Koersen met de stroom mee

Transcriptie

1 Koersen met de stroom mee Provincies maken ruimte voor water in regionale stroomgebieden

2 Water een probleem? Veranderingen in het klimaat, rijzing van de zeespiegel en bodemdaling zorgen ervoor dat we in Europa, en dus ook in Nederland, te maken krijgen met wateroverlast én met watertekort. De hevige buien in 2002 met wateroverlast in Tsjechië en Duitsland en in Nederland in Rijssen, West-Brabant en Putten zijn een voorproefje van wat ons te wachten staat. Naast wateroverlast wordt ook watertekort een probleem. Er zullen periodes komen waarin geen druppel regen valt en waarin de grote rivieren minder water aanvoeren. Nederland heeft bovendien al geruime tijd problemen met de kwaliteit van het water en de verdroging van natuurgebieden. Het is daarom de hoogste tijd om oplossingen te bedenken. Bijvoorbeeld door water weer de ruimte te geven. Water daagt Nederland heeft in het verleden alle mogelijke moeite gedaan de gevaren van water uit te bannen. De waterbeheerders hebben dat zo goed gedaan, dat het nu moeite kost Nederlanders te overtuigen van de uitdagingen waarvoor het water ons de komende jaren stelt. Meer neerslag in de winter, heftigere regenbuien in de zomer, maar ook langere periodes van droogte in de zomer. Samen met de manier waarop we ons land hebben ingericht zorgen deze ontwikkelingen ervoor dat er onvoldoende ruimte is om de overvloed aan water op te vangen en zo mogelijk vast te houden voor droge periodes. Hier ligt dus een uitdaging. Niet alleen voor de waterbeheerders. Zowel burgers, maatschappelijke organisaties, bedrijfsleven als 2

3 Nederland uit bestuurders moeten water opnieuw een plaats geven in hun dagelijks leven. De provincies zijn die uitdaging aangegaan. Deze brochure vertelt hoe zij dat hebben gedaan. 3

4 Vasthouden-bergen-afvoeren Naar aanleiding van de wateroverlast in 1998 is de Commissie Waterbeheer 21ste eeuw in het leven geroepen om te onderzoeken of de waterhuishouding van Nederland bestand is tegen de uitdagingen van de komende eeuw. Het antwoord was duidelijk: nee. De dijken en gemalen volstaan niet om wateroverlast te voorkomen. Er zijn ook andere maatregelen nodig. Daarom heeft de Commissie Waterbeheer 21ste eeuw geadviseerd water meer ruimte te geven volgens een drietrapsstrategie: eerst water vasthouden, dan water bergen en als het niet anders kan water afvoeren. Volgens deze strategie wordt de regionale waterhuishouding ingericht. Vasthouden betekent neerslag tijdelijk opvangen in of op de bodem. Daarbij worden sloten en haarvaten weer benut. De mogelijkheden hiervoor worden sterk bepaald door de terreinhelling, de beschikbare ruimte en het grondgebruik. Maatregelen zijn nodig om de afvoer van water te vertragen. Bergen is teveel aan neerslag tijdelijk opvangen in grotere oppervlaktewateren en door het gecontroleerd onder water laten lopen van gebieden die hier direct aan grenzen. Voor het vasthouden van water volstaan kleinschalige maatregelen die op zichzelf weinig ruimte vragen. Stroomgebiedvisies bieden praktische maatregelen Meer ruimte voor water is een van de uitgangspunten van het waterbeleid voor de 21ste eeuw. Een ander uitgangspunt is dat het ene gebied zijn problemen met teveel water niet afwentelt op een ander gebied. Dit begint natuurlijk al in Duitsland en België met de Maas en de Rijn. De trits vasthouden-bergen-afvoeren is daarom leidraad bij het zoeken van oplossingen in zowel landelijk als stedelijk gebied. Dat wil zeggen dat eerst wordt gekeken hoe water in een gebied kan worden vastgehouden en vervolgens waar ruimte is om water tijdelijk of permanent te bergen. Pas in laatste instantie is het afvoeren van water een oplossing. De provincies hebben voor alle zeventien regionale stroomgebieden in Nederland visies op de gewenste ruimtelijke ontwikkeling opgesteld, de zogenoemde stroomgebiedsvisies. De visies bieden naast een blik op de lange termijn (2050) vooral ook praktische maatregelen zoals het herstel van beken en het graven van meer open water. Met dergelijke maatregelen kan nu al meer ruimte voor water worden gemaakt, zonder de waterproblemen van het ene gebied op het andere af te wentelen. 4

5 Om voldoende effect te sorteren, zullen maatregelen wel over een relatief groot gebied verspreid moeten worden uitgevoerd. Voor het bergen van water moeten gebieden worden gezocht. Deze hoeven niet veel ruimte in te nemen om effectief problemen met wateroverlast te kunnen voorkomen. Met het vasthouden van water in de bodem en het bergen van water in voorraadbekkens kunnen watertekorten voor natuur en landbouw worden verminderd. Zoeken naar combinaties Ruimte maken voor water hoeft niet te betekenen dat die ruimte ten koste gaat van iets anders. Vaak kan ruimte voor water samen gaan met bijvoorbeeld natuurontwikkeling, stedelijke nieuwbouwwijken, bedrijventerreinen en extensieve landbouw. Door combinaties te zoeken kunnen twee vliegen in één klap worden gevangen. Niet alleen het probleem van de wateroverlast vermindert. Tegelijk verminderen de watertekorten voor de landbouw en krijgen natuur en recreatie nieuwe impulsen. In het stedelijk gebied biedt opvang van water kansen voor nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen. Kortom, door ruimte te maken voor water kan Nederland er mooier op worden en een aangenamer leefklimaat bieden. Hierna volgen enkele concrete voorbeelden uit de regionale stroomgebiedsvisies. Afweging van belangen De regionale stroomgebiedsvisies zijn niet alleen bedoeld als bouwsteen voor het Nationaal Waterakkoord, maar ook voor de provinciale structuurvisies, het provinciale streekplan en het waterhuishoudingsplan. Vasthouden-bergen-afvoeren is een afweging die op het niveau van stroomgebieden wordt gemaakt. Op lokaal niveau vindt een bredere afweging van belangen plaats. In de lokale plannen wordt de behoefte aan ruimte voor water beleidsmatig gecombineerd met andere ruimteclaims. In de periode tot en met 2005 verankeren de provincies de regionale stroomgebiedsvisies in de geïntegreerde structuurvisies en streekplannen. 5

6 Met de snelheid van water Op 14 februari 2001 hebben rijk, provincies, waterschappen en gemeenten de Startovereenkomst Waterbeleid 21ste eeuw gesloten. Daarin is afgesproken dat de provincies verantwoordelijk zijn voor het opstellen van regionale stroomgebiedsvisies die de bouwstenen vormen voor het Nationaal Waterakkoord. De provincies zijn erin geslaagd, in samenwerking met waterschappen en gemeenten, binnen zeer korte tijd visies te ontwikkelen. Dat laat zien dat zij de urgentie van het watervraagstuk onderkennen. Amstelland In het stroomgebied van Amstelland wordt ervoor gekozen de wateroverlast te voorkomen door nieuwe waterplassen aan te leggen rond Utrecht en ten zuiden van Amsterdam. Deze plassen bieden weer mogelijkheden voor natuur en recreatie. Ook kunnen ze worden gebruikt om watertekorten in landbouwgebieden op te vangen. Naast de aanleg van waterplassen, worden in het gebied ook proeven gedaan met vernatting van veenweiden om bodemdaling te voorkomen. Limburg In het Limburgs stroomgebied wordt een oplossing voor wateroverlast gezocht door nieuwe en bestaande natte natuur te combineren met langer vasthouden en bergen van water in de beekdalen. Op die manier wordt negentig procent van de ruimte die nodig is voor waterberging gevonden in de ecologische hoofdstructuur, een aaneengesloten geheel van natuurgebieden. Ook in een groot aantal landbouwgebieden wordt door onder andere het bouwen van stuwen of het verbreden van sloten water vastgehouden om te gebruiken in de landbouw. Het leek de betrokken overheden de beste manier om de waterproblematiek de baas te worden door niet de weg van de grote beleidsnota s te kiezen met alle tijdrovende procedures van dien. Op regionaal niveau zijn de betrokken partijen het beste in staat de ruimtelijke dynamiek te vertalen in een ontwikkelingsgerichte strategie met integrale maatregelen voor een specifieke gebied. De snelheid waarmee de regionale stroomgebiedsvisies tot stand komen en de kwaliteit ervan rechtvaardigen de gekozen werkwijze. Het verdient aanbeveling deze werkwijze ook voor andere beleidsterreinen te kiezen, bijvoorbeeld voor wonen of mobiliteit. Nationaal Bestuursakkoord Water In het Nationaal Bestuursakkoord Water maken het rijk, de provincies, de waterschapen en de gemeenten afspraken over de uitvoering van het nieuwe waterbeleid op regionale en nationale schaal. Dit akkoord zal begin 2003 worden gesloten. De regionale stroomgebiedsvisies leveren belangrijke bouwstenen voor het akkoord. Deze stroomgebiedsvisies hebben geen wettelijke status. Ze bieden een basis voor brede ruimtelijke oplossingen waarbij ruimte voor water wordt gecombineerd met natuur, landbouw, recreatie en/of wonen. Daarmee is bewust het pad van de grote beleidsnota s verlaten. 6

