Het Zeekanaal Brussel-Schelde: varen tussen Kapelle-op-den-Bos en Willebroek

Transcriptie

1 Leerkracht Het Zeekanaal Brussel-Schelde: varen tussen Kapelle-op-den-Bos en Willebroek 9 Het Zeekanaal Brussel-Schelde Het Kanaal naar Charleroi en het Zeekanaal Brussel-Schelde maken samen de verbinding tussen het stroomgebied van de Maas (meer specifiek het Samberbekken) en het stroomgebied van de Schelde (meer specifiek het Zenne- en Benedenscheldebekken). Dit kanaal stroomt 47,8 km door het Waals gewest, 13 km door een stukje Vlaams Gewest, 14 km dwars door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en vervolgens weer 27 km door het Vlaams Gewest. Hoewel het één doorlopend kanaal is, heeft het drie namen: stroomopwaarts van Brussel spreekt men over het Kanaal naar Charleroi, stroomafwaarts Brussel over het Zeekanaal Brussel-Schelde (vroeger Willebroekse Vaart of Kanaal Brussel- Rupel), in Brussel zelf kreeg het de naam Haven van Brussel. Steeds meer milieuorganisaties noemen het stuk kanaal tussen Seneffe en de Schelde het Zennekanaal. Deze benaming verwijst o.a. naar de nauwe hydrologische samenhang tussen het kanaal en de Zenne. De Zenne is een regenrivier die ontspringt in Naast (Zinnik - Soignies) in Wallonië en na ongeveer 100 km ter hoogte van het Zennegat uitmondt in de Dijle. In de 19 de en 20 ste eeuw werd de rivier in Brussel ingekokerd en omgeleid. Die inkokering heeft nog altijd gevolgen voor de waterafvoer. De belangrijkste functies van het Zeekanaal Brussel-Schelde zijn scheepvaart en waterafvoer. Het Zeekanaal verbindt namelijk de grote zeehaven van Antwerpen met de Haven van Brussel. Langs het Zeekanaal zijn dan ook veel bedrijven gevestigd die hun goederen via het kanaal aan- en afvoeren, of het water voor proces- en/of koelwater gebruiken. 9-1

