Goed belicht. Diafragma, sluitertijd en ISO-waarde

Transcriptie

1 Goed belicht Diafragma, sluitertijd en ISO-waarde INLEIDING Voor fotograferen heb je licht nodig. Licht dat via de lens op een beeldsensor valt. (Heel lang geleden, toen er nog geen sensors waren, moest dat licht op een lichtgevoelige film vallen. Straks vertel ik daar nog wat meer over als ik het over ISO-waarden heb). Dit principe geldt voor iedere fotocamera, of dat nu een eenvoudige compactcamera, een smartphone of een dure spiegelreflexcamera is. Hoe meer licht er op de sensor valt hoe lichter de foto zal zijn. Het omgekeerde is natuurlijk ook het geval. Dat betekent dat je als fotograaf de juiste belichting moet kiezen om te voorkomen dat de foto overof onderbelicht wordt. Bij onderbelichting kun je natuurlijk voor extra licht zorgen door bij te lichten met een flitser of andere lichtbronnen. Als dat niet kan of mag, of omdat je gewoon het aanwezige licht wilt gebruiken, zul je iets anders moeten doen. Die mogelijkheid heb je, namelijk door de juiste combinatie van sluitertijd, diafragma en ISO-waarde te kiezen. Sommige apparaten (smartphones bijvoorbeeld, of de eenvoudigste camera s) hebben geen mogelijkheid om de belichting handmatig in te stellen. Die doen dat automatisch. Zo n automatische stand zit op alle fototoestellen (ook de dure spiegelreflexcamera s), maar serieuze fotograferen bepalen zelf de juiste instellingen. Voordat ik het verband tussen de drie instellingen toelicht, zal ik deze eerst in het kort afzonderlijk beschrijven. Daarbij merk ik op, dat diafragma-instellingen en de keuze van een bepaalde sluitertijd ook op andere wijze van invloed zijn op de foto. Ze worden ook gebruikt voor het instellen van de scherptediepte of voor het voorkomen of juist veroorzaken van bewegingsonscherpte. Deze aspecten laat ik hier verder buiten beschouwing. DIAFRAGMA De diafragma-instelling bepaalt hoe groot de opening is, waardoor het licht op de beeldsensor valt. Hoe groter de opening, hoe meer licht er binnenkomt. De diafragmainstelling wordt aangegeven door een getal, bijvoorbeeld F/8.0 of F/22. Je ziet ook aanduidingen als F8.0 of f8.0. Belangrijk om te weten is dat hoe groter het F-getal, hoe kleiner de lensopening is. Een lens met een diafragma van F/1.4 noemt men dan ook een lichtsterke lens. Een diafragma van F/8.0 heeft een twee maal zo grote opening als een diafragma van F/16 en laat dus ook twee keer zoveel licht door. In onderstaande afbeelding zie je een voorbeeld van de diafragmawaarden, die je zou kunnen tegenkomen op jouw camera:

2 Er zit een bepaalde logica in deze reeks. Sterker nog, in dit geval is er sprake van twee reeksen: Als je de getallen van de bovenste reeks bekijkt, zie je dat het volgende getal steeds het dubbele is van zijn voorganger. De grootte van de lensopening bij het lagere diafragmagetal is dan ook exact twee keer zo groot als bij het volgende getal. Voor de onderste reeks geldt precies hetzelfde. Als je een camera met verwisselbare lenzen hebt zul je zien dat iedere lens zijn eigen diafragmabereik heeft. Ook de tussenliggende waardes kunnen per lens verschillen. Maar het principe is ieder keer hetzelfde: een verdubbeling van de waarde betekent een halvering van de lensopening. SLUITERTIJD De sluitertijd bepaalt gedurende hoeveel tijd er licht op de sensor mag vallen. Sluitertijden kunnen variëren van lang (bijvoorbeeld 10 seconden) tot heel kort (bijvoorbeeld 1/4000 seconde). In het algemeen kun je zeggen, dat hoe meer licht aanwezig is, hoe korter de sluitertijd kan zijn. Natuurlijk kunnen er redenen zijn om bij voldoende licht toch te kiezen voor een langere sluitertijd (bijvoorbeeld om stromend water te fotograferen), maar daar ga ik hier niet verder op in. Op het moment dat je de ontspanknop van je camera indrukt gaat de lensopening open. De ingestelde (of berekende) sluitertijd bepaalt vervolgens wanneer de lensopening weer dicht gaat. Duurdere camera s hebben in het algemeen een groter bereik tussen de kortste en de langste sluitertijd. Belangrijk om te weten is, dat bij een sluitertijd van 1/200 seconde precies twee keer zoveel licht de sensor bereikt als bij een sluitertijd van 1/400 seconde. Als je een camera met verwisselbare lenzen hebt, is dat bereik onafhankelijk van de lens die je gebruikt. De sluitertijd is een instelling van de camerabody en niet van de lens. ISO-WAARDE De ISO-waarde was vroeger, toen foto s nog op een fotorolletje werden gemaakt, een aanduiding voor de gevoeligheid van de film. Door een andere chemische samenstelling van de lichtgevoelige filmlaag was de ene film gevoeliger dan de andere. Een filmrolletje van ISO400 was twee keer zo gevoelig als een rolletje van ISO200, oftwel het had de helft minder licht nodig voor een zelfde

