Onderstaande achtergrondinformatie kan worden gebruikt bij het voorbereiden van lessen in de klas.

Transcriptie

1 Bouwen, Wonen & Werken in de Vroege Middeleeuwen Onderstaande achtergrondinformatie kan worden gebruikt bij het voorbereiden van lessen in de klas. Wat bouwden de mensen toen? Huizen en hallen Veel mensen woonden in de Vroege Middeleeuwen in woon-stal huizen op kleine erven, waar enkele huizen bij elkaar stonden. Daar stonden dus ook de koeien op stal. Anderen, zoals ambachtlieden, hadden in huis soms hun werkplaats. De smid had een aparte smederij vanwege zijn grote vuur, de oven van de pottenbakker stond ook buiten. Grotere dorpen hadden een hal, waar de mensen konden vergaderen en feesten. Daar werd ook recht gesproken. Echte steden waren er maar heel weinig en die waren voor onze begrippen heel klein, er woonden eerder honderden dan duizenden mensen. Spiekers De voorraadschuur op poten noemen we een spieker. De wanden waren van vlechtwerk met leem, het dak van riet. Hoog en droog boven de grond, zodat de muizen en ratten er niet bij konden. Hier werd bijvoorbeeld het graan opgeslagen. Hutkommen Bijzonder gebouwen uit deze tijd zijn de hutkommen, of komhutten. Zoals de naam al zegt waren dit hutten boven een verdiepte kom. Het was eigenlijk alleen een dak zonder muren, want die had je niet nodig, je stond in de kuil. Het dak was van gekloofde boomstammen met daarop een laag berkenschors en plaggen. Voor en achter werd de hut met planken dichtgemaakt en er was natuurlijk een deur. In de hutkom werkten en sliepen de slaven. Kerken De vroeg middeleeuwen was de tijd dat het Christendom naar onze streken kwam. De eerste kerkjes waren houten gebouwen, vaak niet groter dan 30 vierkante meter. Later werden ze van tufsteen gemaakt. We noemen deze kerkjes zaalkerken, want meer was het niet, geen toren of zo. Tijdens de mis stonden de mensen, er waren nog geen banken in de kerk. Putten Waterputten hadden een binnenwerk om te zorgen dat ze niet instorten. En de rand was verhoogd, zodat je er niet in kon vallen. Op die verhoogde rand lag vaak een deksel van planken, zodat er ook van boven af niets in kon. Op die manier bleef het water schoon. Verblijven voor het vee en de bijen Op en rond het erf stonden de stallen en verblijven voor de kleine huisdieren. Varkens en kippen, bijvoorbeeld. Maar ook een bijenstal kon je op een erf vinden. De schaapskudde had een groter verblijf. We noemen dat een schaapskooi. Deze lag iets verder van het erf, dicht bij de plaats waar de schapen grazen. s Avonds gingen de schapen dan weer gezellig met z n allen naar binnen.

