Het onderwijsaanbod: van de cursus als bouwsteen naar leven-lang-leren

Transcriptie

1 Nijmegen

2 4 Het onderwijsaanbod: van de cursus als bouwsteen naar leven-lang-leren Herman van den Bosch en Peter Varwijk De Open Universiteit Nederland is in 1984 gestart als een instelling voor hoger afstandsonderwijs voor volwassen studenten. In de loop van 25 jaar zijn de ideeën over en de functie van hoger onderwijs en volwassenenonderwijs sterk veranderd. In dit artikel staan we stil bij de ontwikkeling die het onderwijsaanbod van de Open Universiteit in de afgelopen 25 jaar heeft doorgemaakt. We laten zien hoe het aanbod tot stand is gekomen op basis van de initiële missie en hoe dit aanbod onder invloed van maatschappelijke ontwikkelingen is geevolueerd. Hoe het aanbod van de Open Universiteit zich de komende jaren zal ontwikkelen is onzeker. Dit hangt vooral af van de wijze waarop zij zich situeert in de markt voor opleidingen en van de vraag of de snel veranderende markt deze plaats bepaling opmerkt en apprecieert. In dit licht geeft dit artikel een aan tal strategische aanzetten voor de manier waarop de Open Universiteit met toekomstige ontwikkelingen zou kunnen omgaan. Hoger onderwijs op zeven leerstofgebieden De Open Universiteit is opgericht als instelling voor hoger onderwijs in de ruimere zin. De verwachting was dat de tweedeling tussen het hbo en het wo zou verdwijnen en een indeling in kortere en langere programma s werd zinvol geacht (Nota open universiteiten in Nederland, 1979, p. 33). Daarnaast zou de Open Universiteit geen traditionele studierichtingen kennen, maar een cursusaanbod ingedeeld in leerstofgebieden. Aan de studenten zelf werd veel ruimte gelaten om te beslissen hoe zij hun studie wilden samenstellen. Bij de oprichting van de Open Universiteit werd een aantal beperkingen opgelegd aan het onderwijsaanbod. De Open Universiteit mocht in de tweefasenstructuur alleen opleidingen in de eerste fase aanbieden. Daardoor bleven lerarenopleidingen buiten haar werkterrein. Ook talenopleidingen en geneeskunde werden uit druk kelijk uitgesloten. Uiteindelijk werd gekozen voor zeven leerstof gebieden: rechten, economie, bedrijfs- en bestuurswetenschappen, sociale weten schappen, cultuurwetenschappen, natuurwetenschappen en technische wetenschappen. De reden voor de keuze voor rechten, economie, bedrijfs- en bestuurswetenschappen en sociale wetenschappen lag erin dat voor die gebieden de belangstelling in de reguliere universiteiten groot was; men verwachtte dat het aanbod van de Open Universiteit de druk op de bestaande instellingen zou verminderen. De keuzen voor natuurwetenschappen en cultuurwetenschappen waren inhoudelijk gezien het meest gedurfd omdat deze multidisciplinaire gebieden vernieuwend waren ten opzichte van het bestaande aanbod. Een leven lang eigenwijs studeren 73