3 belichting van de foto. Wel was het zo, dat met het toenemen van de ISO-waarde ook de korreligheid van de foto toenam. Met de intrede van de elektronische beeldsensor bleef de ISO-instelling gehandhaafd, hoewel de technische werking natuurlijk anders werd. In vergelijking met een ISO200-opname wordt bij een ISO400-opname het door de sensor opgevangen licht elektronisch versterkt met een factor twee. Een bijkomend, nadelig effect van deze versterking is dat ruis ook versterkt wordt. Om die reden worden hoge ISO-waarden het beste vermeden. Bij ISO400 heb je dus de helft minder licht nodig als bij ISO200 om toch dezelfde belichting te verkrijgen. De ISO-waarde is, net als de sluitertijd, een instelling op de camera (en niet op de lens). Ook nu geldt dat de ISO-waardes die je op je camera kunt instellen een regelmatige reeks vormen, waarin de factor 2 een rol speelt, bijvoorbeeld: (Strikt genomen verandert de hoeveelheid licht op de beeldsensor niet als je de ISOwaarde wijzigt.) COMBINEREN VAN DIAFRAGMA, SLUITERTIJD EN ISO Samenvattend hebben we dus drie variabelen om de belichting te regelen: diafragma, sluitertijd en ISO. In principe kun je elke mogelijke diafragmawaarde met elke mogelijke sluitertijd en elke mogelijke ISO-waarde combineren. Elke combinatie van deze drie resulteert in een bepaalde belichting van de foto. Bij alle drie speelt de factor 2 een grote rol. En dat is een interessant gegeven, dat je de mogelijkheid biedt om slimme combinaties te maken. Als je door de omstandigheden gedwongen wordt om de ene factor te veranderen, kun je dat compenseren door een andere factor in tegengestelde richting te veranderen. Stel, dat je in verband met de gewenste scherptediepte voor een bepaald diafragma (bijvoorbeeld F5.6) hebt gekozen. Een sluitertijd van 1/500 seconde en ISO200 levert dan dezelfde belichting op als een sluitertijd van 1/1000 seconde en ISO400. Immers, door de halvering van de sluitertijd halveert ook de hoeveelheid licht dat op de sensor valt. Dat wordt dan goedgemaakt met een verdubbeling van de gevoeligheid van de sensor door de ISO-waarde te verdubbelen.

4 Een ander voorbeeld waarbij je de ISO-waarde niet wilt veranderen. Een sluitertijd van 1/250 seconde en een diafragma van F/5.6 resulteert in eenzelfde belichting als een diafragma van F/2.8 en een sluitertijd van 1/500 seconde. De sluitertijd halveert de hoeveelheid licht, maar het grotere diafragma verdubbelt die hoeveelheid licht weer, waardoor je uiteindelijk dezelfde belichting bereikt. Hieronder nog enkele voorbeelden, die per regel dezelfde belichting opleveren. In de gearceerde cellen staat de waarde, die ongewijzigd blijft. sec F ISO sec F ISO 1/ / / / / / / / AV, TV EN M-STAND Zoals gezegd hebben alle fotocamera s een automatische stand, waarbij de camera zelf de instellingen bepaalt aan de hand van de hoeveelheid licht. De meeste camera s (met uitzondering van smartphones, tablets en sommige compactcamera s) bieden daarnaast de mogelijkheid om zelf instellingen te kiezen. In het algemeen heb je dan drie mogelijkheden: 1. Je kiest voor de diafragma-voorkeuze, hetgeen betekent dat jij als fotograaf een bepaald diafragma kiest. De camera berekent vervolgens op basis van de gemeten lichthoeveelheid welke sluitertijd nodig is om een goed belichte foto te krijgen. Daarbij houdt de camera ook rekening met de ingestelde ISO-waarde. De diafragma-voorkeuze wordt op Canon-camera s aangegeven met de aanduiding Av; op Nikon-camera s is dat de A-stand. Deze letter aanduiding komt van het Engelse woord aperture wat lichtopening betekent. 2. Je kiest voor de sluitertijd-voorkeuze, waarbij je kiest voor een zelf in te stellen sluitertijd. De camera berekent dan de gewenste diafragmagrootte om de foto juist te belichten. Op Canon-camera s kies je dan de Tv (van time ), op Nikon-toestellen is dat de S-stand (van shutter = sluiter). 3. Je kiest voor de volledig handmatige stand, waarbij jezelf zowel de sluitertijd als het diafragma gaat instellen. Je bent dan ook zelf helemaal verantwoordelijk voor een juiste belichting. Op vrijwel alle camera s kies je dan voor de M-stand ( manual ). Deze stand biedt je maximale vrijheid in het kiezen van de gewenste instellingen. Bij de eerste twee opties ben je in beginsel zeker van een goed belichte foto. Immers, zelf heb je gekozen voor een ISO-waarde en één van de andere twee instellingen; de camera berekent de juiste waarde voor de derde instelling. Uiteraard voorzover dat past binnen de mogelijke waarden van de camera of het objectief. Met de informatie hierboven kun je in principe aan de slag om goed belichte foto s te maken. Alle basisingrediënten ken je nu. Wat hierna nog volgt zijn wat verdiepings punten die je kunt gebruiken om je belichting te verbeteren of te verfijnen.

