Leefstijl. Interventie. Samenvatting Doel

Transcriptie

1 Interventie Leefstijl Samenvatting Doel Doel van Leefstijl is om opbouwend sociaal gedrag en positieve betrokkenheid van kinderen en jongeren thuis, op school, bij vrienden en in de gemeenschap te stimuleren. Leefstijl voor het basisonderwijs moedigt ook een gezonde leefstijl aan. Doelgroep Het onderwijsprogramma is voor leerlingen van 4 tot en met 18 jaar in het regulier en speciaal basisonderwijs (groep 1 t/m 8), in het voortgezet onderwijs in de onder- en bovenbouw van alle typen voortgezet onderwijs en opvoedkundige organisaties zoals kinderopvang, jeugdwerk en sportclubs.leerkrachten in het basisonderwijs en mentoren of docenten in het voortgezet onderwijs voeren het programma uit. Buiten de school(m)uren verzorgen de desbetreffende begeleiders het programma. Aanpak Leefstijl wil opbouwend gedrag en positieve betrokkenheid stimuleren door het oefenen van sociale vaardigheden bij kinderen en jongeren. Het programma kent verschillende edities: één voor het basisonderwijs, één voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs, één voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs en één voor buitenschoolse activiteiten. Aanvullend is er een lessenserie over preventie van geweld en één over leerlingbemiddeling. Leefstijl bestaat uit uitgewerkte lessenseries, ouderworkshops en trainingen voor leerkrachten, docenten en begeleiders. Materiaal Er zijn diverse materialen beschikbaar waaronder docentenhandleidingen voor het basisonderwijs en voor het voortgezet onderwijs, werkboeken voor leerlingen, brochures, een leerlingvolgsysteem voor 4- tot en met 18- jarigen en een activiteitenboek voor buitenschoolse activiteiten. Onderzoek effectiviteit In de Verenigde Staten zijn diverse studies verricht naar de effecten van Skills for Adolescence, waarvan Leefstijl voor het voortgezet onderwijs een bewerking is. Er zijn positieve effecten gevonden op kennis, attitudes en gedrag van leerlingen ten aanzien van middelengebruik. Ook zijn er op schoolresultaten van de leerlingen positieve effecten gevonden. Onderzoek naar de effecten van Leefstijl voor het basis- en voortgezet onderwijs wordt momenteel door het SCO-Kohnstamm instituut uitgevoerd. De resultaten zijn naar verwachting in 2008 bekend. Onderzoek naar de implementatie van Leefstijl door het SCO- Kohnstamm instituut is inmiddels met positieve resultaten afgerond en zal betrokken worden bij de reguliere herbeoordeling van Leefstijl. Erkenning Erkend door Panel Jeugdgezondheidszorg en Preventie d.d Gedownload op woensdag 28 mei :19:36 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 1 / 13

2 Oordeel: Goed onderbouwd De referentie naar dit document is: Deniz Ince (augustus 2005, update oktober 2007). Databank effectieve jeugdinterventies: beschrijving 'Leefstijl'.Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van 1. Toelichting naam van de interventie Leefstijl voor jongeren in het voortgezet onderwijs is een bewerking van het Amerikaanse programma 'Skills for adolescence'. Dit programma van de Amerikaanse organisatie Quest International is in verschillende landen vertaald en bewerkt dankzij ondersteuning van de internationale service organisatie Lions Club International. De stichting achter Leefstijl voor jongeren is Stichting Lions Quest Nederland.Leefstijl voor het basisonderwijs is geïnspireerd door het Amerikaanse 'Skills for growing' maar is in Nederland zodanig bewerkt dat er sprake is van een nieuw ontworpen lessenserie. 2. Doel van de interventie De doelstellingen van Leefstijl zijn: Opbouwend sociaal gedrag bij kinderen en jongeren stimuleren door oefening van vaardigheden als: communicatie, zelfdiscipline, omgaan met gevoelens, kritisch denken en verantwoord beslissingen nemen, probleem oplossen en keuzen maken. Kinderen/jongeren deze vaardigheden leren toepassen in contacten met vrienden, ouders en anderen en jongeren helpen in hun ontwikkeling tot positieve betrokkenheid thuis, op school, bij vrienden en in de gemeenschap. Leefstijl voor het basisonderwijs heeft als extra doelstelling Het aanmoedigen van een gezonde leefstijl (bijvoorbeeld gezond eten, lichaamsbeweging, goed slapen, middelengebruik). Verder zijn er per les concrete leerdoelen geformuleerd. 3. Doelgroep van de interventie Voor wie en wat is de interventie bedoeld? Leefstijl is bedoeld voor alle kinderen in het regulier en speciaal basis- en voortgezet onderwijs (4 tot en met 18 jaar) en voor kinderen in de buitenschoolse opvang. Prevalentie en spreiding De documentatie over de interventie bevat geen informatie over het vóórkomen van het probleem of verwijst niet naar een bron waar die informatie is te vinden. Indicatie- en contra-indicatiecriteria In de documentatie over de interventie zijn geen specifieke indicatie- of contra-indicatiecriteria aangegeven. Toepassing bij etnische groepen De interventie is niet speciaal ontwikkeld voor jeugdigen of gezinnen met een allochtone achtergrond.het programma heeft geen speciale faciliteiten (zoals vertaalde schriftelijke instructies of tolken) die bedoeld zijn allochtone groepen in het bijzonder te kunnen bedienen. 4. Omschrijving van de interventie Methodiek Leefstijl is een programma dat de ontwikkeling van sociale vaardigheden stimuleert. Het programma heeft een doorgaande leerlijn van groep 1 van de basisschool tot en met de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. De methode is gebaseerd op het Amerikaanse programma Skills for Adolescence. 15 jaar geleden kwam de eerste editie uit van Leefstijl voor jongeren voor het voortgezet onderwijs. Vraag naar een dergelijke methode voor de basisschool heeft geleid tot het ontwikkelen van Leefstijl voor het basisonderwijs. Leefstijl voor het basisonderwijs is geïnspireerd door het Amerikaanse 'Skills for growing'. Het betreft echter geen vertaling maar een nieuw ontwikkelde lessenserie. Leefstijl bestaat uit: Gedownload op woensdag 28 mei :19:36 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 2 / 13

3 Leefstijl voor het basisonderwijs Leefstijl 1 voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs (HAVO, VWO, VMBO, LWOO/VSO) Leefstijl 2 voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs (VMBO, HAVO, VWO & MBO) Leefstijl 3 voor ROC Leefstijl in de vrije tijd Leerlingbemiddeling voor groep 7 en 8 van de basisschool en klas 1 en 2 van het voortgezet onderwijs. Leefstijl voor het onderwijs De Leefstijl methode bestaat uit uitgewerkte lessenseries en ouderbijeenkomsten. De lessen kennen een thematische opbouw. In de thema's van Leefstijl wordt de nadruk gelegd op: Positieve groepsvorming en een prettige sfeer in de klas Ontdekken waar je goed in bent en zelfvertrouwen krijgen Herkennen dat je je leven richting kunt geven Omgaan met boosheid en leren ruzies zonder verbaal of lichamelijk geweld op te lossen Het eigen maken van vaardigheden zoals leren luisteren, gevoelens uiten, de gevoelens van anderen begrijpen, nee zeggen en keuzes maken Het voorkómen van ongewenst gedrag zoals pesten, vandalisme en stelen Nadenken en beslissen over gokken, roken, alcohol en drugsgebruik (in het materiaal voor het voortgezet onderwijs). De lessenseries worden uitgevoerd door leerkrachten basisonderwijs en docenten of mentoren in het voortgezet onderwijs. In de Leefstijlprogramma's zijn een aantal werkwijzen toegepast die positief gedrag moeten stimuleren. De gevolgen van gedrag ervaren Door sociaal-emotionele vaardigheden in interactieve activiteiten in praktijk te brengen ervaren leerlingen de gevolgen van gedrag. De ervaring van de doorgaans positieve reacties op positief gedrag zal het laatste versterken. Reflecteren op de invloed van gedrag Aandacht voor sociaal-emotionele vaardigheden stimuleert de reflectie op eigen en andermans gedrag. Bijvoorbeeld: in de Leefstijllessen wordt voor het leren 'nee zeggen' gebruik gemaakt van een chipsspel of snoepjesspel. Deze activiteit stelt leerlingen voor de keuze of ze meedoen of nee zeggen tegen klasgenoten die hen onder druk zetten. Doordat de leerlingen het dilemma concreet ervaren, is het gemakkelijker erover te praten. 'Erover praten' is dus niet de eerste focus, maar komt na de ervaring. 'Erover praten' is echter wel een onmisbaar onderdeel van de lessen omdat leerlingen door ervaring zonder reflectie het leer-element mislopen. Door te praten over wat er precies gebeurde en hoe dat kwam, is de kans groter dat leerlingen zich bewust worden van hun gedrag en een grotere gevoeligheid ten opzichte van anderen ontwikkelen. Spreken in plustaal Plustaal heeft betrekking op de wijze waarop opvoeders/leerkrachten leerlingen aanspreken. Vaak wordt er mintaal gebruikt. Mintaal benadrukt wat niet goed is. Voor leerlingen is het niet altijd duidelijk wat er dan wel van ze verwacht wordt. Plustaal formuleert het gewenste gedrag. Met plustaal wordt de persoon verder bewust gemaakt van het eigen gedrag en gestimuleerd bewuste keuzes te maken. De nadruk ligt op een toename van bewustzijn, niet alleen van zichzelf maar ook van de gevolgen van het eigen gedrag op de gevoelens en het welzijn van anderen. De groep gebruiken als motivator voor gewenst gedrag De leerlingen komen door interactie tot duidelijkheid over gedrag dat zij wenselijk en ongewenst vinden. Zij maken hun wensen en mening hierover duidelijk aan klasgenoten en stimuleren elkaar tot het gewenste gedrag. Door anderen te stimuleren tot gewenst gedrag, versterken ze ook het gewenste gedrag bij zichzelf. Wanneer zich toch ongewenst gedrag in de klas voordoet worden de volgende handvatten geboden om dit Gedownload op woensdag 28 mei :19:36 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 3 / 13

4 gedrag in de toekomst te voorkomen: Actie-reactie Iedere actie (stimulus) geeft een reactie (respons) en heeft bepaald gedrag tot gevolg. Jongeren bewust maken van de gevolgen van hun gedrag is bedoeld om het ongewenste gedrag in de toekomst te voorkomen. Sancties Redelijke en duidelijke gedragsregels vaststellen maakt onderdeel uit van de preventie van ongewenst gedrag. Voorkomen moet worden dat sancties onredelijk of vernederend zijn. Dergelijke sancties wekken eerder agressie dan dat zij tot opbouwend gedrag leiden. Herstel Als er iets vernietigd is of vuil gemaakt, worden er herstelopdrachten gegeven. Bijvoorbeeld graffiti verwijderen als er graffiti gespoten is. Oefenen positief gedrag Een straf die positief gedrag benadrukt zal het beste resultaat opleveren. Leerlingen die ongewenst gedrag vertonen kunnen bijvoorbeeld 'onder contract' gesteld worden. Dat wil zeggen dat de docent hen na afloop van iedere les op een formulier laat aankruisen wat er goed ging tijdens de les. Op deze wijze wordt positief gedrag beloond. Voortdurend aandacht geven aan het negatieve gedrag kan de leerling een gevoel van machteloosheid geven met als gevolg dat hij of zij zijn/haar best niet meer doet om te veranderen. Begeleiding Tijd en aandacht steken in kinderen/jongeren met probleemgedrag is van belang om te voorkomen dat het gedrag zich herhaalt. Ook bij probleemgedrag is de insteek het versterken van positief gedrag. Rolverdeling Begeleiden en straffen zijn bij voorkeur naar persoon gescheiden taken op school. Dat betekent dat er leerkrachten/docenten zijn die de leerlingen begeleiden en leerkrachten/docenten die leerlingen straf geven. Begeleiden vereist een pedagogische en therapeutische instelling die vaak verstoord wordt als de begeleider de rol van 'politieagent' op zich moet nemen. Leefstijl voor het basisonderwijs Voor het basisonderwijs is er materiaal voor iedere groep apart (1 t/m 8), afgestemd op interesses en ontwikkelingsniveau van de betreffende kinderen. Voor docenten zijn handleidingen met uitgewerkte lessuggesties thematisch uitgewerkt. Bij het materiaal voor de groepen 1 en 2 zijn werkbladen verkrijgbaar. Vanaf groep 3 tot en met 8 is er voor elke groep een eigen werkboek. De lessen zijn thematisch opgebouwd. Per les wordt een doel geformuleerd. In de lessen voor het basisonderwijs wordt zowel aandacht besteed aan sociale vaardigheden als gezondheidsvaardigheden. De sociale vaardigheden omvatten bijvoorbeeld luisteren naar elkaar, leren ruzies oplossen, respect hebben voor zichzelf en anderen. Gezondheidsvaardigheden omvatten bijvoorbeeld de onderwerpen 'schone tanden', 'zorgen voor mezelf', 'ik word groot' en 'gevaarlijk en niet gevaarlijk'. Voorbeelden van thema's in het basisonderwijs zijn: groep 1 en 2: Samen in de klas, Praten en luisteren. Wat ik voel en Zorgen voor jezelf groep 5: Zo ben ik nu, Ik kan al veel en Als je ruzie hebt groep 8: Jij vertelt, ik luister, Andere mensen hebben ook gevoel en Je kunt meer dan je denkt Tijdens de lessen wordt veel in groepjes gewerkt. Er wordt gebruik gemaakt van onder andere spelletjes, kringgesprekken, meerkeuze-opdrachten, rollenspellen en individuele opdrachten. Om ouders zoveel mogelijk te betrekken bij de lessen zijn er verschillende huiswerkopdrachten die de kinderen samen met hun ouders kunnen doen. De docentenhandleiding bevat een uitgewerkt programma voor 8 ouderworkshops. De workshops zijn bedoeld om: Gedownload op woensdag 28 mei :19:36 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 4 / 13

5 Ouders te informeren over wat hun kinderen in de Leefstijllessen leren. Ouders met elkaar van gedachten te laten wisselen over de opvoeding van hun kinderen Een aantal ondersteunende vaardigheden te leren voor de opvoeding van kinderen. Onderwerpen van de ouderworkshops zijn: hoe stimuleer je een gezonde ontwikkeling en voorkom je ongewenst gedrag, hoe geven we kinderen meer zelfvertrouwen, luisteren naar kinderen, pesten en gepest worden, de ik-boodschap, regels en grenzen stellen, samen conflicten oplossen, roken, alcohol en drugs. Leefstijl voor het voortgezet onderwijs Leefstijl 1 (12 tot 14 jaar) voor het voortgezet onderwijs bestaat uit 46 lessen. Het programma kan in een jaar of twee jaar worden uitgevoerd. Het lessenpakket bestaat uit 9 thema's. Voorbeelden van thema's zijn: luisteren en zeggen wat je voelt, wat doe je als je kwaad bent, vertrouwen in je zelf en nadenken over risico's. Leefstijl 2 (14 tot en met 18 jaar) bestaat uit 48 lessen. De methode kan twee jaar (of langer) gebruikt worden. Voorbeelden van thema's die in de bovenbouw aan de orde komen zijn: communicatie zonder woorden, mijn sterke en zwakke kanten en samenwerken. De Leefstijlmethode voor 14 tot en met 18 jaar verschilt van de methode voor 12 tot 14 jaar door een beroepsgerichte aanpak en een meer volwassen uitwerking van de onderwerpen. Hierdoor kan de methode gezien worden als een uitbreiding van en een vervolg op de Leefstijl voor 12 tot 14 jarigen. De methode is ook goed te gebruiken voor leerlingen die niet eerder met Leefstijl gewerkt hebben. In de uitwerking van de lessen worden verschillende werkvormen gebruikt: video, kringgesprekken, rollenspellen, individuele opdrachten voor kleine groepen en opdrachten voor de hele klas. De werkvormen zijn afwisselend, het materiaal is concreet en speelt in op de dagelijkse ervaring van leerlingen. Doceerlessen komen niet voor, een korte uitleg is voldoende om leerlingen aan het werk te zetten. Er wordt veel nadruk gelegd op samenwerking. Het werkboek voor leerlingen biedt opdrachten die leerlingen zelfstandig kunnen doen. Hoewel de sociale en emotionele vaardigheden vooral gestimuleerd worden door middel van oefeningen in de klas, heeft het werkboek de functie om de leerlingen de kans te geven hun gedachten over een onderwerp te laten gaan en te verwoorden, meer inzicht in zichzelf te krijgen of dingen die ze geleerd hebben na afloop van een oefening op een rijtje te zetten. De opdrachten in het werkboek zijn vaak een voorbereiding op een gestructureerde uitwisseling van gedachten, meningen en ervaringen in de klas. De handleiding voor docenten bevat uitgewerkte programma's voor ouderbijeenkomsten. Deze hebben dezelfde doelen als de ouderbijeenkomsten voor het basisonderwijs. Onderwerpen van de ouderbijeenkomsten zijn: omgaan met opgroeiende kinderen, hoe krijgen jongeren meer zelfvertrouwen, het oplossen van conflicten en de risico's van roken, alcohol en drugs. Leerlingbemiddeling In 8 lessen oefenen leerlingen de vaardigheden die ten grondslag liggen aan (leerling)bemiddeling en leren ze hoe ze kunnen bemiddelen bij ruzies tussen andere leerlingen. Het gaat hierbij om de vaardigheden luisteren, (h)erkennen van gevoelens, (door)vragen, niet oordelen (neutraal zijn) en het herkennen van lichaamstaal. Daardoor krijgen ze inzicht in hoe ruzies ontstaan en kunnen ze ook beter voorkomen dat ze zelf ruzie krijgen. Docenten krijgen een tweedaagse training waarin ze ook de basisvaardigheden leren en kennismaken met het materiaal. Na afloop van de lessen heeft een school de keuze het hierbij te laten of leerlingbemiddeling echt als systeem in te voeren. Daartoe worden leerlingen door hun klasgenoten genomineerd. Per klas worden gemiddeld twee genomineerde leerlingen opgeleid tot leerlingbemiddelaar Deze training wordt gegeven door de Stichting 'Mediation door leerlingen', die ook de verdere training en begeleiding van docenten voor zijn rekening neemt. Leefstijl in de vrije tijdnaast de programma's voor het onderwijs is er ook een Leefstijl in de vrije tijd, bestemd voor medewerkers van opvoedkundige organisaties buiten de school(m)uren. Dat kunnen Gedownload op woensdag 28 mei :19:36 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 5 / 13

6 beroepskrachten en vrijwilligers zijn in het jeugd- en jongerenwerk, buurtwerk, sportclubs, bibliotheken enzovoort. Dit programma is erop gericht inzichten en vaardigheden aan beroepskrachten en vrijwilligers aan te reiken om kinderen en jongeren een zinvolle vrijetijdsbesteding te geven. Voor Leefstijl in de vrije tijd is er een activiteitenbundel. Beroepskrachten en vrijwilligers kunnen hiermee ideeën opdoen voor activiteiten met de kinderen. Daar waar instellingen geheel of gedeeltelijk functioneren binnen schoolorganisaties, kunnen ze aanhaken bij de Leefstijl activiteiten van de basisscholen en scholen voor voortgezet onderwijs. Protocol / handleiding Er zijn docentenhandleidingen voor het basisonderwijs en docentenhandleidingen voor het voortgezet onderwijs met een uitgebreide beschrijving van het programma en de lessen. Daarnaast is er een activiteitenbundel voor buitenschoolseactiviteiten. Locatie van uitvoering Leefstijl wordt op school uitgevoerd. 4.2 Onderbouwing: probleem- of risico-analyse Kenmerken risico of probleem De belangstelling voor educatieve programma's op het gebied van relatievorming en persoonlijkheidsontwikkeling en voor training in communicatieve en sociaal-emotionele vaardigheden in het onderwijs neemt sterk toe. De achtergrond daarvan is niet alleen dat men probleemgedrag wil bestrijden en ongewenst gedrag wil voorkomen. Ook voor het optimaal functioneren van kinderen en het ontwikkelen van hun talenten zijn vaardigheden als zelfvertrouwen, doordachte beslissingen nemen, luisteren en gevoelens kunnen uiten onmisbaar. Jongeren van rond de 13 jaar bezorgen ouders en docenten vaak de nodige verrassingen. Ze beginnen er hun eigen ideeën op na te houden, voelen zich anders, kleden zich anders. Ze krijgen andere vrienden, van wie ze vaak meer aannemen dan van hun ouders. Ook vertonen ze de neiging om van alles te gaan uitproberen, zoals roken, alcohol en drugs. De kans op riskant en ongezond gedrag neemt bij jongeren aan het begin van de puberteit in het algemeen toe. Dat jongeren met alcohol en drugs experimenteren heeft veel te maken met de ontwikkeling van hun identiteit. Ze gebruiken alcohol en drugs om stoer te doen, om te experimenteren met nieuw gedrag, onder invloed van vrienden, reclame, het voorbeeldgedrag van ouders en andere volwassenen. Zijn jongeren eenmaal gewend geraakt aan deze zaken, dan is hun gedrag wat dit betreft vaak moeilijk te veranderen. Daarom is het van belang dat zij reeds op jonge leeftijd leren om op grond van degelijke informatie bewust te kiezen voor een positieve en gezonde leefstijl. Met risico of probleem samenhangende factoren Verwezen wordt naar onderzoek van David Hawkins (1985) waarin risicofactoren zijn uitgewerkt die de waarschijnlijkheid vergroten dat jongeren zich inlaten met schadelijke vormen van gedrag, zoals het gebruik van drugs, alcohol en geweld. Oorzaken van, respectievelijk risicofactoren voor dergelijk probleemgedrag kunnen liggen in de persoon zelf, in de directe omgeving van de persoon en in de samenleving als geheel. Risicofactoren voor probleemgedrag in de jongere zelf zijn onder andere gebrekkige cognitieve en emotionele vaardigheden, onvoldoende zelfbeheersing, het gevoel hebben zelf geen enkele invloed te kunnen uitoefenen op wat er met je gebeurt, een negatief zelfbeeld, gevoelens slecht kunnen uiten en weinig positieve betrokkenheid bij de omgeving. Risicofactoren in de directe omgeving van de jongere zijn onder andere te strenge ouders, slecht contact met ouders en het ontbreken van duidelijke verwachtingen omtrent gedrag bij ouders; negatieve invloed van leeftijdgenoten; het ontbreken van een duidelijk schoolbeleid met betrekking tot gedrag en bewust of onbewust negatief gedrag van leerkrachten/docenten; een verwaarloosde omgeving, criminaliteit en druggebruik in de directe omgeving. Risicofactoren in de samenleving als geheel zijn onder andere vervaging van normen en waarden, toename van individualisering, geweld op televisie en in computerspelletjes en slechte aanpassing van bepaalde groepen allochtone jongeren aan de heersende samenleving (Schulte, 2002). Beschermende factoren kunnen het risico op riskant, schadelijk en ongezond gedrag verkleinen. Hawkins Gedownload op woensdag 28 mei :19:36 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 6 / 13

7 (1985), Glenn (1987) & Bandura (1973, 1977) noemen de volgende beschermende factoren: bewustzijn van eigen talenten en gedrag, verantwoordelijkheid kunnen en willen nemen, een sterk gevoel van sociale verbondenheid, vaardigheden om goede relaties aan te gaan, positief gedrag, afspraken en regels tegen ongewenst gedrag en een vreedzame omgeving (Schulte, 2002). 4.3 Onderbouwing: verantwoording doelen en aanpak Koppeling risico/probleem - doelen - aanpak Het Leefstijl model gaat ervan uit dat constructieve sociale relaties en sociale vaardigheden elkaar versterken. Dat betekent dat kinderen zich meer verbonden voelen met de mensen en instellingen die in hun leven belangrijk zijn naarmate zij doeltreffender vaardigheden op het gebied van denken en sociaal gedrag ontwikkelen en betrokken zijn bij positief sociaal gedrag. Zij zijn dan beter in staat om de normen en waarden over te nemen die bij dat gedrag horen. Omgekeerd zullen kinderen zich sociaal vaardiger ontwikkelen naarmate zij zich verbonden voelen met belangrijke sociale systemen. Een belangrijke beschermende factor is daarom de ervaring van sociale verbondenheid. Volgens de sociale ontwikkelingstheorie van Hawkins (1985) is het minder waarschijnlijk is het dat negatief en problematisch gedrag zich gaat ontwikkelen naarmate de verbondenheid met thuis, school, de 'peergroup' van vrienden en leeftijdgenoten en de gemeenschap sterker is (Schulte, 2003). De familie is het eerste en meest invloedrijke sociale systeem waarmee kinderen verbonden zijn. De kans dat een kind positief sociaal gedrag ontwikkelt en verbondenheid ervaart met thuis en met de waarden van zijn gezin, neemt toe als aan bepaalde externe voorwaarden (bijvoorbeeld een positieve omgeving, vaardigheden en relevante informatie) is voldaan. Door deze verbondenheid met thuis is het waarschijnlijk dat het kind een overeenkomstige verbondenheid en betrokkenheid voelt met school, met goede vrienden en met de gemeenschap. Om de programmadoelstellingen te realiseren ontwierp Quest een model dat theoretische benaderingen en onderzoek uit verscheidene vakgebieden integreert. Het Quest model beschrijft de vaardigheden en de omgevingsfactoren die nodig zijn om de doelstellingen te realiseren. Om jongeren te leren zich op een positieve manier te gedragen (of in ieder geval de intentie tot positief gedrag te hebben), zijn volgens dit model bepaalde omgevingsfactoren nodig: betrokkenheid bij activiteiten die anderen helpen en ondersteunen, of contact met positieve voorbeelden of rolmodellen. Deze externe voorwaarden stimuleren op hun beurt de ontwikkeling van interne variabelen zoals het vermogen om problemen op te lossen en inlevingsvermogen. De theoretische grondslagen van het Leefstijlmodel zijn afkomstig van Hawkins (1985), Solomon (1985) en Glenn (1986). In het model zijn de externe en interne voorwaarden voor de ontwikkeling van opbouwend sociaal gedrag en van een positieve band met familie, school, vrienden en gemeenschap opgenomen. Schematisch ziet het model er als volgt uit: A + B -' C + D. A= externe voorwaarden B=Interne voorwaarden C=opbouwend sociaal gedrag D=integratie en betrokkenheid bij de omgeving. Als aan bepaalde externe (A) en interne (B) voorwaarden voldaan is, kunnen jongeren opbouwend sociaal gedrag vertonen (C) en voelen ze zich geïntegreerd in en betrokken bij hun omgeving. Als deze twee (programma) doelstellingen bereikt zijn, is de voedingsbodem gelegd voor een gezonde en constructieve manier van leven. Externe voorwaarden Het Leefstijlmodel verdeelt de externe voorwaarden in drie categorieën: omgevingsfactoren, aan te leren vaardigheden en informatie. Omgevingsfactoren Quest stelde 7 omgevingsfactoren vast die noodzakelijk zijn voor de ontwikkeling van positief sociaal gedrag en een gevoel van verbondenheid met anderen bij jongeren: Verwachting: jongeren zullen zich meer positief gaan gedragen als dat uitdrukkelijk van hen verwacht wordt. Duidelijkheid over gedragsregels op school is daarom belangrijk evenals de afspraken voor gedrag in de klas die er tijdens de lessen met de leerlingen worden gemaakt. Mogelijkheden: jongeren moeten de gelegenheid krijgen om op een positieve manier met anderen om te gaan. Die gelegenheid wordt in de Leefstijl lessen ruimschoots geboden. Aandacht: een warme en zorgzame omgeving is heel belangrijk. In de klas is het voorbeeld van de Gedownload op woensdag 28 mei :19:36 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 7 / 13

8 leerkracht/docent daarom doorslaggevend. Zorg en warmte van de leerkracht/docent bepalen in hoge mate de sfeer in de klas. Leerlingen gaan daardoor rekening meer rekening houden met elkaar. Een positieve sfeer in de klas, leerlingen die echt rekening houden met elkaar, zijn basisvoorwaarden om de lessen te doen slagen. Coherentie: het is belangrijk dat de omgeving voorspelbaar en consistent is, zodat de leerlingen de gevolgen ondervinden als zij zich niet houden aan afgesproken regels. Het ontwikkelen van gedragsregels en het duidelijk aangeven van de consequenties als ze niet worden nageleefd, zijn belangrijke elementen in het lessenpakket. De nadruk ligt hier op zelfdiscipline. Open interactie: open interactie met anderen is van belang, willen mensen hen leren respecteren. In klassen met het Leefstijl programma gebeurt dit door veel aandacht te geven aan klassengesprekken en samen oefeningen en opdrachten uitvoeren. Veiligheid: jongeren moeten zich in hun omgeving veilig voelen om open en eerlijk met elkaar te kunnen communiceren. Respect voor anderen en een sfeer van elkaar niet veroordelen zijn binnen het programma erg belangrijk Aanmoediging: verder is adequate ondersteuning vanuit de omgeving nodig. Op positief sociaal gedrag volgt goedkeuring of beloning. En asociaal gedrag krijgt een negatieve reactie. De lessen benadrukken meer de zelfdiscipline dan de externe controle. De rol van de leerkracht/docent is eerder die van: initiatiefnemer, voorlichter, begeleider, ondersteuner, coördinator en beoordelaar. Vaardigheden De aan te leren vaardigheden zijn denkvaardigheden en sociale vaardigheden. Jongeren moeten kunnen nadenken om te weten wat ze willen en om verstandige beslissingen te nemen. Zij moeten ook vaardigheden hebben om op een goede manier met elkaar om te gaan. Om deze vaardigheden te verbeteren hebben ze heldere en betrouwbare informatie nodig. Bij de denkvaardigheden gaat het om het oplossen van problemen, kritisch denken, beslissen en doelen stellen. Het leren van sociale vaardigheden omvat: oefening in contactuele vaardigheden: vrienden kiezen en vriendschap instandhouden, goed met huisgenoten kunnen omgaan, individuele verschillen kunnen begrijpen en accepteren, anderen kunnen waarderen en respecteren; communicatievaardigheden zoals goed luisteren, duidelijk maken wat je voelt, wat je vindt en waarom; leren omgaan met conflicten en