(H)erken jouw Verborgen Verlies

Transcriptie

1 (H)erken jouw Verborgen Verlies

2

3 Centrum voor Verborgen Verlies Henny Aben en Mieke de Bruin Volledig vernieuwde uitgave uit 2016 Illustraties door Monique Berst

4 (H)erken jouw Verborgen Verlies Henny Aben Mieke de Bruin

5 Inhoudsopgave Welkom... 6 Ons verhaal... 6 En als ik het boek uit hebt, wat dan?... 8 Nadenkmoment voor jezelf en jouw verhaal... 9 Verliezen horen bij het leven... 9 Verborgen, niet-erkend Verlies Gevolgen van het wegstoppen van verlies Stapelend verlies Nadenkmoment voor jezelf en jouw verhaal De verliescirkel De impact van verlies Nadenkmoment voor jezelf en jouw verhaal Pijnlijke reacties op verlies Verlies en dan? Je overlevingsstrategie, je coping Voorbeelden van coping Overleven in plaats van leven Het verliesmodel Support Nadenkmoment voor jezelf en jouw verhaal Het vergroten van je veerkracht Veerkracht in het model Verrijkt verder leven door je verlies heen Nadenkmoment voor jezelf en jouw verhaal Een terugblik En nu? Een vooruitblik op deel Centrum voor Verborgen Verlies... 39

6 Welkom Welkom bij dit e-book over Verborgen Verlies. Je hebt de 1e stap gezet Misschien heb je het lang uitgesteld om dit boek te bestellen, misschien heb je in een opwelling g d omdat je ergens iets gelezen hebt dat je aansprak, iets dat je raakte en waar je meer over wil weten. Weet jezelf welkom bij dit boek met verhalen van ons en van onze klanten die aan jouw verliesgeschiedenis zullen kunnen raken. Ons verhaal In 2010 hebben wij, Henny Aben (links) en Mieke de Bruin (rechts), het Centrum voor Verborgen Verlies opgericht. We werkten toen al jaren samen als collega s. We begeleidden, coachten en trainden verschillende professionals in allerlei organisaties en bedrijven. Vooral in het onderwijs, hulpverlening en de uitvaartbranche. Rond 2007 maakten we beiden heftige verliezen mee. Nee, niet door een overlijden maar niet minder ingrijpend in ons dagelijkse leven. Verliezen die we later Verborgen Verliezen zijn gaan noemen. Op ons werk was er geen ruimte en aandacht voor ons verhaal: we moesten onze rug rechten en vooral dapper doorgaan. Ons verlies moesten we wegstoppen want we waren toch goede professionals. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 6

7 De meeste steun hadden we aan elkaar en de mensen die we zelf uitzochten, zowel vrienden, familie als deskundigen. We leerden onze verliezen recht in de ogen te kijken en door de pijn heen te gaan. We weten wat het is om je verlies te verweven in je leven. En niet, zoals vaak gezegd wordt, een plekje te geven of te verwerken. We hebben ervaren dat er altijd perspectief is bij verlies en ingrijpende veranderingen. En hoe moeilijk het soms ook is om die uitweg te zien en dat je daar steun van anderen bij nodig hebt. Het is jouw verlies, maar je hoeft het niet alleen te dragen. Je mag anderen vragen jouw te ondersteunen. Deze wijsheid willen we graag met jou delen. We besloten dat we onze coachkwaliteiten wilden inzetten voor al die vormen van verlies die niet zo zichtbaar zijn. We willen Verborgen Verlies die ruimte geven die het nodig heeft om herkend en erkend te worden. Zo kunnen de mensen die we begeleiden en opleiden hun veerkracht vergroten en door hun verlies heen groeien. Dit geldt voor ieder persoonlijk verlies en ook voor iedere professional omdat je ook in je werk onvermijdelijk met verlies te maken zult krijgen. Dit besluit leidde tot de geboorte van het Centrum voor Verborgen Verlies, een expertisecentrum dat in een grote behoefte voorziet en steeds meer uitbreidt. We zijn tot het inzicht gekomen dat veel mensen er voor willen gaan en zichzelf willen laten zien in het leven. Dat betekent dat zij en wij zullen worstelen, vallen èn weer opstaan. We weten wat het is om zowel moedig te zijn, als om een gebroken hart op te lopen. We zijn er van overtuigd dat je kwetsbaar opstellen de bereidheid om door narigheid heen te gaan en jezelf te laten zien- de enige weg is naar meer rust, vertrouwen, liefde, vreugde en succes. In dit boek nemen we je mee op onze reis door de wereld van Verborgen Verlies We zijn dankbaar dat we deze reis met jou samen maken. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 7

8 En als ik het boek uit hebt, wat dan? Nog voor we echt beginnen, vertellen we je hier alvast wat je kunt doen als je het boek uit hebt. Als je herkent wat je leest, is dat een vorm van erkenning van het verlies, erkenning door jezelf. Dit is de eerste en noodzakelijke stap om aan de slag te gaan met je verlies of je verliezen. Als je open bent over je situatie, kan dit heel bevrijdend zijn. Het kan je opluchting geven en een richting om verder te gaan. Het is een proces van emotioneel weer in balans komen. Van jezelf in alle eerlijkheid aankijken. Tijdens dat proces leer je het meest over wie je zelf bent en wie je wilt zijn. Misschien wil je daarom tijdens of na het lezen contact met ons. Mogelijk wil je ergens over praten, mailen of uitwisselen met anderen die vergelijkbare ervaringen hebben. Dat kan via Achterin het boek beschrijven we nog meer mogelijkheden. In dit eerste deel van onze serie e-booken lees je over wat wij verstaan onder Verborgen Verlies en hoe je dit bij jezelf en anderen kunt herkennen. Het is je waarschijnlijk ook al opgevallen dat we Verborgen Verlies steeds met hoofdletters schrijven. Ook dat is ook een vorm van erkenning geven. Na dit boek komen er meer vervolgdelen, over de cirkel van het leven, verlies van werk, over het verliezen van relaties door een scheiding of een overlijden en over verlies van gezondheid en de impact daarvan. Daar ga je nog meer over horen. We wensen je veel leesplezier en we horen graag wat je ervan vindt, Jouw verhaal Mieke en Henny Steeds vertellen we een gedeelte en daarna maken we ruimte voor jouw verhaal. We stellen je vragen in wat we een nadenkmoment voor jezelf en je eigen verhaal noemen. Je kunt aantekeningen maken als je wilt of je verhalen delen op onze besloten en afgeschermde Facebookpagina die bij dit boek geopend is voor alle lezers van dit boek. Je ontvangt van ons een uitnodiging om je aan te melden voor die pagina. Op de volgende pagina volgt al het eerste nadenkmoment. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 8