2 Het kanaal vroeger, nu en in de toekomst Tussen 1550 en 1561 werd de Willebroekse Vaart (ook wel het Kanaal Brussel-Rupel en Kanaal Brussel-Willebroek genoemd) gegraven. Het 28 km lange en 30 m brede kanaal verbond Brussel via de Rupel met de Schelde en werd gevoed met water van de Zenne. Het kanaal werd gegraven omdat de Zenne niet meer bruikbaar was als ontsluitingsvaarweg voor Brussel: het afvaren van de Zenne duurde soms verschillende weken en was bijzonder moeilijk door de lage en hoge waterstanden. Via het kanaal duurde het maar 9 uur om reizigers met de trekschuit tot Willebroek te brengen. Het hoogteverschil tussen Brussel en de Rupel werd opgevangen door vier sluizen. In het hart van Brussel werden al snel na de opening van het kanaal verschillende dokken aangelegd (o.a. Sint-Katelijnedok). Deze werden eind 19 de eeuw gedempt. De loop van het kanaal in Brussel werd verlegd om aansluiting te geven op het Kanaal naar Charleroi dat in 1832 werd geopend. Hierdoor werd het kanaal niet alleen door de Zenne gevoed maar ook door de Samber. Tevens ontstond er zo een directe verbinding tussen de haven van Antwerpen en het industriebekken rond Charleroi. De Brusselse haven werd rond de eeuwwisseling op het grondgebied van Laken en Schaarbeek uitgebouwd. Vanaf dan werd het kanaal stelselmatig gemoderniseerd: de monding in de Rupel werd verlegd naar de nieuwe sluis van Wintam (nog steeds in de Rupel) en de sluizen van Vilvoorde (Drie Fonteinen) en Humbeek werden vervangen door de sluis van Kapelle-op-den-Bos. In 1965 werd het kanaal verder uitgediept en verbreed tot 55 m. De verbinding met de Rupel in Wintam bleek echter niet ideaal: grote zeeschepen die van de Haven van Brussel naar Antwerpen wilden varen, moesten op het hoogtij wachten vooraleer ze de Rupel op konden. Om dit te vermijden was na 20 jaar werken de monding van het Zeekanaal in 1997 verlegd naar de Zeeschelde. Sindsdien spreekt men over het Zeekanaal Brussel- Schelde. Nadat het aantal sluizen al verminderd was van 3 naar 2 (Zemst en Wintam) werden ook de oude sluizen (zowel van Wintam als van Klein- Willebroek) gesloten. De sluis van Klein-Willebroek is ondertussen heropend om de pleziervaart gescheiden van de beroepsvaart te versassen (veiliger en sneller). De oude kanaalarm krijgt hierdoor een toeristische herwaardering. Zeesluis in Wintam Anno 2015 verbinden het Kanaal naar Charleroi en het Zeekanaal Brussel-Schelde nog altijd de Antwerpse haven met Brussel en Wallonië. Zee- en binnenvaartschepen tot 4500 ton, zoals containerschepen, kunnen hun goederen op het Zeekanaal transporteren tot aan de voorhaven van Brussel (ten noorden van de Van Praetbrug). Van hieruit worden de meeste goederen op vrachtwagens geladen en via het wegverkeer naar hun bestemming in een wijde straal rond Brussel gebracht. Verder stroomopwaarts (tot Charleroi) is het kanaal bevaarbaar voor schepen tot 1350 ton. Vele andere aspecten, functies en meerwaarden van water- en waterwegbeheer wonnen in de loop van deze jaren, naast scheepvaart en waterbeheersing, aan belang: waterkwaliteit, natuur in en om het water, toerisme en recreatie, personenmobiliteit langs de waterweg, integratie van de waterweg in het stadsweefsel. Waterbeheer en het voorkomen van overstromingen Zenne en kanaal vormen één hydrologisch systeem. Hoewel het kanaal bij zijn beginpunt water ontvangt van de Samber, voeren ook de Zenne en haar bijrivieren water aan op het vervolg van zijn loop. De Zenne is een regenrivier die stroomt door een heuvelend landschap. Door de versnelde afvoer van regenwater via riolen en beken naar de Zenne kan haar debiet bij grote hoeveelheden neerslag op enkele uren tijd pieken. Om bij dergelijke hoge debieten overstromingen te vermijden wordt overtollig Zennewater via verschillende overstorten naar het kanaal geleid. 9-2

3 Overstort van de Zenne in Anderlecht Dit gebeurt vooral voor de beveiliging van Halle en Brussel. Het kanaal speelt dus een grote rol in de waterbeheersing en het vermijden van overstromingen in het Zennebekken. Al dit water stroomt vervolgens naar het Zeekanaal en zo naar de Schelde. In Vilvoorde functioneert een overstort op de omgekeerde manier: het loost een eventueel teveel aan kanaalwater in de Zenne. De overstorten hebben dus een regulerende werking. De toenemende verstedelijking en de klimaatsverandering zetten het hydrologisch systeem Zennekanaal echter onder druk. Overstromingen teisteren regelmatig de streek tussen Tubize en Anderlecht. De grootste overstromingen vonden plaats in november 2010 waarbij de Zenne en uitzonderlijk het kanaal buiten hun oevers traden. Deze ramp bracht 2091 schadedossiers en 34 miljoen euro kosten in de Zennevallei met zich mee. Een efficiënte waterbeheersing vraagt om een aanpak op rivierbekkenniveau. Een ingreep op een bepaalde plaats kan immers effect hebben op een andere plaats. Het is dan ook belangrijk dat de verschillende bevoegde instanties van de drie betrokken Gewesten de overstromingsproblematiek gecoördineerd en doelmatig aanpakken. In de stroomopwaartse zones van het Zennebekken zou zoveel mogelijk neerslagwater moeten worden vastgehouden en geborgen (door de aanleg in Wallonië van overstromingsgebieden, gescheiden rioleringen, infiltraties in de bodem,...). In de stroomafwaartse zones in Vlaanderen en Brussel moet geïnvesteerd worden in maatregelen die een grotere en gecontroleerde waterafvoer toelaten (bv. slibruiming, de afvoercapaciteit van langsriolen, stuwen en bypases verhogen,...), Op zijn de waterstanden van de Zenne en andere Vlaamse waterlopen raadpleegbaar. Waterkwaliteit De waterkwaliteit van de Zenne is de voorbije jaren gevoelig verbeterd dankzij de zuiveringsinspanningen van de drie Gewesten. Ook de kwaliteit van de Dijle, de Rupel en de Schelde ging hierdoor sterk vooruit. De grootste verbetering kwam er in Sinds dat jaar komt het afvalwater van 1,1 miljoen inwoners niet meer ongezuiverd in de Zenne in Brussel terecht, maar wordt het eerst grotendeels gezuiverd in de rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI) van Brussel- Noord. Ook het afvalwater van Grimbergen, Vilvoorde en Zemst wordt eerst gezuiverd vooraleer het in de Zenne wordt geloosd. RWZI Brussel-Noord, gelegen tussen het Zeekanaal en de Zenne Jan De Nul Desondanks is de huidige toestand van de Zenne nog altijd onvoldoende. Een teveel aan stikstof- en fosforverbindingen afkomstig van landbouw en ongezuiverde afvalwaterlozingen, de aanwezigheid van enkele giftige stoffen waaronder pesticiden en het gebrek aan milieuvriendelijke oevers beperken nog altijd de biodiversiteit in en langs de rivier. Door de verschillende overstorten tussen Zenne en kanaal beïnvloedt het Zennewater ook de kwaliteit van het kanaalwater en het leven dat erin voorkomt. Zo komen er maar 17 vissoorten in het Zeekanaal. Opmerkelijk is ook de aanwezigheid van exoten zoals de blauwband- en zwartbekgrondel. Door verdere inspanningen op vlak van de waterzuiveringsinfrastructuur op de beken die (al dan niet gedeeltelijk) in het kanaal uitmonden of overstorten (zoals bijvoorbeeld de Zenne), wordt verondersteld dat de waterkwaliteit van het kanaalwater steeds verder zal verbeteren. 9-3