5 Goed belicht Aanvullende informatie DIAFRAGMA-AANDUIDING OP OBJECTIEVEN In elke modelaanduiding van een objectief staat een aanwijzing van de diafragma-mogelijkheden. Bij prime-lenzen (dat zijn lenzen met een vaste brandpuntsafstand) kan dat er bijvoorbeeld zo uitzien: Tamron SP 90mm F2.8 Di VC USD 1:1 Macro Dit is een lens met een vast brandpunt van 90 mm. De aanduiding F2.8 geeft aan dat het grootste diafragma (dus de kleinste diafragmawaarde) F/2.8 is. Op lenzen staat vrijwel nooit de andere uiterste waarde vermeld (dus die voor de kleinste diafragma-opening, bijvoorbeeld F/32). Op een zoomlens (dus een lens met een variabele brandpuntsafstand) staat een iets andere vermelding, bijvoorbeeld: Sigma mm f/ DC Macro OS HSM Deze aanduiding geeft aan dat bij een brandpuntsafstand van 18 mm het grootste diafragma F/3.5 is. Bij een brandpuntsafstand van 250 mm is het maximale diafragma F/6.3. Ook hier vind je geen aanduiding van het kleinste diafragma. BELICHTINGSSTOP Bij belichting wordt vaak de term stop gebruikt. Ik verlaag de belichting met 1 stop, of ik moest 2 stops overbelichten. Een stop kun je zowel in diafragma als in sluitertijd of ISO-waarde aanpassen. Eén stop komt dan overeen met een wijziging van 1/100 seconde in 1/200 seconde, of van ISO100 naar ISO200. Een diafragma-verandering van F/2.8 naar F/5.6 is ook één stop. Oftewel: 1 stop komt overeen met een aanpassingsfactor 2. Merk op, dat 1 stop over-/onderbelichting niet betekent dat je twee aan elkaar grenzende waarden (voor sluitertijd, ISO of diafragma) kiest. Als jouw objectief diafragma s van 2.8, 4, 5.6, 8.0, 11, 16 en 22 aankan, is een wijziging van 5.6 naar 8.0 niet een onderbelichting van 1 stop. EV-AANPASSING Stel dat je een foto wilt maken in een besneeuwd landschap of in een situatie met een heel heldere lucht. In dit soort situaties wil je misschien wel overbelichten of onderbelichten om uiteindelijk een goed resultaat te krijgen. In de Av/A-stand en in de Tv/S-stand lukt dat dan waarschijnlijk niet omdat de camera bij de door jou gekozen waarden zelf de derde waarde berekent.