9 Nadenkmoment voor jezelf en jouw verhaal Wat was voor jou de aanleiding om dit e-book te bestellen? Aan welke verliezen in jouw leven moest je denken toen je de titel las: (H)erken jouw Verborgen Verlies Aan welke verliezen van anderen zoals vrienden, familie, medewerkers of collega s moest je denken toen je de titel las: (H)erken jouw Verborgen Verlies Welke verwachtingen heb je nu op dit moment t.a.v. dit boek of t.a.v. de situatie waarin je je nu bevindt? (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 9

10 Verliezen horen bij het leven Laten we onszelf niets wijsmaken: tegenslag of ingrijpende veranderingen horen bij het leven. Problemen op je werk, financiële sores, een chronische ziekte of een burnout kun je niet altijd voorkomen. Het zijn ingrijpende situaties waarbij altijd sprake is van een verlies. Je kunt niet voorkomen dat de vogels van het verdriet komen overvliegen. Je kunt wel voorkomen dat ze nesten in je haar maken. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 10

11 Verborgen, niet-erkend Verlies Bij verlies denken de meeste mensen nog uitsluitend aan een overlijden. Ook wanneer je je baan verliest, je gezondheid of het perspectief van een gedroomde toekomst spreken we van verlies en rouw. Is er dan altijd sprake van rouw bij een verlies? Nee niet altijd. We spreken van rouw als er richting iemand of iets sprake is van hechting er een betekenisvolle of inhoudsvolle relatie is er een verstoring, beschadiging of zelfs vernietiging van toekomstperspectief is er een verstoring of beschadiging van iemands zelfbeeld en/of wereldbeeld is. De pijn en het verdriet bij kinderloosheid, een miskraam, een scheiding of verslaving en vele andere oorzaken roepen eenzelfde heftigheid aan emoties op als een verlies door overlijden. Ontkenning van deze rouw veroorzaakt Verborgen Verlies. Vaak wordt dit verlies niet als verlies ervaren en weggestopt. Onder Verborgen Verlies verstaan we alle verliezen die niet zichtbaar zijn en niet erkend worden. Verborgen verlies zijn al die verliezen die niet erkend worden door jezelf niet erkend worden door de ander niet erkend worden door de maatschappij Niet-erkend verlies kan ontstaan doordat de mensen in je omgeving je verlies niet als belangrijk ervaren, zoals bij een doodgeboren kindje of een scheiding. Vaak wordt ook niet erkend dat er ook verlies speelt als een geliefde verandert van persoonlijkheid door bv. een verslaving, depressie of dementie. Kun je als partner en familie nog houden van iemand die zo anders is dan voorheen? Daarnaast komt het ook voor dat de omgeving de relatie niet als waardevol wil zien zoals bij een ernstige ziekte van je beste vriend(in). Of als je partner van hetzelfde geslacht is en overlijdt. Misschien wel de meest voorkomende vorm van niet-erkend verlies zijn al die situaties die je zèlf niet erkent als verlies, bv. als je ontslagen wordt, beroofd of een chronische ziekte krijgt. Of misschien in een burnout terechtkomt. Je loopt door en doet alsof er niets aan de hand is, je bagatelliseert wat er is gebeurd en zet je er snel overheen. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 11

12 Gevolgen van het wegstoppen van verlies Weggestopt verlies leidt -soms pas jaren later- tot ziekten, tot lichamelijke en psychosomatische klachten, depressieve gevoelens of eenzaamheid. Juist het ontkennen en wegstoppen van het verlies veroorzaakt een onderhuids emotioneel gezwel dat onverhoeds zijn kop op kan steken. Er hoeft maar een bepaalde geur, smaak, liedje, naam of datum langs te waaien en het lontje van de weggestopte tijdbom laait weer op. Dit wegstoppen en niet-erkennen is veelal een overlevingsstrategie, want wie heeft gezond geleerd om met verdriet en verlies om te gaan? Als je negatieve emoties onderdrukt, verdoof je jouw vermogen om je ware verlangens te voelen. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 12

13 Stapelend verlies Helaas is het een veelvoorkomend verschijnsel dat het lijkt alsof er aan de reeks verliezen geen einde komt. Dit wordt stapelend verlies genoemd. Je wordt ziek, raakt na 2 jaar je werk en een groot deel van je inkomen kwijt, de relatie komt onder druk te staan en bezwijkt onder deze nieuwe situatie. Je huis wordt ver onder de waarde verkocht,. Voor je het weet, heb je een grote restschuld en sta je bij de voedselbank je wekelijkse portie eten op te halen. Met gebogen hoofd uit schaamte om niet herkend te worden door die medewerker die je nog kent uit de tijd dat het goed met je ging. Ervaringsverhalen van stapelend verlies Aan dat auto-ongeluk heb ik hersenletsel overgehouden. Je ziet aan de buitenkant dus niets aan mij, maar binnenin is het een chaos. Ik kan me slecht concentreren, onthoud niks en soms herken ik mijn eigen buurvrouw ineens niet meer. Ik voel me vaak moe en reageer dan kribbig. Ik kan me ook zo ergeren aan mezelf, aan mijn slome gedrag en geteut. Ik ben een schim van wie ik was. Hiertegen was mijn huwelijk niet bestand. Dus nu woon ik alleen in een nare afbraakbuurt, levend van een uitkering terwijl ik vroeger een goede boterham verdiende. Ik kom bij de voedselbank en daar schaam ik me voor. En daar verzet ik me dan weer tegen want ik wil niet ook nog mijn menselijke waardigheid kwijtraken. Dus ook al draag ik bijna altijd dezelfde kleren, ik zorg er altijd voor dat mijn haar goed zit en met een beetje make-up ben ik weer toonbaar. Ik ben mijn werk kwijt en dat noemen ze mijn eigen schuld. Ik kon het niet meer, dat werken met peutertjes terwijl ik zelf zo graag moeder wilde worden. Jaren in dat medische circus met hormoontrajecten, verplicht vrijen, hoop en teleurstelling, en wachten wachten wachten. En ineens knapte er iets op mijn werk. Ik kon me nog net inhouden maar ik had dat jankende ventje zo een klap willen verkopen. Ik sloeg heel hard op de tafel -mijn hand is nog weken blauw geweest- en ben huilend weggelopen. En ik heb dat ventje op de aankleedtafel alleen gelaten. Nalatigheid, zei mijn leidinggevende. Nu zit ik thuis, zonder de kindjes waar ik mee werkte en zonder een eigen kindje. Nee, vrolijk word je daar niet van. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 13