4 Varen tussen Kapelle-op-den-Bos en Willebroek De sluis in Kapelle-op-den-Bos Watergebonden industrie langs het kanaal Industrie Langs het kanaal volgen de bedrijven elkaar op. De meeste maken gebruik van het kanaal voor de aan- en afvoer van hun goederen. We zien betonbedrijven en bouwmaterialen, loskades en hangars voor opslagen overslag, metaalverwerkende industrie, voederfabrikanten, containerterminal, afvalverwerkende bedrijven, De ligging langs het kanaal is niet alleen economisch voordelig voor het transport. Het water van het kanaal wordt ook gebruikt in productieprocessen, of als koelwater. De watervangen en lozingspijpen zijn dan zichtbaar. Willebroek In 1860 startte Louis De Naeyer in Willebroek met de productie van papier. Hiervoor werd stro via het kanaal aangevoerd. Hij liet ook huizen bouwen voor zijn arbeiders, maar ook een bakkerij, een crèche en een bibliotheek. Na haar sluiting in 2004 werd de zwaar vervuilde fabrieksgrond gesaneerd. De site maakt vandaag plaats voor een buurt om te werken en te wonen. Het Broek De Nayer dat tot 1985 als stortplaats diende van papierpulp afkomstig van de papierfabriek, is nu een waardevol natuurgebied. De hefbug in Willebroek (1952) is beschermd als monument van industrieel erfgoed omwille van haar specifieke en voor die periode vernieuwende montagetechnieken. Dit type brug werd gebouwd op vier losse scharnierpunten en volledig met bouten in elkaar geklonken. De nieuwe naam is Vredesbrug, genoemd naar de affiches voor vrede die schoolkinderen er sinds jaar en dag aan opgehangen. De bijnaam van de brug is de Brug der Zuchten, omwille van de lange files die ze kan veroorzaken. Toen eind 2014 de Brug van Tisselt kapot was, werd een veerdienst ingelegd. Die bracht voetgangers en fietsers vlot van de ene oever naar de andere. Spoorwegbrug en hefbrug in Willebroek Brug van Willebroek De hefbrug in Tisselt 9-4

