De Boven-Schelde. De Schelde. Het Scheldestroomgebied. Leerkracht. Thema 9 - De Boven-Schelde tussen Oudenaarde en Merelbeke

Transcriptie

1 Leerkracht De Boven-Schelde: varen tussen Oudenaarde en Merelbeke 9 De Boven-Schelde N 0 km 40 km Legende rivieren regionale grens landsgrens deelbekkens Scheldestroomgebied Kaart van het Scheldestroomgebied. Het Scheldestroomgebied Het stroomgebied van de Schelde en haar bijrivieren beslaat een oppervlakte van km² verspreid over 5 gewesten: het Franse Nord-Pas-de-Calais (31% van het stroomgebied), het Waalse gewest (17%), het Vlaamse gewest (43%), het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (1%) en de Nederlandse provincie Zeeland (8%). Bijna 10,5 miljoen inwoners leven vandaag in het Scheldestroomgebied. Met gemiddeld 477 inwoners/km² is het één van de dichtst bevolkte gebieden van Europa. Het is ook een belangrijke industriële zone mét een wereldhaven, Antwerpen. De Schelde en haar bijrivieren werden bijgevolg voornamelijk ingericht voor de scheepvaart. Het netwerk van waterwegen, met meer dan 250 sluizen en stuwen, is het dichtste ter wereld. De Schelde De Schelde ontspringt in Noord-Frankrijk ten noorden van Saint-Quentin, ongeveer 95 meter boven de zeespiegel. Het is een kleine bron die in haar eerste kilometers maar een beekje vormt. Al stromend wordt de beek gevoed door andere zijbeken en groeit ze uit tot een echte rivier om ten slotte als machtige stroom in de Noordzee uit te monden. De Schelde is tegelijk een regenrivier en een getijdenrivier. Vooral in de bovenloop van de rivieren van het Scheldebekken is de neerslag van doorslaggevend belang voor de waterstand. Stroomafwaarts Gent overheerst het getij. 9-1

2 De 3 Scheldes Vanaf haar bron tot de getijdensluis van Merelbeke, nabij Gent, wordt ze de Boven-Schelde genoemd. Vanaf Gent ondervindt de Schelde voor het eerst de werking van het getij. Het deel van Gent tot aan de Nederlandse grens wordt dan ook de Zeeschelde of Beneden-Schelde genoemd. Voorbij de Belgisch-Nederlandse grens begint de brede zeearm van de Westerschelde. Via Terneuzen, Breskens en Vlissingen mondt ze uit in de Noordzee. Samen met de Zeeschelde vormt de Westerschelde het Scheldeestuarium (1), dat onder invloed van het getij staat. De Boven-Schelde Op verschillende plaatsen vormt de Boven-Schelde de grens tussen Wallonië en Vlaanderen. Door de eeuwen heen werden stuwen en sluizen gebouwd om de bevaarbaarheid van de Boven-Schelde te verbeteren. Niettegenstaande al die aanpassingen heeft de Scheldevallei toch nog veel van haar oorspronkelijk karakter behouden. Op de oevers van de Boven-Schelde ontdek je de typische meersen, industriegebieden en ook veel afgesneden Scheldearmen. De Bovenscheldevallei De Schelde tussen Doornik (Wallonië) en Gent was oorspronkelijk een rivier met veel bochten, ook wel meanders genoemd. In de 18 de eeuw was de Scheldevallei nog een typische alluviale vlakte en vormde ze een aaneengesloten geheel van lage beemden (= natte weilanden). Iedere winter liep de vallei onder water en telkens liet de rivier een laagje vruchtbaar slib achter. De mens probeerde die jaarlijkse overstromingen onder controle te houden met dijken, afwateringsgrachten en stuwen. Op vele plaatsen werd een groot deel van de alluviale gronden afgegraven voor de ambachtelijke productie van bakstenen. Bij het dieper uitgraven van de klei ontstonden kleiputten, nu belangrijke pleister- en broedplaatsen voor watervogels. In de 20 ste eeuw werden op de afgegraven percelen massaal populieren aangeplant voor houtwinning. Samen met de knotbomen die de percelen afboorden, zorgden zij voor een evolutie naar een landschap met een meer gesloten karakter. De milieuboot op de Boven-Schelde De Boven-Schelde afgezoomd door een bomenrij De vallei van de Boven-Schelde in Melden (1) Een estuarium is een wijde, trechtervormige riviermonding waar eb en vloed actief zijn. Zeewater dringt met het opkomend tij landinwaarts. 9-2