2 Hoe bouwden de mensen toen? Vroeger bouwden de mensen met de materialen die ze hadden. Meestal zochten ze die dicht in de buurt, soms werden ze van ver aangevoerd, zoals uit Duitsland. Kwamen de bouwmaterialen van ver, dan was makkelijk transport belangrijk. We zien dat bouwmaterialen daarom uit Duitse plaatsen langs de rivier de Rijn komen. Maar we beginnen in de buurt! In het natte Nederland was klei, hout en riet in grote hoeveelheden aanwezig. Dus werden bijna alle huizen daarvan gemaakt. Hout Er werd in de Vroege Middeleeuwen niet gezaagd in houtzagerijen zoals nu. Meestal werden de stammen vierkant gekapt. Om planken te maken moest je het hout splijten. Om een rechte plank te krijgen, gebruikten ze warmte om het natte, verse hout recht te buigen (proefje in de klas!). Zo kreeg men vrij rechte planken. Die gespleten planken aan de ene kant waren ze wat dunner dan aan de andere kant, want een boom is rond. Wilde de mensen dus een plank die overal even dik was, dan werd de plank met een scherp ijzeren werktuig, een dissel, vlak gekapt. Moest de plank mooi glad worden, om er een bed of een tafel van te maken, dan ging men verder met een blokschaaf Bij hout moet je niet alleen aan grote bomen denken, want sommige bomen geven dunne, soepele takken wanneer je ze eenmaal een keer hebt omgezaagd. Dat zie je heel goed bij wilgen. Die groeien heel hard. Als je ze afzaagt (knot), krijg je een knotwilg. Een dikke stam met een pruik van dunnen uitlopers. Essen en elzen, hazelaars en zelfs eiken kunnen zo veel dunne uitlopers maken. We nemen dat tenen, je kunt er heel veel nuttige dingen mee doen, zoals manden vlechten, maar. je kunt er ook muren en hekken van bouwen! Maar hoe bouw je nou een muur met dunne takken? Eerst maak je een frame van stevige staken. De staken zette je rechtop vast in de grond en de bovenbalk. Tussen die staken ging je nu vlechten met de dunne tenen. De muur leek nu wel een beetje op een grote, stevige mand. Maar ja, de wind kan er natuurlijk makkelijk doorheen waaien en je kon er zo door naar buiten en naar binnen kijken. Dus maakten de mensen van klei en stro een hele dikke pap. Die smeerden ze op de tenen wand, aan allebei de kanten. In een kuil werd de stro en de klei met wat water door elkaar heen getrapt. Dat was zwaar werk! Dan ging het in emmers en kuipen naar de plek waar het op de muur werd gesmeerd. Houten pennen Ijzer was toen nog vrij duur. Het was lastig en veel werk om het te maken. Dus veel van de verbindingen van hout werden gemaakt met. hout! Eerst werden dan de houten balken ingezaagd en ingekapt met een beitel. Zo kreeg je een gat waar het uitsteeksel van de andere balk in paste. Om het vast te zetten boorden ze nu een gat erdoor en sloegen daar een droge houten pen in. Door de houten pen iets taps te maken, dus aan de ene kant wat dikker dan de andere kant, kon je de pen af en toe met een tikje weer vast slaan. Meubels werden ook zo gemaakt. Dat hebben de mensen nog heel lang zo gedaan, zelfs nu nog worden met pen-gat verbindingen stoelen, tafels en kasten gemaakt. Klei

3 Klei werd samen met wilgentenen gebruikt om muren van te maken, maar je kunt er nog veel meer mee bouwen. Ovens om brood te maken, potten in te bakken of vis te roken. Deze ovens waren heel stevig, want de klei werd door het vuur ook gebakken. Nou ja, niet in de rookoven, want die mocht niet zo heel heet worden, anders zou het vlees en de vis verbranden. Het gekke is dat mensen in de vroege middeleeuwen nog geen bakstenen van klei maakten. Een baksteen maak je door klei te bakken. Daarom heet het baksteen! Weet je wat nou raar is? De Romeinen, die eerder hier waren, maakten wel veel baksteen en dakpannen. Omdat ze die voor het bakken buiten legden om te drogen, weten we zeker dat de Romeinen de eerste katten mee naar hier hadden gebracht, want die liepen over de natte stenen en lieten daar kattenpootjes achter. Maar nadat de Romeinen weg waren, bleven die ovens ongebruikt en ging men vrolijk door met huizen van hout en klei. Maar ja, wanneer je geen dakpannen hebt, hoe maak je dan een dak? Ongebakken klei waar het op regent spoelt weg. Riet Vrijwel alle huizen hadden toen een stijl dak van dik riet. Dat groeide op heel veel plekken, elk jaar had je weer een nieuwe voorraad en je kunt met riet een prima dak maken. Tegenwoordig is een rieten dak duur, want het is veel werk. Dus zie je rieten daken nu alleen nog maar op dure huizen. Soms was een dak van riet niet heel erg handig, bijvoorbeeld wanneer het dak niet heel stijl mocht zijn of wanneer er dicht onder het dak een heet vuur met veel vonken werd gemaakt. Zoals in een smederij of boven een oven bijvoorbeeld. Daar gebruiken ze een dak van planken of van schaliën! Schaliën Schaliën of shingles zijn dakpannen van hout. Eerst werden stukken boomstam gekloofd tot je plankjes had. Die werden dan zo over elkaar heen gelegd dat elk plankje de kier tussen twee andere plankjes afdichtte. Dat was veel werk en je had er best veel hout voor nodig om een waterdicht dak te maken. Want de plankjes lagen wel drie dik over elkaar heen. De schaliën werden wel met spijkertjes vastgezet, omdat wanneer je in al die kleine plankjes gaatjes voor houten pennetjes moest boren, je wel even bezig was. We weten dat door opgravingen, soms werden op de plek waar zo n huis had gestaan heel veel ijzeren spijkertjes gevonden. Steen De Romeinen hadden op veel plaatsen forten en zo gebouwd. Van tufsteen! Tufsteen is een soort steen die door vulkanen is ontstaan. Die steen hadden ze over de rivier naar Nederland gehaald. Tufsteen is een vrij zachte steen die je makkelijk in vorm kunt beitelen en schaven. Dus wat deden de mensen met die stenen gebouwen die de Romeinen hadden achtergelaten? Ze haalden daar de stenen uit om er zelf andere gebouwen mee te maken. De eerste stenen gebouwen waren belangrijke gebouwen, zoals kerken. Maar ze gebruikten het tufsteen ook wel voor andere dingen, zoals ovens, want tufsteen kwam uit een vulkaan en kon dus heel goed tegen hitte. Verder was en is er niet heel veel natuursteen waarmee je kon bouwen in Nederland. Langs de rivieren kon je wel rolstenen vinden, die kon je gebruiken om een vuurplaats mee te bouwen. In Gelderland had je verder nog ijzeroer, niet echt een steen, maar meer een heel stevig blok met roest (van ijzer) aan elkaar gekit zand. Dat werd wel gebruikt als fundament voor de vroege stenen