14 Failliet, mijn bedrijf ging failliet. Ik had een grote opdracht, moest veel voorschieten en toen brak de crisis uit. Tonnen verloren en een bak vol schulden. Nog 2 jaar moet ik afbetalen en leef ik van de lucht. Het voelt alsof ik geen adem krijg. Ik heb 6 werknemers moeten ontslaan, die kijken me met de nek aan en mijn eigen vader wil me niet meer zien. Hij vindt dat het mijn schuld is. Het familiebedrijf naar de knoppen, mijn schuld. Uit schaamte fiets ik via een grote omweg naar mijn enige vriend. Dan hoef ik niet langs de straat waar 2 ex-medewerkers wonen. Niet alleen mijn bedrijf is failliet, ik ben failliet. Kun je iets verliezen wat je nooit hebt gehad? Ja nou dan heb ik mijn droom verloren en de hoop dat ie uitkomt. Ik ben vorige maand 60 jaar geworden en nu zal die prinses wel niet meer komen. Ja inderdaad altijd alleen gebleven, pas laat het huis uit gegaan. Mijn moeder kon de zorg voor mijn zieke vader niet alleen aan en ja als je dan ongetrouwd bent, vindt iedereen het normaal dat jij het doet. Ik durfde het huis pas uit nadat hij was overleden en zij naar die bejaardenwoning ging. En nu is het te laat. Natuurlijk had ik gehoopt dat ik wel zou trouwen, kinderen leek me ook wel leuk, maar het werd nooit iets. Hier en daar een scharrel gehad, nog op internet gezocht maar dat is niks voor mij. En nu is het wel een leeg leven, straks met pensioen, daar zie ik wel tegenop. Zo n leeg leven. Golven kun je niet tegenhouden, maar je kunt wel leren surfen (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 14

15 Nadenkmoment voor jezelf en jouw verhaal Aan welke verborgen, niet-erkende verliezen uit jouw leven moet je denken nu je dit stuk gelezen hebt? Aan welke verborgen, niet-erkende verliezen van anderen moet je denken nu je het eerste stuk gelezen hebt? Ruimte voor jouw verhaal (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 15

16 De verliescirkel Als je het hele leven in een cirkel zou kunnen omvatten kun je een grove indeling maken in verschillende levensgebieden. Herman de Mönnink heeft in zijn boek Verlieskunde een onderverdeling gemaakt die je hieronder ziet. Het is een veelgebruikt beeld in de wereld van verlies. Je ziet biologische verliezen, psychische verliezen en sociale verliezen. Die laatste is ook weer in 4 groepen onderverdeeld. Dat betekent enerzijds dat verliezen op alle levensgebieden voor kunnen komen èn anderzijds dat de gevolgen van die verliezen ook in al die levensgebieden hun uitwerking kunnen hebben. De impact van verliezen strekt zich ook uit over het hele leven en wordt daarom biopsycho-sociaal genoemd. Verliezen èn hun impact zijn een bio-psycho-sociaal verschijnsel. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 16

17 Biologische verliezen Biologische verlieservaring betreffen uiteraard verlies door de dood maar ook ziektes, aantastingen van het lichaam, door mishandeling, incest, verkrachting of een mislukte plastisch-chirurgische ingreep. Psychische verliezen Psychische verliezen betreffen de geest en de geestelijke vermogens. Verliezen in deze groep gaan over dementie, verslaving, depressie en burnout. Kortom alle psychische stoornissen en allerlei trauma s die het functioneren belemmeren of onmogelijk maken. Sociale verliezen De derde groep betreft alle verliezen rondom de sociale omgeving, een groep die weer onderverdeeld kan worden in 4 subgroepen. Verliezen rondom relaties Het betreft verliezen van familie, het gezin, de vriendenkring en daarbij staan scheidingen op de 1e plaats. Met stip. Verliezen rondom werk en school Verliezen als ontslag, faillissement, outplacement en pensionering, maar ook zakken voor een examen of van school gestuurd worden. Verliezen rondom ouderschap Miskramen, ongewilde kinderloosheid, adoptie, uithuisplaatsing en alle andere verliezen die er rondom het ouderschap op kunnen treden. En ook de gevolgen van een abortus die lang kunnen doorwerken. Hierbij horen ook de normale verliezen die met de cyclus van het leven te maken hebben zoals het uit huis gaan van de kinderen en de pijn van het lege nest. Verliezen rondom de woonomgeving Huis en haard hoort je een gevoel van veiligheid te geven. Bij verliezen op dit gebied gaat het over inbraak, brand, overstromingen en andere aantasting in de woon- en werkomgeving. De heftigste hierbij zijn mogelijk het moeten vluchten door (natuur)geweld of oorlogssituaties en de ontheemding die daarbij optreedt. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 17

