Mammacare Bestraling. Inleiding

Transcriptie

1 Mammacare Bestraling Inleiding U hebt te horen gekregen dat het verstandig is het geopereerde gebied te bestralen zodat de eventuele achtergebleven cellen worden vernietigd. Er zijn meerdere vormen van bestraling maar bij de behandeling van borstkanker gaat het om een uitwendige bestraling. Voordat de bestralingen beginnen moet u voor een intakegesprek naar het bestralingscentrum. Daar zal uw hele voorgeschiedenis doorgesproken worden en zal het gebied wat bestraald moet worden bepaald worden. Er zullen zwarte inkt stippen of streepjes gezet worden (kleine tatoeages) rondom het te bestralen gebied. Het is namelijk van groot belang dat de bestralingsbundel zo gericht wordt dat kwetsbare organen en gezond weefsel zoveel mogelijk buiten het te bestralen gebied blijven. Deze zwarte stippen zijn er (helaas) niet meer af te krijgen. Bij uitwendige bestraling wordt de straling in speciale apparatuur opgewekt. Op een bestralingsafdeling zijn verschillende toestellen: lineaire versnellers. Een lineaire versneller werkt op elektriciteit en wekt ofwel harde röntgenstraling ofwel elektronenstraling op. Welk toestel wordt gebruikt, hangt af van de plaats van de tumor. Hoe dieper de tumor zit, des te sterker de straling moet zijn om voldoende door te kunnen dringen tot de kankercellen. De keuze van het toestel wordt dus onder meer bepaald door de soort straling die nodig is om de kankercellen te kunnen vernietigen. Zo zullen patiënten met een huidtumor worden bestraald met oppervlakkige bestraling. Voor een dergelijke tumor is geen diep doordringende straling nodig. Voor de meeste andere tumoren moet echter wel straling met een groot doordringend vermogen worden gebruikt. Eerst moet de plaats van de tumor precies worden vastgesteld, zodat de stralenbundel nauwkeurig kan worden gericht. De bundel moet zó worden gericht dat gezond weefsel en kwetsbare organen zo veel mogelijk buiten de stralenbundel blijven

2 Het exact bepalen van het te bestralen gebied kan worden gedaan met een simulator, een CT scan en/of een MRI scan. Hieronder zullen de onderzoeken beschreven worden: Simulator Een simulator, ook wel lokalisator genoemd, is een röntgenapparaat waarmee men de bestraling kan nabootsen (= simuleren; vandaar de naam van het toestel). Met de simulator worden röntgenfoto s gemaakt waarop de grenzen van het te bestralen gebied worden aangegeven. De foto s zijn ook nodig voor het berekenen van de benodigde hoeveelheid straling. Het te bestralen gebied wordt met moeilijk wasbare inkt op de huid afgetekend. Vaak worden er ook enkele tatoeagepuntjes aangebracht. CT scan Een computertomograaf is een apparaat waarmee organen en/of weefsels zeer gedetailleerd in beeld kunnen worden gebracht. Bij het maken van een CT scan wordt gelijktijdig gebruikgemaakt van röntgenstraling en een computer. U ligt bij de CT scan in precies dezelfde houding als voor de bestralingen. De radiotherapeut kan met de beelden van de CT scan nauwkeurig bepalen waar de straling moet komen. Het te bestralen gebied wordt afgetekend en meestal worden enkele tatoeagepuntjes aangebracht. Doorgaans is er na een CT scan geen simulatorafspraak nodig. MRI scan MRI is een afkorting van magnetic resonance imaging, ofwel magneet scan. Deze scan geeft een drie dimensionaal beeld van het gebied dat bestraald moet gaan worden. U ligt in een tunnel waarbij het belangrijk is dat u stil kunt liggen. Het onderzoek doet geen pijn en kan ongeveer 20 minuten duren. Omdat het apparaat lawaai maakt, krijgt u een koptelefoon op. Duur en hoeveelheid straling Bij de voorbereidingen voor de bestralingsbehandeling worden vervolgens de hoeveelheid straling berekend, hoe lang elke bestraling moet duren en hoe vaak er moet worden bestraald. 2