4 gebouwen. Trouwens, van die ijzeroer konden mensen ijzer maken door het roest er uit te smelten in een ijzeroven. Dus het was eigenlijk te kostbaar om mee te bouwen. Werken aan huis Omdat er nog geen fabrieken, winkels en kantoren waren, werken de mensen thuis aan hun ambachten. Er waren veel verschillende ambachten. De houtbewerker, de smid, de bronsgieter, de pottenbakker, de weefster, mensen maakten de gebruiksvoorwerpen, kleding en sieraden veel zelf. Die ruilden of verkochten ze dan weer. En er waren heel veel boeren, want iedereen moest natuurlijk eten. Houtbewerking Veel, heel veel voorwerpen in de middeleeuwen werden van hout gemaakt. Men bouwde huizen van hout en leem, waterputten, boten en wagens, maar ook lepels, handvatten, emmers, scheppen, dorsvlegels en rieken, kommen, bekers, bogen voor de jacht en de pijlen, meubels en kisten waren van hout. Jammer genoeg rot hout in de loop der tijd makkelijk weg en zijn maar heel weinig houten voorwerpen gevonden. De houtbewerker gebruikte veel gereedschappen die wij nu nog kennen. Een schaaf, beitels, dissels, bijlen voor het grove werk, speciale messen en spanzagen. Bijzonder was het schaafpaard, een soort werkbank waarin een stuk hout geklemd kon worden. Verder had hij een draaibank, die met de voet werd bediend. Het hout draaide twee kanten op. Met de draaibank kon de houtbewerker mooie handvatten voor messen en ander gereedschap draaien. Of onderdelen voor een stoel of een bed. Brons gieten In de vroegmiddeleeuwse werd op grote schaal brons verwerkt. Brons is zachter dan ijzer en werd vooral voor siervoorwerpen gebruikt. De fraai versierde beslagstukken op paardentuig, gordels en scheden werden hiervan gemaakt en ook de rijk versierde mantelspelden (fibula s). Het is veel makkelijker om kleine details en versieringen aan te brengen in brons dan in ijzer. Bronsgieten is best heel moeilijk en de bronsgieter was een vakman met veel aanzien. Smeden De smid was een belangrijke ambachtsman. Hij maakte het gereedschap voor andere ambachtslieden zoals de houtbewerker. Wapens zoals zwaarden, bijlen en speren werden door de smid gemaakt, net als messen voor in de keuken of voor aan de riem. Alles dat van ijzer was, werd door de smid gemaakt. Om de voorwerpen te maken gebruikte hij baren ijzer die hij kocht van de ijzermaker. De smid hergebruikte ook veel ijzer van dingen die kapot waren gegaan. Van een gebroken zwaard kon hij weer een aantal messen maken. Het gereedschap van de smid er toen lijkt heel erg op het gereedschap dat een smid nu nog gebruikt. De smid kon het ijzer bewerken door het eerst heel heet te maken in het smidsvuur. Een smid had in die tijd altijd een hulpje. Dat kon zijn zoon zijn, een slaaf of een leerjongen. Zo hoefde de smid niet zelf op het vuur te letten en kon hij doorwerken. Want je moet het ijzer smeden als het heet is! Pottenbakken