3 In de loop van 25 jaar heeft de inhoud van het aanbod een aantal wijzigingen ondergaan, waarbij vooral de belangstelling van studenten en ontwikkelingen in de vakgebieden een belangrijke rol speelden. Technische wetenschappen werd na een eerste brede aanpak al snel toegespitst op de snel opkomende informatie- en communicatietechnologie. Sociale wetenschappen werd onder invloed van de toenemende populariteit van dat vak toegespitst op psychologie. Onderwijsweten schappen werd als bacheloropleiding uit het aanbod genomen. Bedrijfs- en bestuurs wetenschappen en economie werden omgevormd tot managementwetenschappen. Het brede gebied natuurwetenschappen richtte zich meer en meer op het nieuwe, opkomende terrein van de milieuwetenschappen (De Wolf, 1999, p.94). Om het initiële onderwijsaanbod te bepalen werden in 1982, in de fase van voorbereiding op de officiële opening in 1984, zogenaamde programmeringswerkgroepen ingesteld. Deze werkgroepen, vergelijkbaar met de huidige werkveldcommissies in het hoger beroepsonderwijs, bestonden uit deskundigen uit hbo, wo en bedrijfsleven. Zij moesten bepalen wat een zinvolle en relevante invulling van de studieprogramma s zou zijn. Ze mochten per leerstofgebied maximaal twee wo- en twee hbo-programma s bedenken. Het werk van de programmeringswerkgroepen resulteerde in een aantal voorstellen, die nu nog voor althans het wo-aanbod de kern van het aanbod vormen. Het bleek met het gekozen systeem van afstandsonderwijs en met een in omvang toch beperkt aanbod van cursussen lastig om hbo-opleidingen aan te bieden die voldoende onderscheidend waren ten opzichte van de wo-varianten. Dat leidde ertoe dat studenten steeds minder belangstelling hadden voor de hbo-varianten. Onder aanvoering van de inmiddels aangestelde hoogleraren werd besloten om de wo-programma s centraal te stellen. Jarenlang heeft de Open Universiteit zich dan ook geprofileerd met universitaire opleidingen en daarvan afgeleide korte programma s. Recent komt het hbo weer in beeld, met als voorloper het hbo-programma Rechten in samenwerking met Fontys Hogescholen en in de Netwerk Open Hogeschool. De Open Universiteit wil in de Netwerk Open Hogeschool onderwijs op hbo-niveau aanbieden samen met hogescholen en private opleidingsinstituten. De cursus centraal en vrijheid van programmering De Open Universiteit startte 25 jaar geleden vanuit het idee de cursus centraal. De gedachte was dat veel studenten geïnteresseerd zouden zijn in een of meer losse cursussen en dat opleidingen opgebouwd konden worden uit losse cursussen, waarbij studenten veel vrijheden hadden. Dit uitgangspunt was vooruitstrevend. Waar andere opleidingen nog in de fase verkeerden van minutieuze leerplanbeschrijvingen, bood de Open Universiteit studenten de mogelijkheid om deels zelf hun programma samen te stellen (De Wolf, 1999). Als studenten een diploma wilden behalen dan werden er natuurlijk wel eisen gesteld aan de samenstelling van het programma, maar er gold een behoorlijke mate van vrijheid. In de eerste jaren van de Open Universiteit kende elk diplomaprogramma een vrije ruimte van 900 uur (van de 5600), die volledig naar eigen inzicht door de student kon worden ingevuld, vaak ook met cursussen uit andere 74 Open Universiteit Nederland

4 Onderwijs Innovatie leerstofgebieden of zelfs van andere universiteiten. Eind jaren tachtig kwam in Nederland het visitatie- en later het accreditatiewezen op. In de begintijd lag daarbij sterk de nadruk op standaardisering van opleidingen volgens een vooraf bepaald inhoudelijk en didactisch patroon. Ook de Open Universiteit zag zich genoodzaakt te gaan meedoen aan het formuleren van leerplannen voor opleidingen. Van de idee dat studenten zelf hun curriculum konden samenstellen bleef steeds minder over. Bij de overgang naar de bachelor-masterstructuur is de vrije programmering verder ingeperkt. In de masteropleiding is er geen vrije ruimte meer en in de bacheloropleiding is de vrije ruimte teruggebracht tot vijf modules. In 2009 voert de Open Universiteit een open bachelor in. Dat is een vrije opleiding waarin studenten meer keuzevrijheid hebben. Hiermee worden opnieuw stappen gezet naar de emancipatie van de student als medeontwerper van het leerplan. Multifunctionele cursussen Bij de initiële programmering was de doelstelling dat cursussen waar mogelijk multifunctioneel moesten zijn. Een cursus statistiek zou zowel binnen een studieprogramma sociale wetenschappen als binnen een studieprogramma bedrijfskunde gebruikt kunnen worden. Ook cursussen over schrijven en presenteren, wetenschapsleer, wiskunde en methodologie zouden in diverse programma s kunnen worden ingezet. Tijdens een conferentie van programmeringswerkgroepen, begin 1983, werden de voorstellen van alle groepen over elkaar gelegd en kreeg deze multifunctionaliteit concrete invulling. Accreditatieeisen vroegen het eigen opleidingsprofiel te benadrukken, waardoor het aantal multifunctionele cursussen geleidelijk is afgenomen. Een leven lang eigenwijs studeren 75