3 Deze zeer nauwkeurige berekeningen worden met behulp van een computer uitgevoerd. De totale dosis straling die nodig is om een tumor vernietigen, kan bij uitwendig bestraling meestal niet in één keer worden gegeven. Doorgaans wordt de dosis straling die moet worden gegeven in kleine hoeveelheden verdeeld. Dat maakt een lange serie van ongeveer 16 tot 32 bestralingen nodig, waarbij op elke werkdag een kleine dosis straling wordt gegeven (gefractioneerde bestraling). De bestralingstijd varieert per patiënt en duurt enkele minuten per keer. Soms is het nodig het bestralingsgebied na verloop van tijd aan te passen, omdat een deel van het gebied meer of minder straling nodig heeft. Vaak worden dan opnieuw foto s gemaakt met de simulator en op grond daarvan vinden aanpassingen plaats. Hoe groot de totale dosis moet zijn om een tumor te vernietigen hangt af van verschillende factoren, zoals: de gevoeligheid van een bepaalde soort kanker voor straling de grootte en plaats van de tumor de situatie en het doel van de bestraling (curatieve, adjuvante of palliatieve bestraling) het herstelvermogen van het gezonde weefsel in het bestraalde gebied de leeftijd en de algemene condititie van de patiënt. Het is belangrijk dat de reeks bestralingen zo veel mogelijk volgens plan wordt ondergaan, dus zonder onderbrekingen. Er is overigens geen verband tussen de totale duur van de bestralingsbehandeling en de ernst van de ziekte. Tijdens de bestraling Als u op de behandeltafel ligt, wordt eerst het te bestralen gebied nauwkeurig ingesteld door u precies zo neer te leggen als tijdens de simulatie. Daarna verlaten de laboranten de kamer en kan de bestraling beginnen. In de bedieningsruimte houden de laboranten u via een televisie in het oog. U kunt met de laboranten praten via een geluidinstallatie. 3

4 Na het verstrijken van de benodigde tijd schakelt het toestel automatisch uit. Vervoer Of u op eigen gelegenheid van huis naar de bestralingsafdeling kunt gaan of een taxi moet nemen, kunt u zelf bepalen en zal onder andere afhangen van hoe u reageert op de bestraling. U kunt op de bestralingsafdeling informeren naar de regelingen voor de vergoeding van de vervoerskosten. De bestraling Tijdens de periode van bestraling komt u bijna dagelijks (met uitzondering van het weekeinde) op de afdeling radiotherapie voor de bestraling. Nadat u bent binnengeroepen en u zich van boven hebt ontkleed komt u in een grote ruimte waar de bestralingsapparatuur staat. U komt op een tafel te liggen met de armen boven het hoofd. De laborante helpt u met in de juiste houding te gaan liggen voor de bestraling. De laborante stelt het gebied in dat bestraald moet worden en laat u even alleen. De bestraling duurt kort en de laborante kan u zien en horen. Is er sprake van dat er nog een gebied bestraald moet worden, dan volgt deze bestraling meteen en bent u klaar. Het is vaak prettig om, voordat u uzelf aankleedt, de bestraalde huid te poederen met ongeparfumeerde talkpoeder. Het effect van de bestraling op de huid kan nog nawerken tot twee weken na de laatste bestraling. Daarna herstelt de huid zich meestal snel. Eens per week hebt u een afspraak met de bestralingsarts. Ongeveer 6 weken na de laatste bestraling volgt er een laatste controle. In de eerste twee jaar daarna volgt er een controle afwisselend met de chirurg of verpleegkundig specialist op de polikliniek chirurgie te Tiel. Probeer de afspraken zo te plannen dat ze niet vlak achter elkaar plaatsvinden maar gespreid over het hele jaar (zie folder controlefase). Uitstel Het kan voorkomen dat u een keer niet in staat bent tijdens de behandeling naar de bestralingsafdeling te komen. Het is dan raadzaam contact op te nemen met uw bestralingsarts. Deze zal bekijken of de bestraling kan worden onderbroken en zo ja, voor hoe lang. Bij voor- 4