18 De impact van verlies We bekijken de verliescirkel eens wat nader maar voorafgaand eerst een algemene opmerking: soms is het lastig een ingrijpend verlies te plaatsen. Valt een overlijden nu in het segment van Biologische verliezen of juist onder Sociale verliezen omdat de impact van een overlijden het heftigst is waar de relatie sterk is? Jij bepaalt het want alleen jij weet wat de impact van het verlies is. De impact van bv. pestgedrag op het werk kan zich lichamelijk uiten of juist thuis in je relatie of misschien wel op beide gebieden. De impact van een lichamelijk verlies als een chronische ziekte kan zich op psychisch gebied uiten maar misschien hebben je dagelijkse beperkingen in de leefomgeving de meeste invloed op je leven. Misschien wil je het overlijden van je ouders juist in het Sociale vak rondom Ouderschap plaatsen omdat, nu je wees bent geworden, je eigen rol als ouder een andere kleur krijgt. Of omdat jouw ongewenste kinderloosheid er nu nog indringender inhakt. Als je werkloos raakt, valt dat onder de Sociale verliezen rondom werk en school. Toch is het heel goed denkbaar dat de impact vooral Psychisch en Relationeel is: Je voelt je nutteloos, kunt je kwaliteiten niet inzetten en gefrustreerd maak je ruzie met je partner. Voor je het weet staat je relatie onder druk. En dan nog maar niet gesproken over die voortdurende onzekerheid over de toekomst en je angst voor een financiële vrije val die je relatie nog meer belast. Als je een aanranding of ernstige mishandeling hebt meegemaakt, kun je zeggen dat dat een Biologisch (lichamelijk) verlies is, maar de gevolgen kunnen in alle levensgebieden merkbaar zijn. Psychisch kun je angstig en verward maken. Je krijgt misschien de neiging om je terug te trekken uit allerlei contacten en dat kan je vriendschappen kosten. Je kunt moeite krijgen met het vertrouwen van een ander als je een relatie krijgt. Bovendien is bekend dat diverse problemen op het gebied van seksualiteit terug te voeren zijn op die ingrijpende gebeurtenis. En voel ik me nog wel veilig in mijn werk of woonomgeving als daar die gebeurtenis heeft plaatsgevonden? En zie, helaas: de hele cirkel is rond met één verlieservaring. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 18

19 Eén verlieservaring betekent, vaak meerdere verborgen, niet-erkende- verliesgevolgen. Zoals we eerder al noemden: stapelende verliezen. Met bovenstaande voorbeelden merk je direct dat een verlies zich kan voordoen in het ene levensgebied, maar dat de gevolgen vooral in een ander gedeelte van je leven merkbaar zijn. Bovendien is het verband niet altijd zo helder en kan het jaren duren voordat de effecten zichtbaar of merkbaar worden. Deze bio-psychosociale verwevenheid is als een intensief samenspel. Ze beïnvloeden elkaar onderling voortdurend en er vinden steeds verschuivingen plaats van de ene levenspijler naar een andere. Het komt veel voor, dat mensen na een ingrijpende verlieservaring onbegrijpelijke en ongrijpbare vervolgproblemen krijgen. Ze leggen daarbij zelden de relatie met het oorspronkelijke verlies, zeker als dat op een heel ander levensgebied ontstaan is. Zoveel soorten van verdriet, ik noem ze niet. Maar één, het afstand doen en scheiden. en niet het snijden doet zo n pijn. maar het afgesneden zijn. M. Vasalis (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 19

20 Nadenkmoment voor jezelf en jouw verhaal Als je wilt, kun je nu bij één verlieservaring uit je leven stilstaan. Je kunt onderzoeken in welk levensgebied deze plaats heeft gevonden en vooral in welke levensgebieden je de impact voelt. Over welke verlieservaring gaat het? In welk levensgebied zou je het (oorspronkelijke) verlies plaatsen? Welke verborgen, niet-erkende gevolgen heeft dit verlies voor jou nu nog steeds of gehad? Welke impact vind je ook nu nog lastig te erkennen? (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 20

21 Pijnlijke reacties op verlies Met alle goede bedoelingen maken mensen soms vreselijke opmerkingen. Soms is het zelfs twijfelachtig of de bedoelingen wel zo goed zijn. Veel mensen zijn bang voor verlies, zijn bang voor de emoties die dat onvermijdelijk met zich meebrengt en willen daarom zo snel mogelijk weg zijn. Ze willen niet geconfronteerd worden met nare omstandigheden die kunnen optreden en passen struisvogelgedrag toe. Snelle troostwoorden moeten hun eigen angsten verbergen. Helaas is niet iedereen in staat inlevend en werkelijk steunend te reageren en moeten we het vaak doen met veel van onderstaande pijnlijke opmerkingen. De kern van dergelijke reacties is, dat jouw verlies en ook jijzelf niet erkend worden. Ik weet precies hoe jij je voelt. Ik begrijp wat je voelt, ik herken wat je voelt. Oh ja sinds wanneer weet jij hoe ik me voel als ik zelf niet eens weet hoe ik me voel? Als ik zelf volkomen door mijn emoties omvergeworpen word. Hoe kun jij dan weten hoe ik me voel? Het vergelijken van situaties is buitengewoon riskant. Voor je het weet praat je over jouw eigen kwaal in plaats van dat je je richt op de ander. Soms kan het juist belemmerend uitpakken als je jezelf in het leed van de ander herkent. Zeker als jouw wonden ook nog vers zijn. Aan de andere kant kan het zeer steunend zijn iemand te treffen die jou met een half woord al begrijpt. Patiëntenverenigingen en lotgenotencontacten zijn uiterst nuttig, maar om iemand nader te ondersteunen is er één voorwaarde: Je zult zelf al stevig aan je rouwtaken gewerkt moeten hebben. Alleen dan ben je in staat met wat meer afstand naar de ander te kijken en word je niet zelf bij de minste herkenning direct weer overmand door verdriet. Je groeit er vanzelf wel overheen. Dat is bagatelliseren wat er met jou aan de hand is. Hoe ziet dat groeien eruit als je het gevoel hebt dat je met wortel en al uit de aarde gerukt bent. Als je geen bodem meer voelt, hoe kun je dan groeien? Je moet er niet teveel aan denken. Ook een opmerking waarbij een ander bepaalt wat jij zou moeten. Misschien zou je heel graag willen dat je er niet teveel aan zou denken, maar de realiteit is dat de diepe pijn van het verlies en het verdriet jou zo in beslag neemt dat er maar 1 ding is waar je aan kunt denken: dat gemis, die pijn, dat verdriet. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 21

