CJ, Breed WP, Nortier JW. Hoofdhuidkoeling toelaten bij adjuvante chemotherapie van borstkankerpatienten; incidentie hoofdhuidmetastasen zeer gering. Ned Tijdschr Geneesk 2010; 154:A Lemieux J, Amireault C, Provencher L, Maunsell E. Incidence of scalp metastases in breast cancer: a retrospective cohort study in women who were offered scalp cooling. Breast Cancer Res Treat 2009;118: Lemieux J, Desbiens C, Hogue JC. Breast cancer scalp metastasis as first metastatic site after scalp cooling: two cases of occurrence after 7- and 9-year follow-up. Breast Cancer Res Treat 2011;128: Christodoulou C, Tsakalos G, Galani E, Skarlos DV. Scalp metastases and scalp cooling for chemotherapy-induced alopecia prevention. Ann Oncol 2006;17: Spaeth D, Luporsi E, Weber B, Guiu S, Braun D, Rios M, et al. Efficacy and safety of cooling helmets (CH) for the prevention of chemotherapyinduced alopecia (CIA): a prospective study of 911 patients (pts). J Clin Oncol 2008;26(May 20 suppl; abstr 9564). Ontvangen 31 mei 2011, geaccepteerd 19 juli