5 keur wordt de bestraling niet uitgesteld. Soms zullen andere maatregelen moeten worden getroffen. Zo kan het nodig zijn dat u tijdelijk wordt opgenomen in het ziekenhuis. Medicijnen Medicijnen kunnen tijdens de bestralingsbehandeling in principe worden doorgebruikt. Het is echter wel noodzakelijk dat uw behandelend arts weet welke medicijnen u gebruikt. Bij het eerste bezoek aan de radiotherapeut zal deze er zeker naar vragen. Medicijnen die tijdens de bestraling door een andere arts worden voorgeschreven, moeten altijd worden gemeld aan de radiotherapeut. Ook als die medicijnen zijn gegeven met het oogmerk bijwerkingen van de bestraling te verminderen. Smeer geen zalf op de bestraalde huid, zonder dat de radiotherapeut hiervan af weet. Bijwerkingen Straling heeft op korte termijn niet alleen invloed op kankercellen, maar ook op gezonde cellen in het te bestralen gebied. Vooral als sneldelende gezonde cellen zoals de slijmvliezen worden meebestraald, kunnen patiënten last krijgen van bijwerkingen. Gelukkig herstellen de gezonde cellen zich meestal na enige tijd, zodat de bijwerkingen weer verdwijnen. Individuele verschillen Sommige mensen hebben veel last van bijwerkingen, anderen merken er weinig van. Een algemeen verschijnsel bij bestraling is vermoeidheid. De ernst van de bijwerkingen zegt niets over het resultaat van de behandeling. Hierna kunt u meer lezen over mogelijke bijwerkingen en hoe u die kunt opvangen. Achtereenvolgens komen aan de orde: invloed op de algemene gesteldheid invloed op de huid invloed op de seksualiteit. Het is belangrijk al uw klachten te bespreken met uw behandelend arts of verpleegkundig specialist. Hij / zij kan u medicijnen ter verzachting van de klachten voorschrijven of u doorverwijzen voor verder advies. 5

6 Invloed op de algemene gesteldheid Het herstel van gezond weefsel dat is bestraald en het opruimen van dode kankercellen kost het lichaam veel extra energie. Daarom hebben veel mensen met kanker last van vermoeidheid. Maar ook de ziekte zelf kan moeheid veroorzaken. Daarnaast kunnen spanningen rondom de ziekte en de behandeling van invloed zijn op hoe u zich voelt. Ook het heen en weer reizen voor een poliklinische bestraling vormt een extra belasting. De vermoeidheid kan vaak tot enkele weken na de totale behandeling aanhouden. Het is aan te bevelen om tijdens de bestralingsbehandelingen extra rust te nemen. Voer uw dagelijkse activiteiten in een wat langzamer tempo uit of laat ze achterwege als u ze te vermoeiend vindt. Invloed op de huid Bij de behandeling kan de huid die uitwendig wordt bestraald een reactie vertonen. Dit is geen verbranding zoals vaak ten onrecht wordt gedacht. Tegenwoordig zijn de reacties van de huid minder sterk dan vroeger omdat de huidige manier van bestralen de huid zo veel mogelijk spaart. Toch kan de huid sterk reageren op de bestraling wanneer de huid echt moet worden meebehandeld, bijvoorbeeld rondom een operatielitteken en bij doorgroei van kankercellen in de huid. De reactie is vaak wat erger als er al chemotherapie is gebruikt of als deze samenvalt met de radiotherapie. De reactie van de huid begint met roodheid, meestal twee tot vier weken na de eerste bestraling. Daarna ontstaat extra pigmentatie, waardoor de huid donkerder wordt. Een enkele keer ontstaan blaren, Op die plaatsen gaat de huid dan meestal open. Huidreacties zijn het sterkst in huidplooien; onder de oksels, onder de borsten en bij operatielittekens. Doorgaans genezen huidreacties binnen vier tot zes weken na afloop van de bestraling, ook als de huid is opengegaan. Soms blijft de huid daar iets donkerder. 6

7 Vaak wordt gedacht dat een patient die is bestraald, niet in de zon mag. Dit is niet juist. Wel doet men er verstandig aan het eerste jaar na de bestraling de huid die is bestraald wat te ontzien met zonnen. Ga niet onbeschermd in de zon, maar smeer u goed in met een antizonnebrandcrème met hoge beschermingsfactor. Als uw huid tijdens de bestralingen erg rood is geweest, kunt u die beter niet te lang aan zonlicht of zonne-apparatuur blootstellen. Maar verder kunt u van de zon genieten als ieder ander. Blijf wel voorzichtig, want de huid blijft wat gevoelig. Adviezen om de huid te ontzien tijdens de bestraling: was de bestraalde huid niet met zeep, na de bestraling is dit geen probleem dep de bestraalde huid droog met een zachte handdoek (dus niet wrijven) vermijd stugge, schurende en knellende kledingsstukken krab bij jeuk niet aan de huid die wordt bestraald houd de huid in principe zo lang mogelijk droog. Dit kan door twee tot driemaal daags te poederen met een ongeparfumeerde talkpoeder. Neem de poeder mee en poeder direct na de bestraling. Als de huid rood en/of droog wordt en gaat trekken, overleg dan met uw radiotherapeut of u een niet medicinale crème mag gebruiken gebruik op de huid die bestraald wordt nooit crèmes of zalven anders dan voorgeschreven door uw radiotherapeut raadpleeg altijd uw radiotherapeut als de huid open gaat, ook als dit na afloop van de bestralingen gebeurt plak tijdens de behandelingsperiode nooit een pleister op de bestraalde huid stel tijdens de behandeling het deel van de huid dat wordt bestraald niet bloot aan direct zonlicht of aan ultraviolette straling van zonne-apparatuur. Invloed op de seksualiteit In het algemeen heeft bestraling geen invloed op seksueel gebied. Wel kunnen allerlei factoren zoals bijwerkingen en psychische belasting de zin om te vrijen verminderen. Belangrijk is dat u zelf bepaalt 7