22 Advies in de trant van: als ik jou was. Het is soms zo makkelijk te zeggen wat een ander moet doen, maar kun jij in de huid van een ander kruipen, kun je je werkelijk inleven in een ander? Je moet je zinnen proberen te verzetten. Hoezo? Om je zinnen te verzetten daar heb je toch minstens zin voor nodig. De verzekering vergoedt het wel. Is dat een troost als de sieraden van je oma gestolen zijn, als je je huis moet verlaten door een brand? De emotionele waarde telt het meest als gemis. Morgen is er weer een dag. Mensen die in een crisis verkeren kunnen erg moeilijk over de tijd heen kijken. Morgen heb je ook geen werk, morgen blijf je even ziek als vandaag, morgen blijf je relatie verbroken. Heel diep in je hart wil je in een diepe slaap te vallen en als je dan je ogen opendoet, dat alles weer zo zou zijn zoals het gisteren was. Praat er maar niet over. Een opmerking die vaak betekent: ik kan er niet naar luisteren, stop alsjeblieft met praten erover. Ik kan het niet horen als jij zo emotioneel praat. Ach jij bent zo sterk, jij redt je wel. Mag je alsjeblieft -ook met al je kracht- je kwetsbaarheid laten zien en aangeven dat dit teveel is? Om met Blöf te spreken: dat het harder regent dan je hebben kan? Het is wat het is. Een prachtige Boeddhistische wijsheid waar mensen makkelijk mee op de loop kan gaan en het dan als een soort opgelegde berusting uitspreken. Het is wat het is, ja en? Het komt vast wel weer goed. Wonderlijk hoeveel mensen bij verlies en verdriet kennelijk allerlei berichten uit de toekomst binnenkrijgen. Statistisch gezien zullen veel situaties na verloop van tijd minder worden, misschien zelfs wel weer goed komen. Maar troost dat op het moment als je overspoeld wordt door de emoties? Misschien soms wel, maar vaak ook niet. Het zijn allemaal pijnlijke uitingen van het niet erkennen van jouw verlies. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 22

23 Verlies en dan? Ben je er nog bij? Of raak je wat verstrikt in alle negatieve en zware energie nu het over zoveel verliezen gaat met zoveel impact? Lees dan toch nog even door, want er is hoop en perspectief. Zoals we in het begin al aangaven, kennen we dat gevoel van verdrinken en herkennen we dat bij onszelf en anderen. Soms lijken verliezen en hun gevolgen je volledig onderuit te halen, alsof je er nooit meer bovenop komt. De één gaat nou eenmaal makkelijker om met ingrijpende veranderingen dan de ander, is een uitspraak die wij nogal eens horen. De één lijkt veerkrachtiger dan de ander en is dat soms ook. Hier komen we later in de ebook nog op terug. De één kan met een grap een moeilijke situatie ombuigen naar iets positiefs, een ander haalt de schouders op en recht zijn rug en het lijkt of er niets ergs gebeurd is. Of iemand richt haar aandacht zo op iedereen om zich heen dat het lijkt alsof zijzelf het verdriet al een plaatsje heeft gegeven. Bij weer anderen ontstaan allerlei vage lichamelijke klachten nadat er iets ernstigs is gebeurd. En soms lijkt het alsof jij de enige bent die overal de zwaarte van inziet, moeilijk doet over gewone levensgebeurtenissen en als tobber weggezet wordt. Er zijn ongelooflijk veel manieren om met verlies om te gaan. Ieder doet dat op zijn of haar unieke wijze. Hoog tijd om te kijken hoe jij omgaat met verlies. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 23

24 Je overlevingsstrategie, je coping Je zou uit het vorige stukje kunnen opmaken dat het het beste is als je maar een grap maakt over je verlies of als je je rug recht en doet alsof. Zo is dat stuk niet bedoeld. We leggen dat uit aan de hand van het begrip coping. De manier waarop mensen omgaan met verliezen en ingrijpende veranderingen wordt coping genoemd. Het is de manier waarop jij geleerd hebt te overleven als het moeilijk wordt en die je inzet als het lastig wordt. Meestal gebeurt dit op de automatische piloot. Coping is een combinatie van de verstandelijke en emotionele reacties op stress of een probleem, en het gedrag dat daaruit voortvloeit. Ieder mens leert hoe je het beste kunt omgaan met tegenslag door invloeden van ouders, familie, de omgeving èn de maatschappelijke normen. Daar is geen goed èn geen fout aan. Het is je manier van doen die je veelal in je jeugd goed heeft geholpen en vaak later in je leven ook. Gelukkig leer je in de loop van je leven dat er ook andere manieren zijn om te reageren omdat je merkt dat bv. jouw manier van verdringen van je eigen emoties op de lange termijn niet altijd even effectief is. Bij confrontatie met een problematische omstandigheid maken mensen twee beoordelingen. Deze inschatting gebeurt vaak onbewust en zonder erbij na te denken. De eerste is een inschatting van de situatie, dit is de primaire beoordeling: Wat is er aan de hand? De tweede is een inschatting van de beste oplossing, dit is de secundaire beoordeling: Wat ga ik ermee doen? Het lijkt nu misschien net of alle coping ongezond is en dat is niet zo. Je kunt helder en bewust ervoor kiezen om bij deze crisis eerst aan anderen te denken en pas later tijd voor jezelf te maken. Dat is wezenlijk iets anders dan automatisch altijd de ander voor te laten gaan om je eigen pijn niet te hoeven voelen. Soms dwingen de omstandigheden je tot actie of tot zorgen voor ander en kom je daardoor niet toe aan jouw verdriet. Daar is niks mis mee totdat. je nooit meer tijd voor jouw rouw maakt en blijft hangen in de coping, je overlevingsgedrag. Dan wordt leven overleven. Helaas is er soms een burnout, een depressie of een onbegrijpelijke lichamelijke klacht nodig om je tot staan te brengen. Dan wordt het tijd je uitgestelde rouw aan te pakken. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 24