7 Noorden van het land In de stroomgebieden van de Hunze en de Drentsche Aa worden vele kleinschalige maatregelen genomen om meer water vast te houden. In het lage deel van Groningen wordt ingezet op meer ruimte voor waterberging in combinatie met grootschalige natuurontwikkeling. Tevens wordt ruimte voor het bergen van water gecombineerd met de ontwikkeling van de Blauwe Stad en Meerstad. In de Veenkoloniën wordt meer water vastgehouden om de landbouw van water te voorzien. 7

8 Zuid-Holland In Zuid-Holland moet ruimte voor water worden gevonden in het stedelijk gebied van bijvoorbeeld Rotterdam, Den Haag, Delft en Gouda. Daar en in het glastuinbouwgebied van het Westland moet meer open water komen in de vorm van waterbergingsgebieden. Daarmee kan in de toekomst de wateroverlast worden voorkomen die sinds 1998 jaarlijks optreedt. De duinen bieden volop mogelijkheden om water langer vast te houden en zo een bijzondere natuur te ontwikkelen. Gelderse Vallei In het stroomgebied van de Gelderse Vallei is wateroverlast een belangrijk probleem. De afvoercapaciteit van het Valleikanaal is onvoldoende. Een oplossing is drie locaties in de omgeving van Amersfoort en Veenendaal te bestemmen voor waterberging. Voordeel van deze oplossing is tevens dat hiermee het gevaar kleiner wordt dat deze steden te maken krijgen met wateroverlast. Daarnaast kan meer water worden vastgehouden door beken meer ruimte te geven en sloten uit te diepen. Deze maatregel helpt verdroging van natuurgebieden te bestrijden en geeft natuurontwikkeling een geweldige impuls. Visies uitwerken én concrete maatregelen nemen In de komende tijd wordt nog volop gewerkt aan de regionale stroomgebiedsvisies. Dit gebeurt in overleg met maatschappelijke organisaties en burgers. Doel is afspraken te maken over de uitvoering van de wateropgaven die ons te wachten staan. De visies vormen samen een belangrijke bouwsteen voor het Nationaal Bestuursakkoord Water. Tegelijk is het van belang dat de provincies, waterschappen en gemeenten op korte termijn overgaan tot uitvoering van maatregelen op lokaal niveau. Het is de bedoeling deze sporen gelijktijdig te bewandelen. Daarbij wordt voortdurend geschakeld tussen regionaal en lokaal niveau. Op het niveau van het regionale stroomgebied wordt de beleidsmatige afweging tussen vasthouden, bergen en afvoeren van water genomen, terwijl op lokaal niveau de maatregelen worden genomen om water vast te houden of te bergen. 8