3 Scheepvaart op de Boven-Schelde De Boven-Schelde is al eeuwen een belangrijke transportas. Doornik vroeg al in de 6 de eeuw douanerechten. Al van oudsher worden o.a. bouwstenen vervoerd via de Schelde. Oorspronkelijk zag de Boven-Schelde er totaal anders uit. Met een diepgang van soms minder dan 1m en haar vele meanders en zandbanken was de Boven-Schelde geen gemakkelijke rivier om te bevaren. Maar vanaf de 15 de eeuw paste men de rivier aan voor de scheepvaart. Ze werd op steeds grotere schaal rechtgetrokken, verdiept en verbreed; haar oevers werden versterkt met stenen of zelfs gebetonneerd. Vanaf dan werd de Boven-Schelde ook regelmatig gebaggerd om voldoende diepgang te garanderen voor schepen. De eerste moderne sluizen werden op de Boven- Schelde pas in de tweede helft van de 19 de eeuw in gebruik genomen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden bijna alle kunstwerken op de Boven-Schelde vernield. Bij de heropbouw profiteerde men hiervan om de Boven-Schelde bevaarbaar te maken voor schepen tot 600 ton. Hiervoor kwamen stuwsluizen (2) in Kain, Spiere, Kerkhove, Oudenaarde en Asper. Ze kregen identieke afmetingen (125m op 14,5m) waardoor 6 spitsen, het kleinste type binnenschip met laadvermogen tot 350 ton, gelijktijdig geschut kunnen worden. In 1957 werd de Boven-Schelde tussen de Franse grens en Gent (90 km) bevaarbaar gemaakt voor schepen met een tonnenmaat van 1350 ton. Waterbeheer en -afvoer De Boven-Schelde is van nature een typische neerslagrivier. Een hevige regenbui kan een sterke, maar kortstondige was met een hoog debiet veroorzaken. Door middel van de stuwen in Asper, Oudenaarde, Kerkhove en de stuw op Waals grondgebied t.h.v. Spiere wordt de Boven-Schelde in 4 panden ingedeeld en houdt men het waterpeil op een constante hoogte. De stuwsluis op de Ringvaart in Merelbeke vormt de grens met de Zeeschelde en zorgt ervoor dat het getij de Boven-Schelde niet kan binnendringen. In functie van de waterbeheersing (o.a. om wateroverlast te voorkomen) werden de stuwen in Oudenaarde en Asper in 2010 ontdubbeld. Een dubbele stuwgeul laat een betere waterafvoer toe. Dit grootse project komt niet alleen de scheepvaart op de Boven- Schelde ten goede, maar ook... de vissen. Door de realisatie van visnevengeulen vormt het stuwsluiscomplex immers niet langer een onoverbrugbare hindernis voor de opwaarts migrerende vissoorten. De ontdubbeling van de sluis in Kerkhove is nog in uitvoering. Tussen 2015 en 2023 zullen ook de sluizen vernieuwd worden. Het Kanaal Bossuit-Kortrijk wordt gevoed met Scheldewater dat opgepompt wordt aan de sluizen van Bossuit en Moen. Van dit Scheldewater wordt in Stasegem (Harelbeke) zelfs drinkwater gemaakt. Sluis van Oudenaarde Waterkwaliteit Boven-Schelde De vallei van de Boven-Schelde is dicht bevolkt en huisvest veel industrie. Tot 1993 werd het huishoudelijk en industrieel afvalwater via de verschillende zijwaterlopen ongezuiverd afgevoerd naar de Boven-Schelde. Vóór 1993 waren er immers geen rioolwaterzuiveringsinstallaties in het Bovenscheldebekken, maar sedertdien zijn er een heel aantal bij gekomen (Avelgem, Kluisbergen, Oudenaarde, Gavere, Eke, Merelbeke,...). Hierdoor evolueerde de waterkwaliteit van slecht in het begin de jaren 1990 tot matig in Het gevolg was dat (2) Een stuwsluis bestaat uit een sluis met daarnaast één of meerdere stuwen. Stuwen regelen de waterafvoer en dus de waterstand van een pand (= het gedeelte tussen 2 stuwen). Hierdoor is scheepvaart mogelijk. 9-3

4 er opnieuw meer vis in de Boven- Schelde was. Maar daar kwam in september 2012 abrupt een einde aan toen een Waals bedrijf organisch afval loosde in de Boven-Schelde. Hierdoor verdween zuurstof uit het water en stierven duizenden vissen. Door de inzet van waterkanonnen trachtte men de vissen van extra zuurstof te voorzien, maar het kwaad was al geschied. Het zal nog jaren duren vooraleer het visbestand terug op peil is. De civiele bescherming trachtte d.m.v. een waterkanon extra zuurstof in de Oude Scheldearm in Kerkhove te brengen De Grote en Zwarte Spierebeek en de Zwalm In Vlaanderen zijn de Grote en de Zwarte Spierebeek ter hoogte van Spiere-Helkijn de eerste beken die uitmonden in de Boven-Schelde. De Zwarte Spierebeek ontvangt heel wat ongezuiverd industrieel en huishoudelijk afvalwater van Roubaix. De Grote Spierebeek ontvangt het (gezuiverde) huishoudelijk en industrieel afvalwater van Moeskroen. Beide beken hebben of hadden dus een slechte waterkwaliteit met negatieve gevolgen voor de waterkwaliteit van de Boven-Schelde. Sinds 2004 is er een geleidelijke, maar continue kwaliteitsverbetering, o.a. door de uitbouw van de waterzuiveringsinfrastructuur. De Zwalm, die in Nederzwalm uitmondt in de Boven- Schelde, kent zelfs een spectaculaire evolutie en scoort met haar goede waterkwaliteit nu beter dan de Boven- Schelde. In de meeste oude Scheldemeanders die niet in verbinding staan met de Boven-Schelde is de waterkwaliteit meestal goed tot zeer goed. De Zwalm, destijds de energiebron voor vele watermolens zoals de Ter Biestmolen. In 2010 werd hier een visnevengeul aangelegd, zodat vissen via een kleine bypass de waterval kunnen passeren. Landinrichtingsproject Leie-Schelde: natuurbehoud en -herstel langs de Boven-Schelde De aanpassingen van de rivier in functie van de scheepvaart gingen gepaard met een verlies aan natuurlijke habitats en een slechter wordende waterkwaliteit, waardoor de ecologische rijkdom van de rivier enorm achteruit ging. Gelukkig behielden grote delen van de vallei een interessant potentieel voor natuurherstel. Vooral de afgesneden meanders zijn op dat vlak waardevol. De diversiteit aan habitats (en dus aan leven) is in die meanders veel groter dan in de rivier zelf. In Vlaanderen probeert men de hele Scheldevallei te beschermen, o.a. met het landinrichtingsproject Leie- Schelde. Landinrichtingsprojecten willen grote gebieden zodanig inrichten dat alle facetten die in het gebied aanwezig zijn (natuur, landbouw, recreatie, cultuurhistorie) zich volwaardig kunnen ontwikkelen. Het landinrichtingsproject Leie-Schelde is opgesplitst in verschillende deelprojecten of inrichtingsplannen, zoals deze van Meilegem-Zingem en Gaverse Scheldemeersen. Ook de natuurinrichtingsprojecten Westvlaamse Scheldemeersen en Merelbeekse Scheldemeersen hebben betrekking op dit Leie-Schelde-gebied. De werken in deze Scheldemeersen zijn gericht op het behoud, het herstel, het beheer of de ontwikkeling van de natuur of het natuurlijk milieu. 9-4

