STUDIEREIS BERLIJN 2009 van krimp naar kwaliteit

Transcriptie

1 STUDIEREIS BERLIJN 2009 van krimp naar kwaliteit

2 Pankow Spandau Reinickendorf Charlottenburg Wilmersdorf Wedding Schöneberg Hohenschönhausen Weissensee Mitte Tiergarten Friedrichshain Kreuzberg Lichtenberg zie centrumkaart Prenzlauerberg Marzahn Hellersdorf 13 Zehlendorf 06 Steglitz Neukölln Tempelhof 05 Treptow 04 Köpenick schaal kaart van links tot rechts 45km rode stippellijn is grens oost/west tot 1989

3 Wedding Prenzlauerberg Mitte Lichtenberg Tiergarten Friedrichshain Kreuzberg 25 Schöneberg 03 schaal kaart van links tot rechts 11km 12 Tempelhof Neukölln Treptow

4 Programma donderdag 24 september 01 Berlin Hauptbahnhof 02 Hotel Arcotel Velvet Vrijdag 25 september 03 Schiereiland Rummelsburger Bucht / Alt Stralau 04 Johannistal/Adlershof 05 Parksiedlung Spruch 06 Wohnsiedlung Quartier Mc Nair 07 Wasserstadt Spandau: Havelspitze 08 Wasserstadt Spandau: Pulvermühle Zaterdag 26 september 09 Baugruppe Case Study House, Gormanstrasse 10 Baugruppen RuSc en Sc, Ruppiner Strasse / Schönholzer Strasse 11 Baugruppe E3, Esmarchstrasse 12 Viktoria Quartier Kreuzberg 13 Priesterpark/Natur-park Schöneberger Südgelände Marzahn: Arensfelder Terrassen, NiedrigEnergieHaus, Eastgate winkelcentrum, Europaquartier, Helle Mitte Zondag 27 september 20 Mediaspree suggesties: 21 Kapelle der Versöhnung 22 Museuminsel 23 Skatehalle-Berlin 24 Alter Schlachthof 25 Zwembad Badeschiff 26 Stadscamping Tentstation 27 Restaurant Rodeo Club 28 Bar/restaurant Fernsehturm 29 BundesPresseStrand 30 Stadstrand Oststrand / Eastside Gallery 31 Dakrestaurant/bar Deck5 32 Stadstrand Yaam 33 Stadstrand Kiki Blofeld 34 Stadstrand Bar25 35 Bauhaus expositie, in Martin Gropius Bau * Algemene project nr. informatie achterin boekje