5 Kort hoger onderwijs -programma s Enige tijd na de start van de Open Universiteit werd duidelijk dat het aantal studenten dat een heel wo-programma doorliep kleiner was dan verwacht, hoewel studenten zelf wel degelijk aangaven die ambitie te hebben. Om de aantrekkings kracht van het aanbod te verhogen, heeft de Open Universiteit daarom vanaf 1988 zogenaamde Kort hoger onderwijs -programma s aangeboden. Deze programma s waren veel korter dan de wo-programma s: de omvang liep uiteen van 800 tot 2000 uur. Zij waren samengesteld uit dezelfde cursussen, maar hadden veel meer oog voor leven-lang-leren en ze spraken vooral de her-, na- en bijscholers aan. Eind jaren negentig begon deze lichting korte programma s te verouderen en werden ze gaandeweg uit het aanbod genomen. In de laatste jaren wordt, steeds meer samen met bedrijven of brancheorganisaties, een nieuwe reeks korte programma s samengesteld en aangeboden, passend bij wat op dit moment wordt gevraagd. Schermafdruk van KHO (CPP) Verschoolsing en competentiegericht leren Bij de start van de Open Universiteit lag het accent zeer sterk op het ontwikkelen van gestructureerde cursussen die studenten aan de hand meenamen bij de bestudering van het materiaal. Zelfstandig studeren, maar dan op een schoolse manier. Tegen deze verschoolsing ontstond begin jaren negentig verzet. Er werd benadrukt dat het niet in de eerste plaats gaat om de kennis die studenten uit de boeken halen, maar om wat zij daarmee leren doen. Tegen het einde van de twintigste eeuw was de discussie over de vorm en inhoud van de cursussen van de Open Universiteit in volle hevigheid losgebarsten. Andere universiteiten waren vanaf het einde van de jaren tachtig volop bezig met de invoering van competentiegericht onderwijs en een visitatiecommissie noemde de aanpak van de Open Universiteit spoon-fed en intellectueel weinig uitdagend. Competentiegericht leren deed ook bij de Open Universiteit zijn intrede. Studenten verwerven zo generieke academische competenties aan de hand van specifieke content en deze competenties zijn uiteindelijk belangrijker dan de content zelf. 76 Open Universiteit Nederland

6 Voorbeelden van generieke competenties zijn analytisch vermogen, leren formuleren van een probleemstelling en het ontwikkelen van een conceptualiserend denkvermogen. De meer instrumentele visie op de vakinhoud opende de weg naar veel meer vrijheid in de keuze van vakken (Van den Bosch, 2000). Naar leven-lang-leren De Open Universiteit is zich de laatste jaren ook gaan positioneren als een univer - siteit voor leven-lang-leren. Bij leven-lang-leren gaat het veel minder om certificering. De nadruk ligt op de vraag naar de intrinsieke waarde van educatieve activiteiten voor de lerenden zelf. De oriëntatie verschuift van volwassenen die een reguliere academische studie volgen naar een Open Universiteit die onderwijs- en scholingsmogelijkheden biedt waarmee volwassenen gedurende hun hele leven aan hun behoefte aan professionalisering kunnen voldoen. De belangrijkste eis is dat studenten tijdens opleidingsactiviteiten worden gestimuleerd om theorie en (eigen) praktijk te verbinden, maar ook dat ze hierover met medestudenten en met een ervaren docent kunnen communiceren (Van der Krogt, 1995). Vanuit deze gedachtegang heeft zich in de faculteiten Managementwetenschap pen en Informatica een nieuw type opleidingen ontwikkeld: Certified Professional Programmes. Bestaande leerinhouden worden getransformeerd tot opleidingen die vooral bedoeld zijn om personen werkzaam in uiteenlopende professionele sectoren te voorzien van state of the art kennis. Deze programma s duren meestal een jaar op deeltijdbasis. Studenten worden begeleid en er zijn bijeenkomsten waar gastcolleges en trainingen worden aangeboden. Dit onderwijs is te typeren als blended learning. De voornoemde faculteiten beschikken inmiddels over ruime ervaring met dit soort programma s, maar ze lopen ook aan tegen de grenzen ervan. Het aanbod aan opleidingsmogelijkheden is vooralsnog sterk afgeleid van de reguliere (master)opleidingen. Er is nog onvoldoende ervaring om in te gaan op de wensen van specifieke klanten. Tenslotte vragen bedrijven en instellingen steeds vaker om korte programma s die zijn toegespitst op de eigen doelen. De Open Universiteit stelt organisaties in staat om uit een groot aantal in lengte variërende componen ten een eigen programma samen te stellen. Lezingen op locatie, begeleiding op afspraak, integratie met bestaande trainingsprogramma s: alles is mogelijk. De faculteit wil zich echter blijven onderscheiden van gevestigde organisaties in de opleidingsmarkt die overwegend trainingen op locatie verzorgen. Haar universitaire status blijft uiteindelijk het meest onderscheidende kenmerk. Met deze ontwikkelingen dringt de Open universiteit door tot de kern van levenlang-leren. Maar de ervaringen zijn nog pril. Het ondersteunen van volwassenen in hun behoefte aan professionalisering vergt materialen en methoden die bijna diametraal lijken te staan op de manier waarop de Open Universiteit is begonnen en die in wezen nog steeds haar organisatie bepaalt. In plaats van materiaal dat op grote schaal wordt verspreid, moet er materiaal zijn dat is aangepast aan de individuele behoeften van de cliënt. In plaats van marginale begeleiding Een leven lang eigenwijs studeren 77