6 Je kunt uiteraard voor de M-stand kiezen, zodat je alle instellingen handmatig doet, maar je kunt de camera ook vertellen dat hij moet onder- of overbelichten. Dat doe je met de EV-instelling. Daarmee geef je aan hoeveel stops de camera moet afwijken van de berekende waarde. EV staat voor exposure value. Bijvoorbeeld: Bij ISO200 en een door jou ingesteld diafragma van F/8.0 (Av/A-stand) zou de camera in een bepaalde siutatie een sluitertijd van 1/1000 seconde hebben berekend. Uit ervaring weet je dat in die situatie de belangrijkste onderwerpen op de foto onderbelicht zullen worden. Het diafragma wil je op F/8.0 houden in verband met de gewenste scherptediepte. De ISO-waarde veranderen heeft geen zin, omdat de automaat van de camera die wijziging toch weer zou compenseren en er alsnog een onderbelichte foto zou worden gemaakt. De enige manier is om de camera te vertellen dat de belichtingstijd langer moet zijn. Dat doe je door de EV-instelling met één of twee stops te verhogen. Hierdoor weet de camera dat de sluitertijd van 1/1000 seconde moet worden verlaagd naar 1/500 (= 1 stop) of 1/250 seconde (= 2 stops). De meeste camera s hebben overigens de mogelijkheid om de EV-instelling te wijzigen met telkens 1/3 stop. In de Av/A-stand heeft een aanpassing tot gevolg dat de sluitertijd wordt aangepast. In de Tv/S-stand wordt de diafragmawaarde gecorrigeerd. In de M-stand heeft een EV-aanpassing geen nut, omdat je daar sowieso alle instellingen zelf bepaalt. ND-FILTERS Soms loop je wat belichting betreft tegen de begrenzingen van je apparatuur aan. Dat hoeft niets te maken te hebben met het feit of je dure of eenvoudige apparatuur hebt. Het kan ook een gevolg zijn van het resultaat dat je met je foto wilt behalen. Stel je voor, dat je een landschapsfoto wil maken. In dat landschap bevindt zich een waterval of een meertje, waarop kleine golven te zien zijn. In jouw foto wil je het water van de waterval als een witte sluier laten zien, of je wilt de golven op het weer neutraliseren. Een veel gebruikte methode daarvoor is het gebruik van een langere sluitertijd. Daardoor zullen de bewegende delen in je foto (de waterval of de golven) bewegingsonscherpte gaan vertonen. En dat is eigenlijk precies wat je wilt bereiken. Een vervelende bijkomstigheid bij deze aanpak is dat door de langere sluitertijd veel meer licht op de sensor zal vallen dan eigenlijk nodig is voor een goede belichting. Je wilt echter ook geen kleiner diafragma kiezen (in verband met de gewenste scherptediepte) en de ISO-waarde is al zo laag mogelijk ingesteld. Meer mogelijkheden op je camera heb je niet. De enige oplossing die er dan nog overblijft is het gebruik van een zogenaamd ND-filter. ND is de afkorting van neutral density. De Nederlandse benaming is grijsfilter. Dit filter houdt een bepaalde hoeveelheid ligt tegen zonder de andere eigenschappen van het licht (zoals kleur en polarisatie) aan te tasten. Grijsfilters zijn verkrijgbaar in verschillende gradaties, aangeduid met een getal dat het aantal lichtstops bepaalt. Onderstaande tabel geeft aan hoeveel licht een bepaald filter tegenhoudt:

7 Aanduiding verhouding lensopening F- stops lichtdoorlatendhid % ND.2 1/2 1 50% ND.4 1/4 2 25% ND.8 1/8 3 12,5% ND.16 1/16 4 6,25% ND.32 1/32 5 3,125% ND.64 1/64 6 1,563% enz. enz. enz. enz. Stel, je zou voor een waterval normaal gesproken bij een gegeven diafragma en ISO-waarde een sluitertijd van 1/125 seconde nodig voor een goed belichte foto. Als je omwille van het sluiereffect naar een sluitertijd van 0,5 seconde zou willen gaan, dan zou dat resulteren in een overbelichting van 6 stops. Om daar tegen te compenseren zou je een ND.64 grijsfilter moeten gebruiken. LICHTMEETMETHODE Tegenwoordig maken camera s gebruik van een interne lichtmeting: de camera meet hoeveel licht er op de sensor valt en past daar op de belichting aan. Bij een externe lichtmeting meet je met een losse lichtmeter hoeveel licht er op het te fotograferen (hoofd-)onderwerp valt. Bij die interne meting kun je kiezen uit verschillende mogelijkheden, die je in het camera-menu kunt kiezen. Canon-camera s hebben bijvoorbeeld de mogelijkheden, zoals in deze afbeelding. Andere merken hebben vergelijkbare opties. De keuze die je maakt, bepaalt over welk deel van de beelduitsnede door de interne lichtmeter de lichthoeveelheid wordt gemeten. Dat gebied kan variëren van het gehele zoekerbeeld tot een enkel punt in het beeld. Welke methode je kiest is afhankelijk van omstandigheden en soort foto. Uiteraard is deze instelling niet van belang bij fotograferen in de M-stand. Voor meer informatie over deze lichtmeetmethodes kun je het beste de handleiding van je camera raadplegen.