5 Van krimp naar kwaliteit Het afgelopen jaar is het thema Krimp onderwerp geweest van een drietal studies in de randgebieden van Nederland. In Duitsland wordt sinds 2002 actief over krimp nagedacht en hebben diverse projecten plaatsgevonden om voor deze problematiek oplossingen te bedenken. Berlijn is een van de steden waar krimp hard toeslaat. Hoe lukt het de stad om krimp naar kwaliteit om te buigen? Demografische aardverschuiving Berlijn kenmerkt zich door een voortdurend groot verloop in de bevolkingssamenstelling. In de Gründerzeit ( ) groeide de stad door de sterke industrialisatie explosief; van 1 miljoen inwoners in 1877 tot 3,8 miljoen inwoners in Sinds de val van de Berlijnse Muur is de bevolkingsverandering eveneens extreem. Waren er in 1990 bijna 3,3 miljoen inwoners; in vijftien jaar hebben 1,7 miljoen inwoners Berlijn de rug toegekeerd. Maar tegelijkertijd verhuisde er 1,8 miljoen nieuwe bewoners naar de stad toe. Met andere woorden: de helft van de bevolking is in vijftien jaar gewisseld. Opvallend is de demografische structuur van deze bloedtransfusie. Naar Berlijn komen vooral jongeren in de leeftijd van jaar. Diegene die de stad verlaten bevinden zich in de leeftijdscategorie van jaar. Dit is symbolisch voor de stad; nadat het speelkwartier ofwel de Latte Macciatofase over is, komen veel toegestroomde jongeren er achter dat de droom van een opwindend bestaan in een sexy metropool in duigen valt. Er is gewoonweg weinig geld te verdienen in Berlijn. De door de burgemeester gelauwerde kreet Berlin, Arm aber Sexy krijgt daardoor een wrange bijsmaak. De komende twintig jaar zal het totale bevolkingsaantal ven Berlijn relatief stabiel blijven. Berlijn is en blijft een immigratiestad. Over het algemeen wordt de bevolking ouder, internationaler en heterogener. Een van de belangrijkste beleidsdoelen in de stadspolitiek is om de tweedeling in de stad rijk, succesvol en over het algemeen westers wit- versus arm migrant, werkloos, en uit het oosten komend- zoveel mogelijk te voorkomen. Economische afgrond De extreme groeiverwachting uit 1990 (Berlijn zou groeien tot meer dan 4 miljoen inwoners) is niet uitgekomen. De verschuivende economie is een van de belangrijkste oorzaken voor de snel veranderende demografische structuur van Berlijn. De industrie in West- als in Oost-Berlijn werd ten tijde van de deling ( ) kunstmatig in leven gehouden en stortte na de Wende volledig in. Van de banen in de industrie zijn er rond de overgebleven. Gevolg: zeer grote delen van de stad liggen er desolaat bij. De economische situatie in Berlijn is het best aan te duiden als structurele calamiteit, met een werkloosheidspercentage dat rond de 15% blijft hangen. Ofwel: minimaal werklozen. Dat is even hoog als in enkele andere oostelijke deelstaten van Duitsland en bijna dubbel zo hoog als het landelijke gemiddelde. Kwaliteitsverhoging Er is veel kritiek vanuit de architectuur- en stedenbouwwereld op het verstarde bouwbeleid van de stad, vooral op het Planwerk Innenstadt met haar strikte stedenbouwkundige en architectonische regels. Critici menen dat het bestuur haar eigen stad niet begrijpt. De Zwitserse criticus Hans Ulbrich Obrist noemt Berlijn een gevaarlijke val. Want het karakter van de stad wint het zonder enige moeite van alle internationale sterarchitecten. Het is de projecten van de jaren negentig zoals de Potsdamer Platz en Friedrichstrasse niet gelukt om van Berlijn een nieuw Europese stad met karakter te maken. Tegelijkertijd is Berlijn noodgedwongen- een laboratorium voor postmoderne stedelijke ontwikkeling. Ontwikkelingen als Baugruppen (Collectief Particulier Opdrachtgeverschap) en Zwischennutzung (tijdelijk gebruik van gebouw en/of grond) zijn in Berlijn ontsproten. Door het nomadische karakter houdt Zwischennutzung de stad levendig en veranderlijk, open en tolerant. Op stedenbouwkundig en architectonisch vlak ligt de uitdaging in het op peil houden van de woon- en leefwaliteit. Ofwel: goede scholen, aantrekkelijke woningen en een uitgebreid cultureel en sociaal voorzieningenaanbod. Extra aandacht is er voor de woon- en leefwensen van huishoudens met kinderen. Sociale activering vanuit de buurten zelf kan verantwoordelijkheid en betrokkenheid bij een buurt vergroten. Baugruppen dragen daar sterk aan bij. Dit is onderdeel van de zogeheten Berlijnse blijfpolitiek. Typerend voor de 1000 in ontwikkeling zijnde Baugruppen-projecten zijn de inventieve stedenbouwkundige oplossingen. Deze komen voort uit de specifieke situatie: een zwaar gebombardeerde stad met veel lege gaten. Door deze gaten letterlijk te vullen is de binnenstadsbevolking van Berlijn van 2003 tot 2007 met inwoners gegroeid. Dit staat in groot contrast tegenover de vele Plattenbau-nieuwbouwwijken aan de oostkant van de stad, waar de leegstand soms meer dan 21% bedraagt. Sinds 1991 is in Marzahn/Hellersdorf het aantal inwoners met gedaald. Met als gevolg dat het aantal schoolgaande kinderen in tien jaar tijd met eenderde is gedaald. In Marzahn zijn woningen afgebroken, ofwel 4,3% van het totale woningbestand. Maar ook in Marzahn wordt met diverse middelen (verbetering van het uiterlijk van de Plattenbauflats, ofwel het Pullover anziehen ; opschoning van de openbare ruimte, sociale activering van de bewoners, aftoppen van Plattenbau) getracht het woon- en leefklimaat op peil te houden. Krimp als kans? Wat betekent krimp voor een stad en hoe wordt er met deze problematiek omgegaan? Bij het aanpakken van krimp is het doel de functionele, bouwtechnische, maar vooral ook de symbolische waarde op te krikken. Het gaat er daarbij om dat slim gebruik gemaakt kan worden van bestaande instrumenten. Krimp kan een kans zijn, omdat andere dan louter financiële aspecten de hoofdrol spelen. Individuele kwaliteit krijgt de gelegenheid, in plaats van massaproductie. Vooral de omslag van het kwantitatieve denken naar het denken in kwaliteit, zowel in de woningbouw als in de openbare ruimte, is interessant, en een slag die we in Nederland nog moeten maken. Veel plezier bij de excursie! Vincent Kompier, Mike Korth, Menno Trautwein en Jan Verberne