25 Voorbeelden van coping Zoals bekend hebben mensen 3 basismanieren om te reageren op gevaar: vechten, vluchten of bevriezen. Zo gaat het ook met verliezen. Je kunt ertegen vechten, je kunt ervoor wegrennen of je bevriest en komt tot niets meer. Hieronder zie je een lijst van mogelijke manieren om te reageren op een ingrijpende verandering: overlevingsstrategieën dus. De lijst is niet volledig, want die bestaat niet. Voorbeelden van veelal ongezonde coping: Van alles gaan regelen In de ploeterstand schieten en vooral alleen je eigen boontje doppen Je gevoel afsluiten Zwelgen in je emoties Kletsen over van alles behalve waar het echt over gaat Mensen vermijden en bv. dieren zoeken als gezelschap en troost Overmatig eten, drinken, snoepen Anderen pleasen en in extreme mate verzorgen Beweging naar de ander maken: Hoe is het met jou? Weggaan van de situatie: echt fysiek weggaan of psychisch in je hoofd Weglachen, de clown uithangen of de dramaqueen Vooral cognitief wegredeneren: Er zijn ergere dingen. Obsessief verdiepen in andere dingen: werk, school, lezen, computeren of hoe dan ook je agenda dichtplamuren Gewoon doorgaan, kiezen op elkaar, je rug rechten en je schouders eronder. Zorgen van anderen overnemen Jezelf onzichtbaar maken, zodat ze geen last van jou hebben Psychosomatische, onbegrepen klachten creëren Te buiten gaan aan seks, sporten, winkelen en ander verslavingsgedrag Niet passend bij de situatie positief denken: het komt allemaal wel goed Piekeren. Gezond omgaan met verlies noemen we rouwen Als tegenhanger van alle vormen coping die hierboven staan, kun je er voor kiezen: helder en bewust je verlies te erkennen je emoties uiten je aan te passen aan de nieuwe situatie die door het verlies ontstaan is en daarna de draad van het leven weer op te pakken. In het 2 e deel van deze e-bookserie komen we hier uitgebreid op terug (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 25

26 Nadenkmoment voor jezelf en jouw verhaal Welke overlevingsstrategieën ken je vanuit het gezin waar je bent opgegroeid? Welke overlevingsstrategieën ken je van jezelf? En.. wat is de prijs, de keerzijde van deze manier van reageren op verlies en veranderingen? (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 26

27 Overleven in plaats van leven In het vorige hoofdstuk staat vermeld dat er geen goed èn geen fout is aan de manieren waarop je omgaat met verlies. Het is jouw manier van doen die je goed heeft geholpen. Alleen het kán zijn dat later in je leven die stoere, ontkennende of bagatelliserende manier van omgaan met verlies jou belemmert om ten volle te leven. Want met die stoere en ontkennende reactie heb je ook afgeleerd werkelijk te voelen wat je voelt, werkelijk te uiten wat je wilt uiten en werkelijk te vragen om wat goed is voor jou. Daarom vroegen we bij het nadenkmoment ook naar de prijs van deze coping strategie, de keerzijde van je gedrag. Wat wij bij alle mensen die we begeleid hebben bij verlies gemerkt hebben is, dat het diepste verborgen verlies zit in de prijs van de coping. Dat je het contact met jouw verlangens en jouw behoeftes los hebt moeten laten om te overleven als je niet die erkenning, steun en hulp kreeg die je nodig had. Om te overleven heb je een stukje van jezelf, van jouw kern ingeleverd. Dat kan je op een gegeven moment opbreken en dan is het misschien tijd om hulp te vragen. Je vergroot je veerkracht door er doorheen te gaan en jouw verlies recht in de ogen te kijken, door te rouwen, te vallen èn uiteindelijk weer op te gaan staan. Twijfel niet aan het blauw van de hemel als boven jouw dak donkere wolken drijven (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 27

28 Het verliesmodel Als je vastloopt door jouw verliezen, kan het helpen steun te vragen bij het onderzoek naar jouw verliezen, jouw coping èn de wijze waarop je wel of geen steun vraagt, jouw supportsysteem. We laten je hier een model zien waardoor je goed kunt zien hoe het komt dat de ene mens een verlies makkelijker lijkt te kunnen dragen dan een ander of hoe het ene verlies zwaarder lijkt dan een andere ingrijpende verandering. Dit wordt de multifocusbenadering van verlies genoemd, geïntroduceerd door Herman de Mönnink. Er zijn 3 belangrijke woorden in dit model: Impact = de uitwerking en gevolgen op alle levensgebieden van het verlies (bio-psychosociaal) Coping = hoe mensen omgaan met verlieservaringen, de manieren van tillen en of dit al dan niet adequaat is Support = alle steun die mensen ontvangen bij het verlies je moet de verlieslast (impact) Impact wel zelf tillen (coping) maar je hoeft het niet alleen te doen (support) Coping Support (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 28