5 Industrie langs de Boven-Schelde Langs de Boven-Schelde komen verschillende industrieën voor: een elektriciteitscentrale in Ruien (die het Scheldewater ook als koelwater gebruikt), een steenbakkerij (Vande Moortel in Oudenaarde), verschillende bouwbedrijven (Charles Kesteleyn in Avelgem, Megaton en Seveton in Oudenaarde), veevoederbedrijven (Molens t Kind in Kerkhove, Franson in Eke) en een containerterminal (Avelgem) die o.a. door de firma Baxter gebruikt wordt. Hoewel er geladen, maar vooral gelost wordt langs de Boven-Schelde (steenkool voor de elektriciteitscentrale, containers in Avelgem, bouwmaterialen, granen en veevoeders), varen zowat 80 % van de schepen er in transit. Dit betekent dat ze de rivier enkel gebruiken als doorvaart en dus niet stoppen langs de Boven-Schelde om goederen af te leveren of op te halen. De waterwegbeheerder Waterwegen en Zeekanaal NV wil bedrijven langs de Boven-Schelde stimuleren om gebruik te maken van de waterweg en biedt als steunmaatregel de Publiek-Private Samenwerking kaaimuren aan. Bedrijven kunnen een laad- en losinstallatie bouwen: het Vlaams Gewest neemt 80 % van de kosten voor zijn rekening, het bedrijf de resterende 20 %. De steenbakkerij Vande Moortel uit Oudenaarde maakt gebruik van zo n PPS kaaimurenproject. Elektriciteitscentrale in Ruien Containerterminal in Avelgem Recreatie Langs de Boven-Schelde primeren zachte vormen van recreatie zoals wandelen, fietsen en hengelen. Ten behoeve van de pleziervaart worden de sluizen tijdens het hoogseizoen ook bediend op zon- en feestdagen. Aanmeren kan in de jachthavens van Oudenaarde en Kerkhove-Avelgem of op de Boven-Schelde zelf in Gavere en in Ename t.h.v. de archeologische site. Snelvaart met speedboten, waterski en jetski zijn toegelaten op grote delen van de Boven-Schelde. Varen tussen Oudenaarde en Merelbeke Oudenaarde De stad Oudenaarde strekt zich uit op beide Scheldeoevers. Een hefbrug verbindt beide stadsdelen met elkaar. Op de rechteroever (RO) ligt het oudste gedeelte van de stad. Je vindt er de abdij van Maegendaele, de Onze- Lieve-Vrouw van Pamelekerk, het museum van wandtapijten (Huis de Lalaing) en het gerechtshof. Het eigenlijke stadscentrum met de Sint-Walburgakerk en het stadhuis ligt op de linkeroever (LO). Verschillende stadsvernieuwingsprojecten, waaronder Scheldeboorden-Scheldekop, beogen o.a. de verdere ontwikkeling van het schiereiland Scheldekop. Centraal in de vernieuwing staat de uitbreiding van het woonaanbod, de groei van culturele functies en de heraanleg van het openbaar domein. Fiets- en voetgangersbruggen zullen beide oevers met elkaar verbinden en de verknoping van Pamele (RO) met de stadskern (LO) versterken. Door de heraanleg van de kaaien (Scheldeboorden) kan iedereen opnieuw genieten aan het water : de stad wordt terug naar de Schelde gebracht. 9-5

6 Stroomafwaarts de brouwerij Liefmans ligt de sluis van Oudenaarde met bijbehorende stuwen en een visnevengeul. Iets verder stroomafwaarts zijn in Ename (RO) de grondvesten bewaard van een Ottoonse burcht (10de eeuw), een handelsnederzetting en de Sint-Salvatorabdij. Verschillende archeologische sites langs de Schelde getuigen van het historische belang van de rivier. In Nederzwalm mondt de Zwalm uit in de Boven-Schelde. Die rivier heeft een vrij groot verval. Langs de Zwalm en haar zijrivieren werden dan ook talrijke watermolens gebouwd. Hefbrug in Oudenaarde met zicht op het gerechtsgebouw Brouwerij Liefmans Kleiontginning Tussen Oudenaarde en Asper liggen heel wat kleiputten: de putten van Kleinmeers. Ze komen voor tot aan de monding van de Zwalm en herbergen een heel eigen fauna en flora. Van de uitgestoken klei werden Scheldestenen gemaakt. In Oudenaarde is de steenbakkerij Vande Moortel al actief sinds Aan de oude Scheldearm in Meilegem (RO) ligt De Kaaihoeve, het natuureducatief centrum van de provincie Oost-Vlaanderen. In de zomer zet de veerboot je graag over naar het centrum. Steenbakkerij Vande Moortel in Oudenaarde (bron = google.maps) Gavere Bord dat het veer naar