6 Programma Donderdag 14:49 NS-station Schiphol Schiphol 14:49 Amsterdam Zuid 14:58 Duivendrecht 15:04 Hilversum 15:22 Amersfoort 15:41 Apeldoorn 16:07 Deventer 16:20 Almelo 16:46 Hengelo 16:58 21:20 Aankomst Berlin Hauptbahnhof (01) S-Bahn naar station Friedrichstrasse, vanaf daar is het één halte met de U6, (richting Alt-Tegel) Oranienburger Strasse of 10 minuten lopen vanaf S-Bahnstation Friedrichstrasse 22:30 Hotel Arcotel Velvet (02)

7 Berlin Hauptbahnhof 01 Europaplatz S-bahn: Hauptbahnhof Ontwerpwedstrijd: st Prize Architect: Meinhard von Gerkan and Jürgen Hillmer Oplevering: 2006 Berlin Hauptbahnhof is het nieuwe centraal station van Duitse spoorwegen in Berlijn. Het is het grootste kruisingsstation in Europa en is op 26 mei 2006 geopend. Het station is gebouwd op de plaats van het voormalige kopstation Lehrter Bahnhof, dat vanaf 1871 het eindpunt van de verbinding met Hannover was. In 1882 werd de van oost naar west lopende Stadtbahn geopend, waaraan nabij het Lehrter Bahnhof de halte Lehrter Stadtbahnhof verrees. In 1884 nam het Lehrter Bahnhof ook de diensten naar Hamburg over, die voorheen vanuit het Hamburger Bahnhof vertrokken. In de Tweede Wereldoorlog werd het Lehrter Bahnhof zwaar beschadigd. Het werd in 1951 gesloten en in 1957 afgebroken. Het Lehrter Stadtbahnhof bleef in dienst, maar werd in 2002 afgebroken om plaats te maken voor de bouw van het nieuwe Centraal Station van Berlijn. De S-Bahnsporen zijn sindsdien ondergebracht in het Hauptbahnhof. Tijdens de bouw droeg het station nog een tijd de dubbele naam Berlin Hauptbahnhof - Lehrter Bahnhof, maar vanaf de opening in mei 2006 is de naam alleen nog maar Berlin Hauptbahnhof.

8 Hotel Arcotel Velvet 02 Oranienburger Strasse 52 / Friedrichstrasse U-bahn: Oranienburger Tor Ontwerpwedstrijd: 2001, 1e Prijs Architect: Eike Becker_Architekten Gebruik: Hotel, Restaurant, 85 kamers Oplevering: 2004 Op de kruising van de Orianienburger strasse / Linienstraße is begin 2004 het Arcotel Velvet van de oostenrijkse hotelketen Arcotel geopend. In de buurt van Museumsinsel, Hackescher Markt en de Boulevard Unter den Linden. Ontwerpuitgangspunt voor het gevelontwerp is het idee van een groot formaat computeranimatie. Videoprojectoren in de kamers projecteren bewegende beelden op de structural-glazinggevel aan de Orianienburger strasse. Het gebouw vult het gat naast het kunsthuis Tacheles met een gevel die bestaat uit verdiepingshoge glazen puien. Door een mix van te openen ramen, gekleurde gordijnen, transparante screens en projectors ontstaat een aantrekkelijke kleurrijke gevel.

9 Programma Vrijdag 09:00 Vertrek uit het hotel Vertrek per touringcar 09:30-12:00 Rummelsburger Bucht (03) Introductielezing door Vincent Kompier over Berlijn en het thema Van krimp naar kwaliteit, gevolgd door wandeling met toelichting door Matthias Beyer, Beyer-Schubert Architekten Vertrek per touringcar met lunch 12:30-13:30 Landschaftspark Adlershof (04) Wandeling met toelichting door Vincent Kompier 14:00-15:00 Siedlung Spruch (05) Toelichting door Klaus Zillich, EMHZ - Architekten 15:30-16:30 Quartier MC Nair (06) Toelichting door projectontwikkelaar Michael Elst, Strategis AG 17:00-19:00 Wasserstadt Spandau (07) - Quartier Pulvermühle, toelichting door Gernoth Nalbach, Nalbach + Nalbach Gesellschaft von Architekten mbh - Quartier Havelspitze, toelichting door Klaus Zillich, EMHZ - Architekten 20:30 Gezamenlijk diner Club Rodeo (27)

10 Rummelsburger Bucht 03 Gebied: Stedenbouw: Rummelsburg en schiereiland Alt-Stralau Klaus Theo Brenner, Herman Hertzberger Tot midden 19e eeuw was het schiereiland Alt-Stralau een vissersdorpje. In de achttiende eeuw ontdekten de Berlijners het jaarlijkse vissersfeest en werd het een geliefd uitje. In 1897 werd Stralau ingelijfd bij Berlijn en kwam er industrie zoals tapijtfabrieken, glasfabrieken en vier werven, inclusief huisvesting voor de arbeiders. Het bewonersaantal van Stralau liep op tot boven de duizend. Stralau was geheel zelfvoorzienend met koeienstallen, groentetuinen, boomgaarden en een kerk. In WO2 is de helft van het oude Stralau verwoest tijdens een bombardement dat voor het fabriekscomplex aan de overkant van het water, Rummelsburger Ufer, was bestemd. In 2000 werd Stralau bijna Olympisch dorp. Fabrieksterreinen zouden plaats maken voor moderne architectuur voor 5000 bewoners, mooi gelegen aan de Spree, dicht bij het centrum van Berlijn en vlakbij S-bahnhof Ostkreuz. Het volkstuinencomplex werd behouden, omdat het na de oorlog is aangelegd voor verzetsstrijders en mensen die het concentratiekamp hadden overleefd. Toen in 2000 de Olympische spelen niet in Berlijn maar in Sydney werden gehouden en de aandelenmarkt instortte, stokte de bouw op het eiland. Omdat er te weinig bewoners waren, kwam de beloofde infrastructuur niet. Na veel druk is er nu een bus die van het eiland naar de dichtstbijzijnde grote supermarkt in Friedrichshain gaat. Het thema voor de herontwikkeling van Stralau was stadslandschap, wat vooral tot uiting komt in de inrichting van de openbare ruimte die van zeer hoge kwaliteit is en in de keuze voor een auto-arm schiereiland. Meergezinswoningen zijn herontwikkeld tot eengezinswoningen wegens de instortende woningmarkt. Nu is Rummelsburger Bucht een succes, als aantrekkelijk en rustig woongebied dat zeer goed gelegen is. Sinds 1994 zijn meer dan woningen gebouwd of in aanbouw. In totaal zullen ongeveer woningen worden gerealiseerd. Oppervlak: 130 hectare Geplande woningen : Gerealiseerde woningen of in aanbouw: Geplande kantoorruimte: m2 Gerealiseerde kantoorruimte of in aanbouw: m2 Gerealiseerde recreatie- en groenruimte: 16 hectare Gerealiseerde sociale infrastructuur: - Basisschool met gymzaal - Faciliteiten voor jongeren, waaronder Jugendschiff Freibeuter - Sportvelden Schaal van kaartje: lengte van schiereiland Stralau is 1,4 km atelierhäuser atelierhäuser