spanningen, problemen leren oplossen, opkomen voor jezelf, nee zeggen als je iets niet wilt. Informatie Een laatste externe voorwaarde in Leefstijl is de informatie die leerlingen tijdens de lessen krijgen. In het programma ligt het accent op het leerproces, niet op de inhoud: leerlingen hebben informatie nodig om vaardigheden in te oefenen en om verstandige beslissingen te nemen, maar die feitelijke informatie is een middel en geen doel op zich. Interne voorwaarden Via de externe voorwaarden - een positieve omgeving, vaardigheden en relevante informatie - beïnvloedt het Leefstijlprogramma ook de interne factoren: zelfperceptie, motivatie en cognitieve ontwikkeling van het kind. Uit de theorieën waarop het programma steunt, blijkt dat deze drie gebieden versterkt moeten worden om een blijvende gedragsverandering teweeg te brengen. Zelfbeeld. Glenn (1987) en Bandura (1973, 1977) leggen de nadruk op het belang van het zelfbeeld bij een positieve ontwikkeling van jonge mensen. Zo zijn jongeren die met succes een leidende rol spelen, zich bewust van hun capaciteiten en krijgen daardoor een sterk gevoel van eigenwaarde. Het beeld van zichzelf als capabel, waardevol, meester van de situatie komt overeen met het gevoel dat men effectief is. In de Leefstijllessen komt dit terug door voortdurend stil te staan bij de wat, waarom en hoe-vragen na een activiteit. Waarom doe je dit zo? Wat gebeurde er toen je dit deed? Hoe zou je het een volgende keer anders kunnen doen? Reflectie op het eigen gedrag betekent een toename van zelfbewustzijn. Motivatie Gedownload op woensdag 28 mei :19:36 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 8 / 13

9 De onderwijsmotivatie wordt bepaald door een aantal uiteenlopende factoren, waaronder persoonlijke belangstelling en behoeften en het belang dat iemand toekent aan het programma of de onderwijsmethoden. Een actieve betrokkenheid van leerlingen bij activiteiten thuis, in de klas en op school bevordert de onderwijsmotivatie. Daarnaast versterkt actieve betrokkenheid de verbondenheid met thuis, vrienden, school en gemeenschap. Om te willen leren, moeten leerlingen geïnteresseerd zijn en het belang van de leerstof inzien. Hiertoe moet het lesmateriaal afgestemd zijn op de leerlingen en op hun cognitief en emotioneel ontwikkelingsniveau. Voor 9- tot en met 11-jarigen betekent dit dat de informatie het accent legt op onmiddellijke lichamelijke gevolgen van bepaald gedrag, terwijl 12- tot en met 16-jarigen meer geïnteresseerd zijn in de sociale gevolgen. Bijvoorbeeld hoe sla je iets af zonder je gezicht te verliezen, meedoen met anderen, wat is het effect van roken op hoe je eruit ziet. Pas later in de puberteit zijn leerlingen beter in staat aandacht te hebben voor lange termijn gevolgen van hun gedrag op hun gezondheid. De programma's van Leefstijl bieden informatie over gezondheid en het gebruik van alcohol en drugs en benadrukken het belang beslissingen te nemen over het eigen gedrag in deze. En er wordt rekening gehouden met de behoeften van verschillende leeftijdsgroepen en ontwikkelingsniveaus. Cognitie Op cognitief gebied zijn drie competenties belangrijk bij het leren van vaardigheden: reproduceren, begrijpen en redeneren. Leefstijl combineert deze omdat informatie verzamelen en kritisch denken hand in hand gaan. Door open vragen te stellen worden leerlingen ertoe aangezet om creatief te denken en alle kanten van een onderwerp te onderzoeken. Een ander belangrijk cognitief aspect is de ontwikkeling van inlevingsvermogen en sociaal inzicht. Het vermogen om het gezichtspunt van een ander te begrijpen en zich erin te verplaatsen speelt een sleutelrol bij het leren van sociaal gedrag. De ontwikkeling van sociaal inzicht is van beslissende betekenis bij het leren van adequaat sociaal gedrag. Ook hier bieden de programma's van Leefstijl leerlingen veel mogelijkheden door uitgesproken aandacht te besteden aan de ontwikkeling van sociale vaardigheden en samenwerking met anderen. Doel: Opbouwend sociaal gedrag Leefstijl benadrukt vier vormen van opbouwend sociaalgedrag: zelfdiscipline, verantwoordelijkheid, beoordelingsvermogen, het vermogen om goed met anderen om te gaan. Zelfdiscipline bestaat uit zelfrespect en doorzettingsvermogen om gestelde doelen te bereiken en om behoeftebevrediging uit te stellen als dat nodig is. Het vermogen om gevoelens te beoordelen en adequaat uit te drukken hangt hier nauw mee samen. Verantwoordelijkheid betekent: verplichtingen aangaan en zich daaraan houden, betrouwbaar handelen, eerlijk en open zijn, achter waarden en opvattingen staan en ernaar handelen. Beoordelingsvermogen heb je nodig om goed geïnformeerd verstandige beslissingen te kunnen nemen. Je moet alternatieven en hun consequenties kunnen overzien om te kunnen weigeren als je uitgenodigd wordt tot negatief of destructief gedrag. Het vermogen om goed met anderen om te gaan vraagt een breed scala van positief sociaal gedrag. Bijvoorbeeld: helpen, delen, luisteren, bevestigen van anderen, samenwerken en conflicten oplossen. De manier waarop er in de lessen gewerkt wordt aan opbouwend sociaal gedrag van leerlingen staat beschreven in paragraaf 4.1. Doel: Positieve betrokkenheid Zoals in paragraaf 4.2 is gezegd gaat het Leefstijlmodel ervan uit dat kinderen zich meer verbonden voelen met de mensen en instellingen die in hun leven belangrijk zijn naarmate zij doeltreffende vaardigheden op het gebied van denken en sociaal gedrag ontwikkelden en betrokken zijn bij positief sociaal gedrag. De programma's van Leefstijl besteden daarom voortdurend aandacht aan het vergroten van deze verbondenheid door: de ouders/verzorgers bij de lessen te betrekken door middel van huiswerkopdrachten waaraan ze kunnen meewerken en van speciaal voor ouders/verzorgers gemaakt cursusmateriaal. Door ouderavonden worden de ouders positief betrokken bij de lessen door hen te informeren over soorten vaardigheden die hun kinderen leren; een bijdrage te leveren aan de verbetering van de sfeer op school en door het docententeam bij de Gedownload op woensdag 28 mei :19:36 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 9 / 13