De Kaaihoeve aangeeft De stuw van Asper (Gavere) is, net zoals in Oudenaarde, recent ontdubbeld. Ook hier werd een visnevengeul aangelegd. De dorpscentra van Asper en Zingem situeren zich op de LO verder landinwaarts. Gavere heeft ter hoogte van de Gaverebrug een industriegebied langs de Schelde met vestigingen van o.a. Thomas Werner (oude metalen) en de Fauw & zonen (zand en grind). De zwaaikom in de buurt zorgt ervoor dat schepen na het laden of lossen gemakkelijk kunnen keren. Met een jacht kan je aanmeren aan de openbare aanlegsteiger. Sluis van Asper 9-6

7 Oude Scheldemeanders In de Scheldevallei werd en wordt niet alleen klei, maar ook zand ontgonnen. Net stroomafwaarts van de Grenadiersbrug in Semmerzake (Gavere) op de RO ligt de Bolveerput, ontstaan door zandwinning en daarna (gedeeltelijk) opgevuld met baggerslib. Daarnaast ligt De Kriephoek, één van de vele afgesneden Scheldemeanders. Meanders slingeren zich door de vallei en kruisen de rechtgetrokken en bevaarbare Boven-Schelde. In veel van die afgesneden Scheldemeanders mag gevist worden. Scheldemeersen De Gaverse Scheldemeersen vormen een onmisbare natuurverbinding tussen de kleine stukjes natuur van de Kaaimeersen, de kleine natuurkernen van Semmerzake en de Merelbeekse Scheldemeersen. Het projectgebied beslaat zo n 500 ha. Het omvat de Scheldemeersen van de deelgemeenten Semmerzake, Dikkelvenne, Asper en Gavere. Er worden verschillende natuurplekjes ingericht die samen een geheel van stapstenen zullen vormen voor dieren en planten (om er te leven en zich te verplaatsen). De Gaverse Scheldemeersen en omgeving bieden ook verschillende aanknopingspunten voor recreatie: wandelen, fietsen en vissen. Met het project Merelbeekse Scheldemeersen wil de overheid het open graslandlandschap van de Merelbeekse Scheldemeersen behouden en, waar nodig, de natuur kansen geven om te herstellen of verder te ontwikkelen. Belangrijke maatregelen zijn de aanleg van poelen, de ruiming en ecologische inrichting van de Melsenbeek en de Sint Elooisput. De Bolveerput met daarnaast de afgesneden Scheldemeander De Kriephoek in Semmerzake Vistrappen op de Melsenbeek in Merelbeke (Copyright: David Laaglander) Merelbeke en Zwijnaarde In Merelbeke splitst de waterweg. Aan stuurboordzijde zet de Schelde haar weg verder. Stroomafwaarts van de stuw is ze tijgevoelig en niet meer bevaarbaar. Men spreekt hier ook van de tijarm. Aan bakboordzijde werd een kanaal gegraven, het Kanaal van Zwijnaarde, dat een bevaarbare verbinding vormt tussen de Boven-Schelde en de Ringvaart rond Gent. Tussen de tijarm en het Kanaal van Zwijnaarde ligt t Eilandje. Dit bedrijventerrein, opgehoogd met baggerslib uit de Boven-Schelde, is momenteel in volle ontwikkeling. In het kader van zijn ontsluiting met de R4 (de ring rond Gent) worden momenteel op verschillende plaatsen bruggen en tunnels gebouwd. Industrieterrein t Eilandje in Zwijnaarde, omsloten door de verschillende waterlopen: de tijarm in het oosten en zuiden, het Kanaal van Zwijnaarde in het westen en de Ringvaart in het noorden. De Ringvaart is een kanaal van 21,6 km lang dat een halve boog rond Gent beschrijft en alle waterlopen in de stad met elkaar verbindt. Het uitgraven van de Ringvaart begon in 1950 en zou ongeveer 20 jaar doorgaan, met als hoofddoel de scheepvaart rond Gent te vergemakkelijken en het risico op overstromingen in de binnenstad te beperken. Van oost naar west en in wijzerszin verbindt het de Zeeschelde, de Boven-Schelde, het Kanaal van Zwijnaarde, de Leie, het Kanaal Gent-Brugge-Oostende en het Kanaal Gent-Terneuzen. Wij meren aan vóór de sluis van Merelbeke. 9-7