11 Atelierhäuser am Wasser, Beyer-Schubert Architekten Atelierhäuser am Wasser, Beyer-Schubert Architekten

12 Johannistal / Adlershof 04 De plannen voor Johannistal/Adlershof bestaan uit een groot wetenschap/ science-park, gecombineerd met (ecologische) woningbouw. Landschafspark Adlershof Het voormalige (en oudste) vliegveld van Berlijn -Johannistal, is van zeer grote betekenis geweest voor de ontwikkeling van de luchtvaart. Na vertrek van het vliegveld is een ecologisch zeer waardevol gebied ontstaan. Dat gebied is als beschermd natuurgebied meegenomen in de nieuwe plannen voor het gebied. Johannistal is een van de buurten in Berlijn waar de bewoners het meest tevreden (en vermogend) zijn. Het beschermde natuurgebied is ontoegankelijk maar biedt een weids uitzicht tussen woon- en werkgebieden fungeert als groen hart. Aan de randen van het afgesloten natuurgebied liggen attractieve speelplekken, die intensief benut (kunnen) worden. Ontwerp: Büro Kiefer Oplevering: Adlershof Campus en Gewerbepark Adlershof is een van de succesvolste hoog-technologische locaties in Duitsland. Op 4,2 vierkante kilometer groeit en bloeit sinds 1991 een geïntegreerde wetenschaps- en economisch centrum, gecombineerd met media en communicatietechnologie. Er zijn zes wetenschappelijke instituten van de Humboldt Universität, waaronder informatica, chemie en geografie. Daarnaast zijn er 12 buitenuniversitaire onderzoeksinstituten. Deze kennisconcentratie trekt bedrijven aan die wetenschappelijke kennis willen economiseren. Er zijn op dit moment meer dan 400 ondernemingen; het aantal is groeiende. Er werken circa mensen in totaal. Door middel van bijzondere architectuur wordt getracht bedrijvigheid aan te trekken. Zoals het amoebe-gebouw van Sauerbruch Hutton architecten. Het Photonics center is het onderkomen voor het innovatiecentrum voor optische technologie, optische electronica en lasertechnologie. Sauerbruch Hutton ontworpen 2 gecurvde blobachtige gebouwen waarin kleurgebruik en licht een bijzondere rol spelen. De gebouwen ogen extra bijzonder en kleurrijk door de in de omgeving staande grijze functionele bedrijfsloodsen en industriële gebouwen. Het bedrijf is één van de eerste op die verhuist naar dit gebied dat voor de oorlog als aeronautische onderzoekcentrum in gebruik was maar nu wordt getransformeerd naar City of science. De sculpturale gecurvde vormen van de gebouwen passen wonderwel goed tussen de in de verval geraakte verlaten onderzoeksfaciliteiten in de omgeving. De gebouwen ogen eerder sensueel dan technologische, maar onder het gecurvde ogenschijnlijk willekeurig gevormde uiterlijk ligt bevind zich een rationeel gebouw dat slim inspeelt op zowel omgeving als programma. Geprefabriceerde elementen en de integratie van constructie en installaties bieden de onderzoekers maximale flexibiliteit in het gebruik van het hoofd gebouw. Het tweede, kleinere gebouw is volledig omsloten met een dubbele glazen gevel met hiertussen gekleurde zonwering en biedt ruimte aan grote experimenten. Wohnen am Landschaftspark Een deel van het woongebied West wordt aangemerkt voor innovatief bouwen, en richt zich op personen of Baugruppen die vormen van gemeenschappelijk wonen of ecologische wonen willen realiseren. Om hiervoor een basis te bieden hebben ruim 30 architectenbureaus woning ideeën ontwikkeld met als thema innovatief bouwen. De ideeën variëren van ecologische en energetisch optimale woningen tot meergeneratiewoningen, en kostenefficiënte woningen. Andere projecten zijn: bouwen met leem, variabel bouwen, autovrije woonzones Vervolgens worden deze architectuurconcepten naar wens aangepast aan de werkelijke situatie en opdrachtgever(s). Tot dusver hebben verschillende Baugruppen zoals Wohnen an der Obstbaumwiese (Project nr. 9) met totaal 20 bouwfamilies al een plaats ingenomen in het gebied. Het project Wohnen is uitgegaan van een autovrij en kindvriendelijk gemeenschappelijk maaiveld. Voor de auto s zijn gemeenschappelijke parkeerzones aan de rand aangelegd. Daarnaast hebben de woningen elk ook een eigen tuin.

13 Wohnen an der Obstbaumwiese Bestaand / gerealiseerd Geplande bebouwing Openbaar groengebied Gebiedsontwikkelingsgrens Photonics Centre

14 Data Johannistal / Adlershof Oppervlak Wonen Bedrijven Universiteit Sociale infrastructuur Groen en verkeer Milieu 420 Hectare - Oppervlak: 30 hectare - Oorspronkelijk totaal gepland: 5.500, volgens huidige ontwikkelingsplannen nog slechts woningen - 55 appartementen en 355 eengezinswoningen reeds gerealiseerd of in aanbouw - Aanvullend 160 Studentenwoningen contractueel vastgelegd - Oorspronkelijk totaal gepland: m 2 bvo, volgens huidige ontwikkelingsplannen m 2 bvo - Reeds gerealiseerd of in aanbouw: m2 bvo (waarvan m 2 bvo Commercieel, m 2 bvo Kantoor/ondersteuning, m 2 bvo Medische sector, m 2 bvo Research en m 2 bvo diversen bedrijven), - totaal arbeidsplaatsen - 6 gebouwen, Bibliotheek en auditorium van de Humboldt-Universiteit, totaal Studenten - 2 kinderdagverblijven, waarvan 1 bestaand - Speelplaats - Sporthal met 4 velden in omgebouwde hangar - 2 sportvelden - 76 Hectare groen en recreatieruimte beschermd natuur- en landschapsgebied - 26 km nieuwe straten waarvan een groot aandeel in de hooofdverkeersroute - Verbouwing S-Bahnhof Adlershof,verbreding onderdoorgangen - 2 km trambaan gepland - 47 mln Euro in grondverontreiniging geïnvesteerd - Een bodemretentiefilter van m 2 Project: Photonics Centre Architect: Sauerbruch Hutton Opgeleverd: 1998 Oppervlak: m2 Gebruiksoppervlak: m²