8 waar u behoefte aan heeft. Geslachtsgemeenschap heeft geen nadelige invloed op het resultaat van de behandeling. De bestraling levert geen risico op voor de partner. Afzien van de behandeling Het kan gebeuren dat bij u of bij uw arts de indruk bestaat, dat de belasting of de mogelijke bijwerkingen of gevolgen van een behandeling niet (meer) opwegen tegen de te verwachten resultaten. Hierbij zal het doel van de behandeling vaak een rol spelen. Het maakt natuurlijk verschil of de behandeling curatief (= genezend) of palliatief (= niet genezend maar klachtenbestrijdend) bedoeld is. Bij een curatieve (genezende) behandeling zullen de meeste patiënten meer bijwerkingen of gevolgen accepteren. Patiënten die een palliatieve behandeling wordt geadviseerd, zullen de kwaliteit van hun leven bij hun beslissing willen betrekken. Als u twijfelt aan de zin van (verdere) behandeling, bespreek dit dan in alle openheid met uw specialist of huisarts. Iedereen heeft het recht om af te zien van (verdere) behandeling. Uw arts zal uw besluit respecteren. Hij zal u de noodzakelijke medische zorg en begeleiding blijven geven om de hinderlijke gevolgen van uw ziekte zo veel mogelijk te bestrijden. Gevolgen op langere termijn Bij radiotherapie worden zowel kankercellen als gezonde cellen door de straling geraakt. Bij veel mensen rijst daarom de vraag of er op den duur nog schadelijke gevolgen van deze behandeling zijn te verwachten. Vooropgesteld moet worden dat de dosis straling en het stralingsgebied zodanig worden vastgesteld, dat er zo min mogelijk kans op bijwerkingen en blijvende schade zal zijn. In het algemeen herstelt het bestraalde gezonde weefsel van de bestraling. De bijwerkingen die tijdens de behandeling kunnen optreden, zijn meestal enkele weken na het einde van de bestralingsbehandeling verdwenen. Een enkele keer is het niet te vermijden dat gezond weefsel niet geheel herstelt. Of het kan gebeuren dat het herstel, tegen de verwachting in, minder voorspoedig verloopt. In deze gevallen kunnen bijwerkingen blijven bestaan of pas op langere termijn aan het licht komen. 8

9 Vermoeidheid Vermoeidheid kan ontstaan door kanker en/of de behandeling van kanker. Steeds meer patiënten geven aan hiervan last te hebben. Er zijn mensen die na enige tijd nog last krijgen van (extreme) vermoeidheid. De vermoeidheid kan lang aanhouden. Wanneer de ziekte ver gevorderd is, kan de vermoeidheid ook te maken hebben met het voortschrijdende ziekteproces. Kans op tweede tumor Bij schade door radiotherapie wordt ook gesproken over het krijgen van kanker juist tengevolge van bestraling. Het risico op een tweede tumor is echter heel klein. Bij minder dan 1% van de bestraalde patiënten kan zo n tweede tumor optreden. Dat gebeurt niet op korte termijn, maar meestal pas na zo n 10 tot 30 jaar. Aangezien tweederde van alle kankerpatiënten ouder is dan 65 jaar, lopen de meeste van hen geen echt risico op een tweede tumor. Zonder bestralingsbehandeling loopt de patiënt een grotere kans om op korte termijn aan zijn ziekte te overlijden. De voordelen op korte termijn tellen vele malen zwaarder dan het kleine risico op lange termijn. Bestralingscentra Vanuit onze regio kunt u naar het bestralingscentrum in Utrecht, Arnhem of Nijmegen. Uiteraard kunt u ook naar een ander centrum. Geef bij de verpleegkundig specialist aan welk centrum uw voorkeur heeft, zodat u daar aangemeld wordt voor deze aanvullende behandeling. 9

10 Ruimte voor aantekeningen 10

11 11

12 Ziekenhuis Rivierenland Tiel Pres. Kennedylaan WP Tiel Postbus HA Tiel Tel. (0344) Fax (0344) Internetsite: