Balansen van geven en ontvangen in de (thuis)zorg. Een artikel over het verband tussen een (contextuele) cursus over familieverbanden en de werkvloer.

Transcriptie

1 1 Balansen van geven en ontvangen in de (thuis)zorg. Een artikel over het verband tussen een (contextuele) cursus over familieverbanden en de werkvloer. Suzanne Cautaert Terra Training & coaching 1. Inleiding Medewer(st)ers in de zorg krijgen bij het uitoefenen van hun taak niet alleen te maken met cliënten 1 maar vaak ook met hun familie. Soms zijn ouderen eenzaam en droevig omdat de kinderen niet vaak of niet meer op bezoek komen. Soms worden verzorgenden of verantwoordelijken geconfronteerd met oude familieruzies, conflicten en geheimen. Het gebeurt ook dat volwassen kinderen andere vragen of verzoeken hebben dan hun zorgbehoevende moeder of vader. Het is niet altijd even eenvoudig om daar als beroepskracht goed mee om te gaan. Om je neutraal, ondersteunend en professioneel te kunnen opstellen, kan het helpen om meer inzicht te krijgen in hoe familiesystemen eigenlijk in elkaar zitten. De dynamiek van familierelaties kan vanuit verschillende denkkaders benaderd worden. Een visie die verhelderend kan werken bij het begrijpen en doorgronden van het gedrag van cliënten in hun omgeving, is de contextuele benadering van de Hongaars-Amerikaanse psychiater Boszormenyi- Nagy. Zijn zienswijze wordt zowel in Nederland als in Vlaanderen steeds meer toegepast in de geestelijke gezondheidszorg en het maatschappelijke werk. In de periode liep voor het eerst een contextueel vormingsproject voor enkele thuiszorgorganisaties in Vlaanderen. Daarbij kregen een tal verzorgenden/huishoudhulpen en hun leidinggevenden een cursus over familie en relaties vanuit het contextuele gedachtegoed. In de basismodule Het zit in de familie!, werden kernbegrippen uit de contextuele visie gekaderd en geduid. In de vervolgmodule Als mensen elkaar echt ontmoeten, werd het begrip dialoog verder uitgediept. De reacties van alle betrokkenen waren zo positief dat dit programma momenteel wordt uitgebreid naar Nederland en naar andere doelgroepen in de zorgsector. Maria is verzorgende bij Erna, een oudere dame van 76. Erna heeft het de laatste tijd steeds moeilijker. Ze eet nog nauwelijks en ook het praten, gaat haar niet meer goed af. Het lijkt wel of ze wegkwijnt. Naast haar woont haar dochter, Katrien. Maria begrijpt niet waarom Katrien zo weinig naar haar moeder omkijkt. Gerda is helpster bij een echtpaar, Jan en Anna. De sfeer is niet erg hartelijk. Anna zit vaak te vitten op Jan, die in haar ogen niets goed kan doen. Jan zit meestal achter zijn krant en maakt af en toe een grapje met Gerda. Op een dag vraagt Anna aan Gerda om alleen haar spullen te strijken. Die van haar echtgenoot moet ze in de mand laten liggen. Gerda vindt dit onrechtvaardig en begrijpt het gedrag van Anna niet. Paul Peeters heeft als verantwoordelijke een gesprek met de kinderen Janssens. Moeder is plotseling overleden en nu moet er een passende oplossing gezocht worden voor vader. De drie broers opteren voor thuiszorg, terwijl de enige zus pleit voor een verzorgingstehuis. De sfeer wordt al snel bitsig. De broers verwijten hun zus egoïstisch gedrag. Paul probeert de gemoederen te bedaren maar dat lukt niet. De zus barst eerst in huilen uit en vertrekt even later met slaande deuren. 1 Afhankelijk over welke zorgrichting het gaat, kan men hier ook patiënten lezen.