7 moet er volop oog zijn voor het sociale proces waarin het leren plaatsvindt en de docent moet zowel op afstand als fysiek aanwezig in dit proces participeren. Uit het bovenstaande blijkt dat de Open Universiteit Nederland in korte tijd te maken heeft gekregen met twee ontwikkelingen die aanleiding gaven om het cursusmodel te herzien. De eerste was de invoering van meer competentiegerichte vormen van leren. Hierdoor verschoof het accent in het materiaal van het uitleggen van leerstof naar het helpen toepassen van deze leerstof binnen realistische situaties. De tweede ontwikkeling was het aanpassen van de vorm en de inhoud van het materiaal aan de eisen van leven-lang-leren, zoals dat bijvoorbeeld plaatsvindt binnen bedrijven en instellingen. Het gaat hier niet meer om het behalen van opleidingscertificaten in de gebruikelijke zin, maar om het bijhouden van beroepscompetenties. De cursus als leergemeenschap: de co-creatie van open educational resources Op dit moment staat de Open Universiteit aan de vooravond van een derde ontwikkeling. In de hiervoor besproken gevallen werd het als een van de taken van de docent gezien om de leerstof aan te dragen. De hoeveelheid informatie stijgt echter duizelingwekkend snel. Ook het aantal wetenschappelijke publicaties kan door niemand meer worden bevat. Daarbij komt dat de bruikbaarheid van kennis uit een boekje in complexe praktijksituaties zijn beperkingen heeft. Het uitgangspunt is dat er niet zonder meer standaard inzichten of receptuur voorhanden zijn om te handelen in dit soort situaties, maar dat deze kennis in een dialoog ontstaat. Dit roept het beeld op van een cursus als een plek om te leren (Bird, 2001). Docenten en studenten vervullen hier een actieve rol en dragen daardoor bij aan de ontwikkeling van de cursus. Zo n cursus nieuwe stijl is niet gebaseerd op een vast bestand aan kennis, maar ontsluit de veelheid van kennisproducenten voor de student. De docent helpt studenten hun weg te vinden in de literatuur en de inhoud daarvan te verbinden aan de eigen ervaringen. Dit type cursus heeft een aantal kenmerken van een dynamische vorm van kennismanagement, waar veel partijen informatie genereren en gebruiken. Tot slot Het onderwijs voor volwassenen zal zich ontwikkelen van de plaats waar kennis wordt overgedragen naar de plaats waar kennis wordt gedeeld en gemaakt. Hierbij past een didactiek waarbij de docent het proces van educatieve ontmoetingen tussen studenten en onderzoekers faciliteert. De cursus nieuwe stijl is niet gebaseerd op een vast bestand aan kennis, maar ontsluit de veelheid van kennisproducenten voor de studenten, waarbij de docent hen helpt een weg te vinden in de literatuur en de inhoud daarvan te verbinden aan hun eigen ervaringen. Dit is de essentie van onderwijs waarin het overdragen van kennis niet meer centraal staat. De hiervoor geschetste ontwikkeling biedt mogelijkheden voor 78 Open Universiteit Nederland

8 de Open Universiteit Nederland. Deze ontwikkeling gaat veel verder dan alleen het creëren en beschikbaar stellen van open educational resources (Johnstone, 2005; Mulder, 2006). Het gaat om het organiseren van het proces dat leidt tot het ontstaan, gebruiken en hergebruiken van open educational resources. Referenties Bird, L. (2001). The use of a virtual learning environment to support learners on work-based learning programmes (Paper presented at the 7th Edineb Conference, Nice 2001). Coventry: Coventry Business School. De Wolf, H. (1999). Beeld van een instelling in de voorhoede van de onderwijsvernieuwing. Heerlen: Open Universiteit Nederland. Johnstone, S. (2005). Open Educational Resources Serve the World. Educause Quarterly, 3, Mulder, F. (2006). The advancement of Lifelong Learning through Open Educational Resources in an open and flexible (self)learning context. Presentations Dies Natalis 21 September Heerlen, the Netherlands: Open Universiteit Nederland. Nota open universiteiten in Nederland (1979). Tweede Kamer der Staten-Generaal. Zitting Den Haag: Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen. Van den Bosch, H. M. J. (2000). De bewogen fin de siècle van het Nederlandse Hoger Onderwijs. Tijdschrift voor Hoger Onderwijs en Onderwijsmanagement, 7(2), Van der Krogt, F. (1995). Leren in netwerken, veelzijdig organiseren van leernetwerken met het oog op humaniteit en arbeidsrelevantie. Utrecht: Lemma. Een leven lang eigenwijs studeren 79