5 Recreatie De aanwezigheid van talrijke jachthaventjes (o.a. in Klein-Willebroek), aanlegsteigers en clubs van watersportverenigingen leren ons dat het kanaal ook een toeristische-recreatieve functie heeft. Het is aangenaam vertoeven op of langs het water, om bootje te varen, te fietsen, te vissen, te wandelen, Het kanaal biedt een waaier van mogelijkheden! Natuur Langs het kanaal zijn pareltjes van natuurgebieden: Het oorspronkelijke Bos van Aa in Zemst behoorde bij een oud boscomplex dat bij de aanleg van het zeekanaal werd doorsneden. Tot het einde van 17 de eeuw bleef het bos vrijwel intact. Tijdens de 18 de eeuw werd het gereduceerd tot een smalle strook langs de Aabeek, terwijl de overige gronden omgevormd werden tot landbouwgebied. Bij de aanleg van de sluis van Zemst en de verbreding van het kanaal werd veel baggerspecie opgespoten op de landbouwgronden om daarna afgegraven te worden voor gebruik. Sinds de jaren 70 worden de zandlagen onder het maaiveld op grote schaal ontgonnen (± m³ / jaar). De zandwinning wordt uitgebreid met 100 ha naar het oosten toe. Waar de ontginning is stopgezet, neemt de natuur de gronden langzaam aan weer in. Het centrale deel van het ontginningsgebied is ook ingekleurd als natuurreservaat. Om verbossing van de vochtige graslanden te verhinderen, wordt aan hakhoutbeheer gedaan. Het Blaasveldbroek in Willebroek bestaat uit een bebost broek- en heidegebied met uitgestrekte vijvers. Die vijvers ontstonden door het roten van vlas, het steken van turf en door de overstromingen van de nabij gelegen Rupel. De fiets- en wandelpaden werden er een tiental jaar geleden opgehoogd met asbestafval. Nu zijn de gronden gesaneerd. Het Noordelijk en het Zuidelijk Eiland, gelegen tussen de Rupel en de nieuwe loop van het zeekanaal in Wintam, waren aanvankelijk bestemd als industriegebied. Na jaren van discussie kreeg uiteindelijk de ecologische waarde van het natuurgebied de overhand. De eilanden vormen omwille van de specifieke omgevingsfactoren en hun ligging een onvervangbaar biotoop voor tal van (zeldzame) vogels die dit gebied uitkiezen om te broeden, te overwinteren of uit te rusten tijdens de trek. Natuurvriendelijke oevers Langs het zeekanaal zijn de oevers vooral met betonplaten verstevigd omwille van de talrijke industriële vestigingen en aanlegkades op de oevers en om de oevers te beschermen tegen de golfslagbewegingen van voorbijvarende schepen. Deze oeververstevigingen laten geen of nauwelijks vegetatieontwikkeling toe op de oevers. De waterbeheerders doen nu langs een groot deel van het traject inspanningen om de oevers zoveel mogelijk natuurvriendelijk in te richten. Een dergelijke milieuvriendelijke oever bestaat in feite uit twee oevers achter elkaar. De eerste oever (= de vooroever), dichtst tegen het kanaal, weerstaat aan erosie en is opgebouwd uit eerder harde materialen. De tweede, buitenste oever is minder onderhevig aan golfslag en waterstroming, zodat deze met een erg geringe bescherming toch kan weerstaan aan erosie en tegelijkertijd plaats kan bieden aan fauna en flora. Doorgangen zorgen ervoor dat de gecreëerde geul tussen de twee oevers kan gebruikt worden als een verblijf- en paaiplaats voor vissen en andere waterfauna. Bos van Aa Vooroever 9-5

6 De paaiplaatsen moeten toelaten dat het visbestand weer op peil komt in het zeekanaal, want door de oeververstevigingen en de golfslag van het drukke waterverkeer vinden de vissen maar moeilijk geschikte plaatsen om hun eitjes af te zetten. De Vliet De Vliet was vroeger een belangrijke zijrivier van de Rupel. Tot na WO II was ze zelfs een belangrijke transportader voor binnenscheepvaart. Door de bouw van de eerste Sluis van Wintam werd de Vliet omgeleid om iets verder stroomafwaarts in de Rupel uit te monden. Het pompgemaal van de Vliet Deze Vliet was nog onderhevig aan het getij. Pas na de overstromingsramp in Ruisbroek (1976) werd de Vliet afgedamd en tijloos gemaakt. Sindsdien wordt het water van de Vliet verzameld in een vergaarbekken en via een pompgemaal in het veel hoger gelegen kanaalwater gepompt. De Vliet kende decennia lang een zeer slechte waterkwaliteit ten gevolge van talloze lozingen van huishoudelijk afvalwater. Sinds 2005 werden (en worden nog steeds) verschillende rioolwaterzuiveringsinstallaties gebouwd in het bekken van de Vliet, waardoor de waterkwaliteit geleidelijk aan verbetert. 9-6