15 Wohnen an der Obstbaumwiese Grundstücksnr. 09 Project: Architect: Wohnen an der Obstbaumwiese Cubus architekten, Rostock Das Projektgebiet liegt unmittelbar westlich des neu angelegten Natur- und Landschaftsparks auf dem ehemaligen Flugfeld Johannisthal. Hier findet man Ruhe, Naturerlebnis und zahlreiche Spiel- und Sportmöglichkeiten. 12 Doppel- bzw. Reihenhäuser gruppieren sich um den autofreien Innenbereich mit der Obstbaumwiese und dem Gemeinschaftshaus als rämliches Angebot für Feste, Kinderspielen etc.; hier gibt es einen großen Raum mit Küche, eine kleine Werkstatt und die Technikzentrale. Die Häuser werden über Wohnwege erschlossen, diese können zu Lieferzwecken mit dem PKW befahren werden. Alle Häuser verfügen über privaten Garten nach Süden bzw. Westen; einige Gärten orientieren sich nach Osten mit Blick auf den Landschaftpark. Die PKW sind in Carports am Rande der Häuser untergebracht. Die Häuser: Das Zentrum aller Häuser ist die Wohnküche, welche zur Obstbaumwiese und zum Gemeinschaftshaus orientert ist. So werden nachbarschafltiche Kontake ermöglicht und spielende Kinder können während der Hausarbeit beaufsichtigt werden. Gleichwertige Raumgrößen bieten eine hohe Flexibilität. So ist es möglich, die Häuser an wandelnde Raumbedürfnisse und Lebensabschnitte anzupassen. Das Erdgeschoss ist barrierefrei gestaltet. Die lichte Raumhöhe von 2,90 m erzeugt eine großzügige Raumwirkung. Das Gäste-WC bietet ausreichend Platz zum Anordnen einer Dusche. Der Hauswirtschaftsraum ist an die Küche angelagert und kann vom Wohnweg und von der Küche betreten werden. Energie/Ökologie: Die Häuser selbst erreichen durch die sehr guten Dämmwerte aller Bauteile der Außen hülle Niedrigenergiehausstandard. Der Energieverbrauch für die Heizung liegt bei ca. 50 KWh pro Quadratmeter und Jahr. Warmwasserkollektoren auf dem Dach dieses Hauses liefern Energie von der Sonne. Das Regenwasser vom Dach des Gemeinschaftshauses wird in einer Zisterne gesammelt und dient der Bewässerung der gemeinschaftlichen Grünanlagen.Eine Regenwassernutzungsanlage für WC und Waschmaschine ist möglich.

16 Parksiedlung Spruch 05 Architect: Landschapsontwerp: Kleurconcept: Engel und Zillich Architekten BDA Werner und Andreas Bos, Berlin Oskar Putz, Wien Parkwijk Spruch is in 1996 onderscheiden met de architectuurprijs van de Duitse bond van Architecten (BDA). De kwaliteit ligt volgens de jury in het feit dat deze de sterk gestructureerde wijk met beperkte omvang samenhang schept tussen de omgeving en de chaotische stadsrand. Het project is een voorbeeld van vrije sector woningbouw die goed inspeelt op bewonerswensenen veel differentiatie biedt. Het idee van de wijk is gebaseerd op het plaatselijke wijkkarakter van vrijstaande woningen met veel buitenruimte, waarbij de woningen zijn vervangen door stadsvilla s. Bruto grondopppervlak: m² totaal gebouwde kuubs: m³ Start bouw: Juni 1993 Oplevering: Oktober 1995 Bouwkosten: 160 Mln. DM Woningtype verdeling: 1,5-kamer-woningen 23 % 2-kamer-woningen 37 % 3-kamer-woningen 25 % 4-kamer-woningen 15 % De wijk bestaat uit 9 sporen met tussen de 6 en 11 huizen in oostwestrichting. Op het tussenliggende maaiveld is autovrije woonweg aangelegd. De rest van het gebied bestaat uit park met veel verblijfskwaliteit. De stroken zijn ieder ingericht naar aanleiding van een mix van omgevingsfactoren zoals bestaande bomen, functionele uitgangspunten, en ruimtelijke spanning in de opbouw Auto s staan voor een groot gedeelte in ondergrondse parkeergarages waardoor iedereen toch uitstapt bij zijn voordeur. De bouwsteen van de wijk is de stadsvilla. In de vierlaagse kubusvormige basisvorm wordt onderling verschil aangebracht door de dakzone en de wintertuinen aan de gevels van de blokken steeds te varieren. Oppervlak: 8.3 hectare Woonoppervlak: m² Aantal woningen: 525 in 84 meergezinswoningen Parkeren: 7 ondergrondse garages met 550 pp Voorzieningen: kinderdagopvang