10 activiteiten rond het Leefstijlprogramma te betrekken; positieve contacten tussen leeftijdgenoten zowel binnen als buiten de klas te stimuleren; de gemeenschap te informeren en bij diverse aspecten van het Leefstijlprogramma te betrekken. Ouders, jeugdwerkers en andere mensen die geïnteresseerd zijn in het welzijn van jongeren kunnen bijvoorbeeld op de hoogte gesteld worden door hen uit te nodigen om bij één of meer lessen te komen kijken (Schulte, 2003). Het Leefstijlprogramma brengt een positieve benadering van preventie. Het zet jongeren er toe aan positief gedrag te kiezen en verstandige en gezonde beslissingen te nemen. Het gedrag van jongeren verandert niet door alleen te praten, maar door te doen, door (sociale)vaardigheden te leren en door ervaring. Door Leefstijl krijgen kinderen/jongeren de kans zich te oefenen in bepaalde vaardigheden zoals: communiceren, omgaan met gevoelens, kritisch denken en beslissingen nemen. (Ransijn, z.j.). Samenvatting werkzame ingrediënten doorgaande leerlijn/lessenserie nadruk op positief gedrag integrale benadering (gerichtheid op betrokkenheid van kinderen bij school, gezin, vrienden en gemeenschap) uitgewerkt programma voor leerlingen en voor ouders 4.4 Eisen begeleiding, uitvoering en kwaliteitsbewaking Eisen ten aanzien van uitvoering en begeleiding Om de kwaliteit van Leefstijl te bewaken is een voorwaarde voor het bestellen van het lesmateriaal dat docenten de Leefstijltraining hebben gevolgd. Een halfjaar na het volgen van de training worden deelnemers/docenten gebeld hoe het gaat. Na elke training is er een verplichte terugkomdag om docenten de gelegenheid te geven praktijkervaringen uit te wisselen en een bepaald thema verder uit te diepen. Leefstijl biedt naast team- en open trainingen ook implementatiebegeleiding aan scholen om het effect van Leefstijl te optimaliseren. Deze implementatiebegeleiding bestaat onder andere uit: het opzetten van een effectief overleg tussen Leefstijldocenten de transfer van Leefstijlvaardigheden naar de schoolcultuur en organisatie voorlichting over Leefstijl aan teamleden die er nog niet mee werken voorlichting aan ouders. Overige eisen De schoolleiding bepaalt in belangrijke mate de sfeer op school. De steun van de schoolleiding voor het programma is van groot belang. Het programma krijgt meer kans van slagen wanneer de schooldirectie: goed geïnformeerd is over het programma en de voordelen ervan; het programma zo direct mogelijk kan observeren de betrokkenheid van ouders aanmoedigt op de personeels- en lerarenvergadering tijd beschikbaar stelt om alle docenten over het programma te informeren. 5. Overige voorwaarden voor toepassing Indicatiestelling Voor de toepassing van de interventie is geen speciale indicatie vereist, die afwijkt van de voor de sector of aanbieder wettelijk gebruikelijke indicatie. 6. Samenvatting onderzoek en beoordeling effectiviteit 6.1 Directe aanwijzingen voor de effectiviteit De makers of uitvoerders voeren geen Nederlands onderzoek aan naar de effectiviteit van de interventie. In 2004 is het Kohnstamm Instituut gestart met een longitudinaal onderzoek naar de effectiviteit van het Leefstijlprogramma. Dit onderzoek is naar verwachting in 2008 afgerond. Gedownload op woensdag 28 mei :19:36 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 10 / 13

11 Er zijn geen gegevens beschikbaar over de kosteneffectiviteit. Het Kohnstamm Instituut heeft inmiddels (2013) onderzoek afgerond naar de implementatie van Leefstijl. Daaruit komt naar voren dat de effecten van Leefstijl subtiel zijn en dat deze vooral liggen in de sfeer op school en in de onderlinge verhoudingen tussen leerlingen en leerkrachten. Samenvatting Nederlandse effectstudies De makers en uitvoerders voeren geen Nederlandse effectstudies aan naar soortgelijke interventies. Buitenlandse studies Volgens de Lions-Quest organisatie hebben resultaten van diverse studies in de Verenigde Staten naar de programma's van Lions-Quest - waaronder 'Skills for Adolescence' - aangetoond dat de programma's effectief zijn voor wat betreft het veranderen van kennis en attitudes die tot geweld en middelengebruik leiden en in het versterken van factoren die jongeren beschermen tegen risicogedrag. Jongeren die 'Skills for Adolescence' hadden gevolgd lieten een significante verbetering zien in hun attitudes en bewustzijn van de schadelijke effecten van alcohol en drugs (pretest-posttest meting). Stadsjongeren die 'Skills for Adolescence' hadden gevolgd hadden hogere verwachtingen ten aanzien van hun schoolsucces dan jongeren die het programma niet hadden gevolgd. Ze waren ook eerder bereid verantwoordelijkheid te nemen voor hun eigen gedrag op school. 'Skills for Adolescence' leerlingen toonden een significante verbetering in hun kennis over de risico's van alcohol en drugsgebruik. 'Skills for Adolescence' leerlingen gebruikten significant minder vaak bier, sterke drank en tabak dan leerlingen die het programma niet hadden gevolgd. 