29 Support Over de impact en de coping hebben we hiervoor al geschreven. Nu zoomen we in op support. Support staat voor alle hulp en steun die er in jouw omgeving is. Familie en vrienden die je kunt vragen, een steunende bedrijfsarts, een oprecht geïnteresseerde leidinggevende of die vriendin waar je mee kunt lachen èn huilen. Zelfs ons sociale stelsel is bedoeld als support voor wie te veel te dragen heeft. Hulp vragen is lastig Support, hulp en ondersteuning zijn belangrijk bij het vergroten van je veerkracht. Zeker als er ingrijpende veranderingen en verlies op je pad komen. Toch is hulp vragen niet voor iedereen zo makkelijk. Soms heb je daar minder goede ervaringen mee, soms gaat de ander er met jouw verhaal van door. Zoals Herman Finkers zegt nadat hij lang ziek is geweest: Sinds ik ziek ben, weet ik wat ú mankeert. Anderen kunnen je alleen tot steun zijn als ze betrouwbaar zijn je hoop en vertrouwen bieden ontstane beperkingen accepteren behulpzaam zijn Mensen vertellen ons vaak dat ze juist hun directe sociale omgeving in het begin niet als steun, maar als een soort belasting ervaren. Dit kan gebeuren als je naasten zich door de situatie onzeker, beperkt en soms zelfs bedreigd voelen. Deze ongemakkelijke gevoelens herkennen wij ook als naasten van een zieke partner. Ook wijzelf zijn soms drukker met ons eigen stuk bezig dan dat we ons richten op onze partner. We blijven leren. Het kan dan juist zinvol zijn om niet alle details met je partner of familie te bespreken, maar daar andere mensen voor te zoeken, die zowel hoop en vertrouwen bieden als jou anders naar de werkelijkheid laten kijken. Steun zoeken is geen zwakte. Het is een vorm van voor jezelf zorgen. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 29

30 Nadenkmoment voor jezelf en jouw verhaal Welke steun heb jij gekregen bij jouw verlies of verliezen? Welke steun heb jij gevraagd bij jouw verlies of verliezen? Welke steun bied jij een ander bij zijn of haar verlies? Ruimte voor jouw verhaal (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 30

31 Het vergroten van je veerkracht Zoals we al zagen is omgaan met verlies een klus die veerkracht vraagt. Hoe groter je veerkracht, hoe meer veranderingen je aan kunt en hoe gezonder je omgaat met wat op je levenspad is gekomen. Wat verstaan we onder veerkracht? Veerkracht is volgens het woordenboek het vermogen om na te zijn uitgerekt of ingedrukt, weer de oorspronkelijke vorm of positie aan te nemen. Het geeft aan hoe elastisch iemand is, welk herstellingsvermogen iemand kan inzetten om interne en externe mogelijkheden aan te boren om met een probleem om te gaan en de draad weer op te pakken. Hoe vergroot je je veerkracht? Interessant is dat mentale veerkracht niet zozeer ontstaat door de afwezigheid van negatieve factoren zoals angst, depressie, pessimisme enz., maar juist vooral geassocieerd is met de aanwezigheid van positieve factoren. Door je te richten op die positieve aspecten kun je je veerkracht vergroten. Er zijn veel manieren om je veerkracht te vergroten en versterken. Via online training, workshops en coaching helpen we je om je eigen veerkracht weer te ontdekken en deze verder te ontwikkelen. Want rouw is geen ziekte. Het is de normale aanpassing aan een verlies. Je kunt er wel ziek van worden. Slechts weinig mensen hebben geleerd om op een gezonde manier met verlies en ingrijpende veranderingen om te gaan. Òf je hebt een beperkende of zelfs ziekmakende overlevingsstrategie geleerd òf je kunt of durft niet op de juiste manier om steun te vragen òf je last stapelt zoveel vervolgen op elkaar dat het lijkt of je bezwijkt. En dat hoeft niet. Laat je inspireren en zet de vervolgstap die nodig is. Het uiteindelijke doel is dat je de regie over je leven weer in eigen hand neemt waardoor je weer gezond kunt functioneren en je vuur weer aanwakkert. Uiteindelijk kun je aanvaarden dat je verlies een wezenlijk onderdeel van je leven is. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 31

32 Geluk sluipt vaak naar binnen langs een deur waarvan je niet wist dat je die had opengelaten (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 32

33 Veerkracht in het model We lieten je net het verliesmodel zien. Nu komt het nog een keer met een toevoeging. Dwars door het model heen staat Veerkracht, een woord dat wijzelf toegevoegd hebben aan het basismodel. Veerkracht is een woord van hoop, van herstel en van groei Veerkracht is nodig om door de pijn heen te gaan en in balans te komen. je moet de verlieslast (impact) Impact wel zelf tillen (coping) Veerkracht maar je hoeft het niet alleen te doen (support) Coping Support Als je wilt horen bij de mensen die verrijkt en gesterkt uit een ingrijpende situatie tevoorschijn komen, is het nodig om met het concept van Veerkracht vertrouwd te raken. De situaties is een gegeven, hoe je ermee omgaat is jouw keuze. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 33

34 Verrijkt verder leven door je verlies heen We zeiden al: Verliezen horen bij het leven. Hoe onwerkelijkheid het ook klinkt als je midden in een verdrietige situatie zit, toch zeggen veel mensen dat ze rijker en wijzer zijn geworden door hun verlieservaringen. Dat de juist de tegenslag ze heeft gesterkt. En dat ze uiteindelijk kunnen aanvaarden dat het verlies een wezenlijk onderdeel van hun leven is. Daar hoort ook de worsteling met de zin van dit verlies bij. Met vragen als: Wat betekent dit verlies voor mijn leven? Hoe kan ik groeien in mijn bestaan juist door dit verlies? Hoe kan ik kracht putten uit de verlieservaring en mijn bron van vreugde weer aanboren? Uiteindelijk lukt het veel mensen om weer sprankelend te leven ook na een verlies. Dan kun je na verloop van tijd je vuur weer voelen en krijg je die glans weer in je ogen. Je komt door je verlies heen weer in je kracht. Als je verlies niet wegstopt maar juist bij de hand neemt, kun je uiteindelijk de volheid van het leven weer voelen en aangaan. Vliegers stijgen het hoogst tegen de wind in, niet met de wind mee (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 34

35 Nadenkmoment voor jezelf en jouw verhaal Hoe zou je jouw veerkracht beschrijven? Wat heb je te doen om jouw veerkracht te vergroten? Welke ondersteuning heb je daarbij nodig? Wanneer zet je die eerste stap? Wees niet bang voor schaduwen, het betekent gewoon dat er ergens dichtbij licht is. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 35