2 2 2. Kwaliteitsvolle zorg is passende zorg Kwalitatieve en goede, vraaggerichte zorg zal in onze vergrijzende samenleving alsmaar belangrijker worden. Er komen steeds meer spelers op de markt, zodat cliënten meer dan vroeger hun zorgorganisatie kunnen kiezen. Bij alle vormen van zorg zijn het uiteindelijk de cliënten die bepalen wat kwaliteitsvolle zorg is. Het maakt niet uit hoe goed, professioneel, deskundig, liefdevol de geleverde zorg bedoeld is door de verzorgende, de verantwoordelijke of de organisatie, het is de mate waarin die zorg als passend ervaren wordt die zal bepalen of de cliënt tevreden is. Of een cliënt de zorg ervaart als kwaliteitsvol wordt grotendeels bepaald door diegene die 'op de werkvloer' het effectieve werk doet. Zij of hij - is voor de cliënten het gezicht van de organisatie met wie zij het meeste contact hebben. Deze persoon vertaalt de visie en de beleidslijnen van de zorgorganisatie naar de praktijk. Investeren in kwaliteitsvolle vorming voor zorgverleners én hun leidinggevenden vertaalt zich naar tevreden en trouwe cliënten. Cliënten zullen de zorg die ze krijgen kwaliteitsvol vinden als ze het gevoel hebben dat de zorg voldoet aan wat zij nodig hebben en vragen. Zij verwachten zorg die aansluit op hun behoeften, die passend is voor hen. En hier gaat het in de praktijk nogal eens mis. Want wat voor de ene passend is hoeft dat voor de andere niet te zijn. En lang niet alle cliënten of professionele zorgverleners beschikken over de nodige vaardigheden om hierover duidelijk te communiceren. Marie is al jaren helpster bij Mijnheer Janssens, een vriendelijke heer van 82. Telkens als Marie langskomt kletsen ze eerst even bij met een kopje koffie, vooraleer Marie aan het werk gaat. Op een dag is Marie ziek en wordt ze vervangen door Hilde. Mijnheer Janssens wil eerst even kennis maken en biedt Hilde koffie aan. Hilde eerder van het doortastende type wil meteen aan de slag. Bedankt maar ik drink geen koffie! zegt ze. Mijnheer Janssens die meer behoefte had aan een praatje dan aan een schoon huis is teleurgesteld. Hij toont nors waar het poets- en kookgerei staat en gaat dan zitten lezen. Als Hilde weg is belt hij meteen naar de verantwoordelijke om te zeggen dat het met haar echt niet klikt. In de contextuele theorie is de balans van geven en ontvangen een belangrijke pijler. Nagy ontdekte dat mensen een relatie als rechtvaardig ervaren als er op termijn een evenwicht bestaat tussen wat we investeren en wat we van de ander ontvangen. Door middel van een goede dialoog kan een balans passend gemaakt worden voor beide partijen. 3. Passende zorg is ook emotionele zorg Vroeger werd er vooral veel belang gehecht aan het goed uitvoeren van verpleeg- en zorgtaken en praktisch werk zoals hygiëne, koken, strijken, onderhoud De laatste jaren is er veel veranderd in het takenpakket van zorgverle(e)n(st)ers. In onze alsmaar sneller evoluerende samenleving van vandaag voelen veel mensen zeker ouderen - zich eenzaam, depressief, ongelukkig of gestresst. Zorgverle(e)n(st)ers en hun verantwoordelijken worden vaak geconfronteerd met hulpvragen of problemen van cliënten. Nogal wat van deze problemen hebben te maken met familie. Familiegeheimen, familievetes, ruzies en conflicten

3 3 uit een ver verleden zijn al dan niet bewust aanwezig in het leven van de cliënten. Niet verwerkte kwetsuren of trauma s opgelopen in het eigen gezin van herkomst gaan vaak een grote rol spelen wanneer mensen ouder worden. Nancy is al jaren verzorgende bij de heer en mevrouw Verstrepen. beiden achterin de tachtig. Het is een rustig koppel dat niet veel zegt en tevreden is met de hulp die ze krijgen. De kinderen komen regelmatig langs en alles lijkt ok. Op een dag moet mijnheer enkele dagen naar het ziekenhuis voor een ingreep. Tot hiertoe had mevrouw nooit veel verteld, maar nu begon ze tot Nancy s verbazing haar levensverhaal uit de doeken te doen. Nancy moest wel even slikken toen mevrouw vertelde over het seksueel misbruik door een oom toen ze vijf jaar oud was. Dat had ze nog nooit aan iemand durven vertellen. Toen Nancy afscheid nam bedankte mevrouw Verstrepen haar met tranen in de ogen voor het luisterende oor dat ze zo nodig had gehad. Het is mogelijk om op vrij korte termijn met een contextuele bril te leren kijken naar families en hun zichtbare en onzichtbare loyaliteiten. Het is voor vele mensen verhelderend om kennis te maken met het begrip parentificatie en de vier verschijningsvormen ervan - en te ontdekken wat de betekenis ervan kan zijn in het huidige leven van cliënten. Deze kennis leidt tot meer inzicht in de problemen waarmee vele cliënten op het einde van hun leven worstelen, zodat van daaruit ook gepaste zorg kan gegeven worden. 4. Passende zorg is ook zelfzorg Beroepskrachten in de zorg komen bij de uitoefening van hun werk in aanraking met vele soorten mensen en situaties. Het omgaan met steeds wisselende normen en waarden, verlangens en behoeften, karakters en temperamenten vraagt een groot inlevings- en aanpassingsvermogen én goede sociale vaardigheden. Opdat mensen in hun werk niet leeggegeven en opgebrand raken is het van essentieel belang dat zij goed kunnen omgaan met grenzen: de grenzen van cliënten maar ook de eigen grenzen. Dat is niet zo eenvoudig. Getraind als verzorgende/verplegende/huishoudhulp/maatschappelijk werkende e.d. om vooral rekening te houden met de gevoelens en de belangen van anderen staan ze meestal sterk in het aanvoelen van de grenzen van anderen. Het aanvoelen en het afbakenen van de eigen grenzen ligt voor de meest medewerk(ster)s in de zorg een stuk moeilijker. Toch is dat belangrijk. Vragen of behoeften van cliënten kunnen de professionele en persoonlijke grenzen van personeel overschrijden. (vb. zorg verwachten buiten de werkuren, ongewenste intimiteiten). Sommige cliënten kunnen onredelijk veeleisend zijn, anderen zijn onrespectvol of zelfs verbaal agressief. Nogal wat personeel in de zorgsector krijgt te maken met lastige situaties waar ze niet altijd adequaat op weten te reageren. Veerle werkt als beginnend verzorgster bij een marginaal gezin, twee werkloze ouders en drie jonge kinderen. Ze heeft het lastig met de agressieve sfeer die er heerst. Ze heeft zelf een moeilijke jeugd gehad en het geroep en gescheld herinnert haar daaraan. Ook de veelbetekende blikken die de man haar toewerpt wanneer zijn vrouw de kamer uit is vindt ze vervelend. Ze heeft de problemen al wel eens gesignaleerd aan haar leidinggevende. Maar er is geen vervanging en het gezin kan niet zonder hulp. Ze moest maar wat meer van zich afbijten. Maar dat is nu precies wat ze niet goed kan!