'Skills for Adolescence' jongeren toonde significante verbetering in de resultaten op het landelijk genormeerde California Achievement Test met betrekking tot lezen en wiskunde vergeleken met leerlingen die het programma niet hadden gevolgd. Deze resultaten staan beschreven in een samenvattend evaluatierapport op de website van Lions-Quest. Er kan hier geen uitspraak gedaan worden over de kwaliteit van de onderzoeken omdat informatie over gehanteerde onderzoeksmethoden, analysetechnieken, de periode waarin de onderzoeken plaatsvonden e.d. in de meeste gevallen ontbreekt. Een uitzondering betreft de studie van Eisen e.a. (2002,2003), waarvan de resultaten in een wetenschappelijk tijdschrift zijn gepubliceerd. In dit onderzoek naar de effecten van 'Skills for Adolescence' zijn positieve effecten gevonden van het programma op roken, drinken en drugsgebruik. Er werd gebruik gemaakt van een voormeting in de 6e klas,een nameting aan het einde van de 7e klas en een follow-up 1 jaar na afloop van het programma. Het onderzoek vond plaats onder 5691 leerlingen. Bij de follow-up meting zijn er twee significante effecten van de interventie gevonden: het aantal leerlingen dat ooit rookte en marijuana gebruikte was lager in de experimentele groep dan in de controlegroep. Leerlingen die bij de voormeting 'binge drinkers' waren gaven bij de follow-up aan recentelijk niet gedronken te hebben. 'Skills for Adolescence' is door een aantal organisaties (SAMHSA, OJJDP, National Institute of Drugabuse) erkend als 'veelbelovend' danwel 'effectief''. Hoewel er volgens deze organisaties een groot aantal studies heeft plaatsgevonden naar de effecten van 'Skills for Adolescence' is de belangrijkste studie volgens hen die van Eisen e.a. (2002,2003). Overveld en Louwe (2005) geven in een overzichtsartikel van programma's ter bevordering van de sociale competentie in het Nederlands primair onderwijs aan dat Leefstijl (voor het primair onderwijs) maar ten dele gebaseerd is op het in de Verenigde Staten effectief bevonden 'Skills for growing'. Leefstijl is geen directe vertaling van dit programma maar een nieuw ontworpen lessenserie waardoor er op grond van de Amerikaanse resultaten geen uitspraak gedaan kan worden over de effectiviteit van Leefstijl voor het basisonderwijs. Gedownload op woensdag 28 mei :19:36 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 11 / 13

12 Nederlandse studies soortgelijke interventies De makers en uitvoerders voeren geen Nederlandse effectstudies aan naar soortgelijke interventies. 7. Toepassing (uitvoerende organisaties) Leefstijl wordt uitgevoerd in het regulier en speciaal basis- en voortgezet onderwijs en in buitenschoolse organisaties zoals jeugdwerk en kinderopvang. 8. Overeenkomsten met andere interventies Niet bekend 9. Overige informatie Ontwikkeld door Edu'Actief Uitgeverij, training en diensten Postbus KB Meppel Telefoon: Contactpersoon: Carola van Asperen Materialen Handleidingen voor docenten en lesmateriaal (werk- en leesboeken) basisonderwijs (voor de groepen 1-2,3-4, 5-6, 7-8) en proeflessen per groep in het basisonderwijs. CD met kleuterliedjes Handleidingen voor docenten, lesmateriaal (werk- en leesboeken) voor leerlingen voortgezet onderwijs (12-14, 14-18) Proeflessen voor het voortgezet onderwijs Video bij Leefstijl (12-14 jaar) Handleiding Leerlingbemiddeling Leerlingvolgsysteem sociaal-emotionele ontwikkeling 4-18 jaar Brochures over lesmateriaal basisonderwijs en voortgezet onderwijs Brochure over geweldpreventie en conflictbemiddeling Het begin van de puberteit (een boekje voor ouders) Cd-rom Risicometer Activiteitenbundel voor Leefstijl in de vrije tijd De materialen zijn te bestellen via de website voor docenten maken onderdeel uit van het materialenpakket dat tijdens de training wordt verstrekt. Zij zijn niet los te verkrijgen. Dit geldt ook voor de activiteitenbundel voor Leefstijl in de vrije tijd. HTML links: Lijst met aangehaalde literatuur Bandura, A. (1973). Social learning theory. New York: General learning Press. Bandura, A. (1977). Self-efficacy:Towards a unifying theory of behavioral change.in: Psychological review 84: , Derriks, M., Vergeer, M., Roede, E., Felix, C. (2011). Preventie van pesten. Implementatie van de methode Leefstijl. Amsterdam: Kohnstamm Instituut. Eisen, M., Zellman, G., Massett, H. & Murray, D. (2002). Evaluating the Lions-Quest 'Skills for adolescence'drug education program: first year behavior outcomes. In: Addictive Behaviors 27 (2002) Eisen, M., Zellman, G. & Murray, D. (2003). Evaluating the Lions-Quest 'Skills for adolescence'drug education program. Second-year behavior outcomes. In: Addictive behaviors 28 (2003) Glenn, H.S. & Nelsen, I. (1986). Raising children for success. Fair Oaks: Sunrise press. Hawkins, J.D. (1985). Childhood predictors of adolescent substance abuse: towards an empirically grounded theory. In: Journal of children in contemporary society.vol.18, p Overveld, C.W. & Louwe, J.J. (2005). Effecten van programma's ter bevordering van de sociale competentie in het Nederlandse primair onderwijs.in: Pedagogische studiën 2005 (82) Ransijn, P. (z.j.). Leefstijl voor jongeren. Sociaal-emotionele vaardigheden voor jongeren van jaar. Informatie over de Gedownload op woensdag 28 mei :19:36 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 12 / 13

13 methode. Stichting Lions-Quest Nederland, Amstelveen. Schulte, J. (2003). Leefstijl voor jongeren. Sociaal-emotionele vaardigheden voor het voortgezet onderwijs. Docentenhandleiding. Stichting Lions-Quest Nederland, Amstelveen. Solomon, D. (1985). A program to promote interpersonal consideration and cooperation in children. In: Learning to cooperate, cooperating to learn. H. Perkinson (ed). New York: Plenum Publishing Cooperation. Leefstijl voor het basisonderwijs. Gedownload op Groep 1 en 2 van het basisonderwijs. Proeflessen. Gedownload op Leefstijl voor het voortgezet onderwijs. Gedownload op www.lions-quest.org Lions-Quest evaluation results. Gedownload op Gedownload op woensdag 28 mei :19:36 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 13 / 13