5 Er waren in deze tijd twee soorten aardewerk, gedraaid en handvorm. De gedraaide potten, kannen en kommen werden gemaakt op een draaischijf. De pottenbakker liet met zijn voet een zware schijf ronddraaien om de draaischijf rond te laten gaan. Op de draaischijf legde hij een klompje klei en met zijn handen vormde hij de gewenste pot of kruik. De Merovingers hielden van versieringen, dus maakte de pottenbakker er met houten stempels versieringen op. Met de stempel werden de figuren in de zachte klei gedrukt. De handvorm potten werden gemaakt door ringen klei op elkaar te stapelen en ze steeds goed op elkaar te drukken. Het is makkelijker om een grote pot met de hand te vormen dan om deze te draaien. Handvorm aardewerk was daarom het meest gebruikelijke, omdat het op ieder erf gemaakt kon worden. Verder had je ook aardewerk dat gewoon met de hand uit een klompje klei werd gevormd, zoals spintolletjes, weefgewichten en olielampen. Spinnen en weven Mensen maakten toen hun eigen textiel van wol en linnen. Dat deden ze door eerst draden te spinnen en die daarna op verschillende manieren te weven. Ze hadden nog geen spinnenwiel, dus werden spintolletjes gebruikt. Een mooi werkje voor de winterdagen, als er buiten niet veel te doen was. Grote stukken stof maakten ze op een staand weefgetouw, kleurige banden als riem of versiering met kaartweven. Koorden maakten men met een lucet of breivork. Daar kon je dan weer een slinger van maken of zo. Van dit textiel maakten de mensen zelf hun kleren, handdoeken en beddengoed. Kleden voor op de grond werden ook geweven. Glas Kettingen en armbanden van glazen kralen zijn in grote hoeveelheden gevonden in de vroegmiddeleeuwse grafvelden. Glazen kralen waren zeer geliefd. Bijna iedereen had wel een snoertje met wat kralen, rijke mensen soms wel drie of vier lange snoeren. Behalve glazen kralen waren er kralen van het duurdere barnsteen, bergkristal en amethist, een paarse halfedelsteen. In Maastricht bestond een hele glasindustrie, waar op grotere schaal glazen kralen werden gemaakt. Maar mooie kralen kwamen ook van ver weg, Italie of verder. Een kraal die zo ver had gereisd was zeldzaam en veel waard. Uit opgravingen weten we dat in kleine nederzettingen men van scherven glas ook kralen maakten. Niet zo ingewikkeld, maar wel mooi genoeg om met trots te dragen. Mannen droegen grote kralen aan hun zwaard. Als versiering of als amulet, een geluksbrenger. Een ander kenmerkend glazen product uit die tijd was de glazen stortbeker. Ze waren van lichtgroen, gelig of soms zelfs lichtblauw glas en waren vaak versierd met glasdraden of allerhande uitsteeksels (de zgn. slurfbekers). De meeste van deze bekers konden niet rechtop staan omdat ze geen voet hadden. De boodschap daarvan is duidelijk: niet neerzetten maar doordrinken tot hij leeg is. Dergelijke glazen worden ook relatief vaak gevonden in graven.

6 Een set onderzoeksvragen bij het thema (onderzoeken) Verwerkingsopdrachten (doen)