17 Parksiedlung Spruch 122, links en rechts Parksiedlung Spruch 90, dakwoning

18 Wohnsiedlung Quartier Mc Nair 06 Stedebouw: D-Company (Anatole en Insook Du Fresne/Danny Bucco), Zwitserland, Carlo Baumschlager en Dietmar Eberle, Oostenrijk Groenaanleg: Guido Hager, Zürich Idee en concept: Realisatie: Na het vertrek in 1995 van de geallieerde strijdkrachten uit Berlijn kwamen veel voormalige militair gebruikte terreinen leeg. Het gebied van de voormalige Mc Nairkazerne ligt in een heterogeen gestructureerde omgeving. Deze wordt gekenmerkt door vrijstaande eengezinswoningen, maar ook door het monumentwaardige gebouwencomplex uit de jaren dertig van Hans Hertlein, waar de voormalige Telefunken-fabriek was gestationeerd. Na de Tweede wereldoorlog is het Telefunkencomplex omgebouwd tot kazerne voor circa 2300 Amerikaanse soldaten. In 1996 is er een ontwerpwedstrijd uitgeschreven voor de bouw van circa 500 gestapelde huurwoningen en 150 eengezinswoningen, school en kinderdagverblijf. De prijs werd toegekend aan het bureau ENSS (Eckert, Negwer, Sommer en Suselbeck). Hun ontwerp was uitgangspunt voor het zoeken van investeerders. Dat werden Bavaria Object- en Baubetreuung GmbH. Bavaria engageerde bureau D-company en Baumschlager en Eberle en kwam met een heel ander stedenbouwkundig concept. Ook werd het programma aangepast; het aantal huurwoningen was markttechnisch niet haalbaar. De omslag in vraag van meernaar eengezinswoningen met tuin diende duidelijk in het nieuwe stedenbouwkundige plan tot uitdrukking te komen. Het ontwerp tracht tussen de sterk heterogene omgeving te bemiddelen. Het eerste, 70 meter brede deel in het zuidwesten is een combinatie van een- en meergezinswoningen in een hofstructuur. Het daarnaastgelegen terrein wordt gekenmerkt door blokjes verspringende rijwoningen van 30 tot 45meter breed. Dit veld, van circa 230 bij 460 meter, wordt doorsneden door een speelbosstrook. Aan de noordkant van het terrein liggen eengezinswoningen in stroken van 70 meter. Daarmee wordt een vloeiende overgang naar de monumentale kazernegebouwen gemaakt. Voor die gebouwen met een gezamenlijk oppervlak van m2- liggen plannen klaar om ze tot luxe lofts te verbouwen. Het complex met ontwikkelingsplan voor 200 woningen is onlangs door de Berlijnse ontwikkelaar S+P real Estate gekocht van Lehman Brothers. Met als gevolg een overduidelijke prijsdaling: van 3000 euro per vierkante meter naar 2200 euro per vierkante meter. Opvallend aan het Mc Naircomplex is het grote aantal openbaar toegankelijke terreinen. Auto s worden op speciale (privé-)parkeerterreinen geparkeerd, niet langs of in de straat. Naast de speelbosstrook zijn er veel openbaar toegankelijke groene speelruimtes en gazons te vinden. Daardoor staat bijna iedere rijwoning aan zo n openbare plek. Haagbeukheggen en gras, witte stuc en vlakke daken bepalen het totaalbeeld. Gevarieerd wordt er met de maat van de ramen: liggend of staand, en door bij de rijwoningen twee- en drieverdiepingen te laten afwisselen. Met uitzondering van de twee onder een kapwoningen zijn alle woningen oost-west georiënteerd. Samen met het eenduidige beeld verwijst Mc nair daarmee naar de klassieke (Berlijnse) Siedlungsbau uit de jaren twintig en vijftig. flexibel plattegrondprincipe rijwoningen, bgg en 1e verdieping