4 4 De contextuele begrippen zelfafbakening en zelfvalidatie zijn voor veel medewerk(st)ers in de zorg van cruciaal belang. Nogal wat personeel in de zorg heeft het lastig om op een goede en genuanceerde manier met grenzen om te gaan. Ook met de begrippen destructief recht en roulerende rekening worden nogal wat zorgverle(e)n(st)ers in de praktijk geconfronteerd. Door lastig of problematisch gedrag van cliënten contextueel te leren kaderen, is het mogelijk om bij grensconflicten met cliënten of hun familie het eigen aandeel en het aandeel van de ander in een correct perspectief te plaatsen. 5. Het (theoretische) contextuele gedachtengoed in mensentaal omgezet. Het contextuele gedachtegoed van Nagy is verhelderend, maar tegelijkertijd ook vrij ingewikkeld. Het gaat om een complexe theorie met een uitgebreid begrippenkader waarin vertrouwen, rechtvaardigheid en loyaliteiten in intermenselijke relaties een belangrijke rol spelen. Om het werkbaar te maken voor brede doelgroepen in de zorg werd door Terra Traiining & Coaching een volledig nieuwe methodiek ontwikkeld. Er wordt gewerkt vanuit een fictief gezin waarbij elk personage haar of zijn verhaal vertelt. Alles wordt op cd ingesproken door mensen van dezelfde leeftijdscategorie zodat de verhalen écht gaan leven. In elk verhaal zijn contextuele begrippen verwerkt waar we samen met de cursisten naar op zoek gaan. Wat valt hen op? Thema s als rechtvaardigheid, balans van geven en nemen, parentificatie, loyaliteiten, dialoog en roulerende rekening worden door de verhalen geduid en toegelicht en verweven met de ervaringen van de deelne(e)m(st)ers. Voor de doelgroep verzorgenden staat het verhaal van José centraal. José is de oudste dochter van een gezin van zes kinderen. Ze is getrouwd met Willy en ze heeft twee studerende kinderen: Thomas en Femke. José werkt voltijds als verzorgende en ze nam tot voor kort de meeste zorg voor haar ouders op zich. Dat was geleidelijk aan zo gegroeid en iedereen vond het eigenlijk vanzelfsprekend. Zelfs als jong meisje zorgde zij al voor haar jongere broers en zussen. Iedereen ook José zelf - vond het normaal dat zij naast haar voltijdse job en de zorg voor haar gezin ook nog zoveel uren investeerde in haar ouders. Toen wou haar rug niet meer mee. Later werd ze ook depressief. Daardoor ging José veranderen. Na heel wat gesprekken met de broers en zussen werd er gekozen voor een professionele verzorgende. Annemie komt nu als professionele helpster bij de ouders van José. Hoe José verandert en hoe haar gezinsleden en haar ouders dit alles beleven horen we van henzelf. Alle gezinsleden van José komen persoonlijk aan het woord en ze zijn ook op foto te zien in een genogram. Daarmee worden het echte mensen, met echte verhalen. We werken echter niet alleen met de CD. We hebben ook een diversiteit aan materialen ontwikkeld waarmee de deelne(e)m(st)ers zelf aan de slag kunnen. Met praktische oefeningen wordt het verhaal van José en de theorie vertaald naar de eigen werksituatie. 6. Besluit Het werk van beroepskrachten in de zorgsector is complex en veeleisend. Het werken met hulp/zorgbehoevende mensen onder soms stressvolle omstandigheden vraagt diverse kwaliteiten en competenties. Kennis van de contextuele visie en het goed kunnen omgaan met balansen van geven en ontvangen in relaties met cliënten, collega s en

5 5 leidinggevenden kunnen bijdragen tot een betere werksfeer, meer jobtevredenheid, meer tevreden cliënten en minder werkverzuim door ziektes. Suzanne Cautaert Terra Training & Coaching