36 Een terugblik We kijken nog even terug op dit boek en geven je alvast een vooruitblik op het volgende deel. De titel van dit boek (H)erken jouw Verborgen Verlies zegt al wat de kern is. Herkennen en erkennen is de eerste stap die je te zetten hebt bij ingrijpende gebeurtenissen. Herkennen Herkennen hebben we gedaan aan de hand van de Verliescirkel met de levensgebieden waarop verliezen ontstaan. Erkennen Waarschijnlijk is op dat moment ook al het erkennen begonnen. Erkennen van je eigen verliezen en die je in je omgeving tegenkomt. Bij familie, vrienden, collega s, medewerkers of bij je buurman. Impact We hebben daarna gekeken naar de invloed op je leven van al die verliezen, de impact. Zoals je zag kan een verlies plaatsvinden in een bepaald levensgebied en kan de impact op een heel ander gebied naar voren komen. Coping We hebben gekeken naar de manier waarop je omgaat met verandering en verlies, overlevingsstrategieën: je coping. Van huis uit hebben we vaak geleerd om onhandig met verliezen om te gaan. Dat breekt je vaak op als je ouder wordt en merkt dat je vastloopt in jouw overlevingsstrategie. Dan wordt het tijd om nieuwe dingen te leren en nieuwe keuzes te maken. Support We hebben onderzocht of je wel of juist helemaal geen steun om je heen hebt. En we hebben gemerkt dat hulp vragen behoorlijk lastig is, soms ook omdat goede support geven ingewikkeld kan zijn. Veerkracht Tenslotte hebben we het begrip veerkracht geïntroduceerd omdat daar de bron van herstel zit. Veerkracht vergroten kun je alleen doen, maar onze ervaring is dat professionele begeleiding daarbij snel en effectief kan zijn. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 36

37 En nu? Dank voor het lezen van dit boek.. En wat nu? We bieden je een uitgebreid vervolg op dit boek: In het voorjaar van 2016 verschijnt het 2 e deel van onze e-bookserie. De titel is De cirkel van het leven. Op de volgende pagina kun je alvast een voorproefje nemen. Je kunt dit boek bestellen voor 9,95. We starten ook in het voorjaar van 2016 onze digitale ondersteuningsprogramma s met webinars, digitale werkboeken, workshops en persoonlijke, individuele begeleiding en coaching. Via onze nieuwsbrief en website ontvang je meer informatie om te onderzoeken welk programma het beste bij jou past. Wil je onze nieuwsbrief ontvangen, meld je dan aan via onze website Daarnaast kun je altijd per mail reageren op dit boek en wat het met je heeft gedaan. Je kunt ook bellen, maar we zijn niet altijd rechtstreeks te bereiken. Soms doen we andere dingen Op de besloten facebookpagina horen we graag jouw verhaal en kun je reacties delen met andere lezers. Zo kun je uitwisselen waar jij tegenaan loopt met anderen die vergelijkbare situaties hebben meegemaakt. Je ontvangt van ons ene uitnodiging voor die pagina. Ook wij reageren regelmatig op de berichten. In onze e-bookserie komt ook een aantal boeken met speciale thema s, zoals verlies en werk, verlies en gezondheid en verlies en relatie. En misschien nog wel meer. Laat gerust weten aan welk boek jij behoefte hebt. (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 37

38 Een vooruitblik op deel 2 En in het volgende e-book? Daarin staat de transitiecirkel centraal, die de achtergrond vormt voor ieder veranderings- of transitieproces zowel privé als in organisaties. Hieronder alvast het model dat o.a. Wibe Veenbaas en George Kohlrieser veelvuldig gebruiken. Je ziet dat we vertellen over de cirkel van het leven, de cyclus die begint met het welkom en contact maken. Daarna volgt -als het goed is- het hechten en de mogelijkheid tot intimiteit, het werkelijk delen en samenzijn. Onvermijdelijk maar dat wist je al- zul je in je leven met verliezen te maken krijgen en heb je afscheid te nemen. Dan volgt het rouwen in al haar facetten. En kom je toe aan betekenis geven, de zingeving van alles wat in je leven gebeurt en gebeurd is. Dit proces is in de praktijk niet zo lineair zoals nu geschetst. Om van daaruit weer een nieuw contact aan te kunnen gaan. Boeiend? Jazeker. Lastig, ja ook dat. We ontmoeten je graag bij dit nieuwe boek en één van onze andere programma s uit ons brede aanbod. Henny en Mieke (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 38

39 Centrum voor Verborgen Verlies Het Centrum is door Henny Aben en Mieke de Bruin opgericht om informatie en begeleiding te geven bij de verborgen, niet-erkende verliessituaties. Wij zijn stevig geschoold en hebben jarenlang ervaring als professioneel coach. We werken met passie en gedrevenheid. Daarnaast zijn we beiden ook ervaringsdeskundig op het gebied van verborgen, niet-erkend verlies. We zijn ontzettend trots dat wij onze ervaring en wijsheid mogen delen met vele professionals door onze programma s en dat wij inmiddels een groot netwerk hebben opgebouwd dat we kunnen inzetten. Deskundigheid gekoppeld aan ervaring: een krachtige combinatie. Het Centrum voor Verborgen Verlies verzorgt diverse programma: na dit e-book kun je de volgende stap zetten door de online training te volgen. Je kunt ook diverse masterclasses volgen. We hebben sinds een aantal jaren een prachtig jaarprogramma voor professionals. Nieuw en succesvol- in het aanbod is het e-programma met e-booken, digitale ondersteuning en webinars. Het Centrum voor Verborgen Verlies biedt professionele ondersteuning bij rouw voor particulieren, voor leidinggevenden en teams in bedrijven en instellingen. We werken steeds meer samen met andere professionals op het gebied van verlies, rouw en veerkracht. Bij alle activiteiten staan onzichtbaar, niet-erkend verlies, de betekenis en gevolgen daarvan centraal. Er is aandacht voor weggestopte emoties en de functie van helende rituelen waardoor je weer in je kracht komt te staan en de regie over je leven kunt nemen. Centrum voor Verborgen Verlies Henny Aben en Mieke de Bruin info@verborgenverlies.nl Volledig vernieuwde uitgave uit 2016 (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 39

40 (H)erken jouw Verborgen Verlies (H)erken jouw Verborgen Verlies bladzijde 40