19 In tegenstelling tot de gevels zijn de plattegronden van de woningen zeer individueel ontwikkeld. Inspelend op de verwachte wensen van de toekomstige bewoners is op basis van een systeem van drie beukmaten (vierenenhalf, vijf en zes meter) voor bijna iedere plattegrond de keuze uit 27 verschillende mogelijkheden. Alleen positie van de trap en de installatieschacht liggen vast. Aanvankelijk vlotte de verkoop niet. Dat heeft investeerde Bavaria doen besluiten om de woningen als casco aan te bieden. Reden voor de slechte verkoop zijn waarschijnlijk de slechte openbaar vervoervoorzieningen en de weinig aantrekkelijke omgeving van het gebied (industrieterreinen en leegstaande gebouwen). Maar ook de ingewikkelde eigendomsstuctuur (als bewoner ben je mede-eigenaar van straten, speelplaatsen, waterpartijen) is daar debet aan. (bron: Berliner Wohnquartiere) 303 rijwoningen, 34 twee-onder-eenkapwoningen, 180 terraswoningen. Gemiddeld oppervlak: 111 vierkante meter Bouwprijs: - Rijwoning: 990 /m2 - Appartementengebouw /m2

20 Wasserstadt Spandau Leibniz-Gruppe: Vier architectenburo s ontwikkelen vanaf 1989 het idee voor een waterstad in Spandau. Hans Kolhoff/Helga Timmermann, Christoph Langhof, Jürgen Nottmeyer en Klaus Zillich. Aan de planontwikkeling werkte ook landschapsarchitect Heike Langebach mee. Het idee van een grote stadsuitbreiding in en rond het Spandauer Meer dateert uit de jaren voor de val van de muur, toen West-Berlijn een nijpend gebrek aan woonruimte kende. Met 18 duizend woningen, merendeels hoogbouw, zou de nieuwe wijk woonruimte bieden aan 50 duizend bewoners. De afstanden tot het centrum van Berlijn en tot Spandau zouden worden gecompenseerd door goed openbaar vervoer en door een gevarieerde mix met bedrijven, winkels, scholen, een bibliotheek en een cultuurcentrum. Met de val van de muur in 1989 is het ruimtetekort opgeheven, maar de plannen voor Wasserstadt zijn blijven bestaan. Circa 3800 woningen zijn nu gerealiseerd, grotendeels huurwoningen. De prijzen zijn hoog vergeleken met het centrum van Berlijn en het geplande openbaar vervoer is nog niet aanwezig. De interesse vanuit de woningmarkt blijft achter. Pulvermühle, Havelspitze en Schultheiss zijn drie gerealiseerde nieuwe woonwijken. Hoe functioneren deze nieuwe wijken en hoe om te gaan met het nog niet gerealiseerde deel van de toekomstplannen van Wasserstadt Spandau? Quartier Havelspitze Gestaltplan Januar 1994

21 Quartier Havelspitze, Spandau 07 Havelspitze Op de Havelspitze stond vroeger een staalfabriek. De fabriek is voor het grootste deel vervangen door grote woningbouwblokken. Op de kop ligt een openbaar park dat vloeiend overgaat in de binnenplaats van een verzorgingstehuis voor ouderen. Het park is het onderdeel van een oeverpromenade aan het Spandauer meer. Van het vroegere fabriekscomplex Dr. Cassirer Kabelwerke, ontworpen door Hans Poelzig in 1928, is het gedeelte behouden tussen Hans Poelzig Strasse en Sigmund Bergmann Strasse. De bouwblokken aan An der Havelspitze, aan beide zijden van de Spandauer See Brucke, zijn ontworpen door architect Josef Paul Kleihues ; 190 woningen, ondergrondse garage en bedrijfsruimten. Het bouwblok tussen David Francke Strasse en Sigmund Bergmann Strasse is ontworpen door Kees Christiaanse. Het woongebouw aan de Sigmund Bergmann Strasse, tussen Poelzighalle en Fähranleger, is ontworpen door Otto Steidle. De bouwblokken aan Am Wasserbogen (noordzijde, aan het kanaal) zijn ontworpen door David Chipperfield. Schultheiss Pulvermuehle Private en publieke hoogbouw Privaat en publiek groen, recreatie Openbare sport- en speelplaatsen Openbare verkeersroutes Planning beschikbare gemeente gronden Realiserungsplan 2007 Quartier Havelspitze, Kleihues