9 Uitwerking stroomgebiedsvisies naar lokaal niveau Brabant De regionale stroomgebiedsvisies zijn niet het eindpunt, maar het begin van een traject van duurzame ruimtelijke ontwikkeling. Water speelt daarin een hoofdrol. In dat traject moeten de regionale stroomgebiedsvisies worden uitgewerkt naar lokaal niveau. Over het algemeen bestaat een redelijk goed beeld van de ruimte in hectares en kubieke meters die minimaal nodig is om het watersysteem bestand te laten zijn tegen de problemen van de komende eeuw. De precieze uitwerking voor gebieden moet nog worden gemaakt. Dat gebeurt onder meer in de nieuwe provinciale streekplannen. De regionale stroomgebiedsvisies moeten worden uitgewerkt in de vele plannen en projecten die al bestaan in de regionale stroomgebieden. Dat wil zeggen dat maatregelen gericht op het vasthouden en bergen van water, maatregelen die de waterkwaliteit verbeteren én maatregelen voor natuur, Beek De Aa in Noord-Brabant heeft zijn oorspronkelijke slingerende loop weer verkregen. Daarmee wordt de afvoer vertraagd. Tevens is in het gebied Starkriet een overstromingsvlakte van 52 hectare aangelegd. Dit bergingsgebied moet helpen voorkomen dat de A2 bij Den Bosch overstroomt. Het is één van de eerste waterbergingsgebieden die in het kader van waterbeleid voor de 21ste eeuw zijn aangelegd. Het omvat 40 hectare bos in eigendom van Staatsbosbeheer en 12 hectare aangekochte landbouwgrond. In minder dan een jaar is het gebied ingericht als bergingsgebied en nu al steken de eerste bijzondere plantensoorten de kop op. landbouw, recreatie, wonen en werken integraal worden genomen voor een bepaald gebied. Veel provincies werken nu al gelijktijdig aan de regionale stroomgebiedsvisies en de nieuwe streekplannen of gaan dat in 2003 doen. 9

10 In samenwerking met de mensen in de regio Ruimte voor water ontstaat door in te spelen op ontwikkelingen in een gebied. Hoe zwaar inhoudelijke argumenten om meer ruimte te maken voor water ook mogen wegen, zij zijn nog niet voor iedereen doorslaggevend. Dat betekent dat provincies, waterschappen en gemeenten de komende tijd het gesprek aangaan met de mensen in de gebieden waar oplossingen voor het watervraagstuk kunnen worden gevonden. Niet alleen om de burgers, bedrijven, maatschappelijke organisaties te overtuigen van de noodzaak van maatregelen. Maar vooral ook om enthousiasme voor een duurzame ruimtelijke ontwikkeling los te maken door duidelijk te maken dat de overheden hun verantwoordelijkheid nemen om ruimte voor water serieus aan te pakken. Enthousiasme bij burgers, bouwers, ontwikkelaars en maatschappelijke organisaties om een creatieve bijdrage te leveren aan het vertalen van oplossingen in concrete maatregelen in hun gebied. Zo is het enthousiasme voor water in Nijmegen vergroot door de aandacht ook te richten op aspecten als verkeer en groenvoorzieningen. Naast acht organisaties op het gebied van water zijn meer dan dertig maatschappelijke organisaties, bedrijven en burgers betrokken. 10

11 Beginnen met gebieden waar druk op ruimte het grootst is Met de vertaling van oplossingen in concrete maatregelen kan worden gestart in die gebieden waar de druk op de ruimte nu al erg groot is, bijvoorbeeld in West-Nederland. Waarom in deze gebieden? In de toekomst zou herinrichting in dergelijke gebieden wel eens moeilijk of onmogelijk kunnen zijn door versnippering en bebouwing. Het accent zou kunnen liggen op bestaand en nieuw stedelijk gebied. Ervaringen in Nijmegen leren dat in stedelijk gebied minder weerstand kan bestaan tegen anders omgaan met water. Ook is het zo dat met vele kleinschalige maatregelen grote effecten kunnen worden bereikt voor het watersysteem. 11

12 Regionale stroomgebieden Colofon Dit is een uitgave van het Interprovinciaal Overleg Postbus BC Den Haag Telefoon Redactie Jos Stumpe, Amsterdam Fotografie Ton Broekhuis, Olde Trijne George Burggraaff, Buurmalsen Aleid Landeweerd, Den Haag RWS/Meetkundige Dienst, Delft Herman Weesjes, Voorst provincie Zuid-Holland, Den Haag Vormgeving Jean Cloos Art Direction bv BNO, Den Haag Druk RS Drukkerij B.V., Rijswijk IPO-publicatienummer 199 Voor meer informatie over Nederland leeft met Water zie Den Haag, november 2002 Meer informatie Voor meer informatie over de afzonderlijke regionale stroomgebiedsvisies kunt u contact opnemen met: West Groningen-Drenthe dhr. S. Troost s.troost@provinciegroningen.nl Oost Groningen-Drenthe dhr. L. de Vree l.devree@drenthe.nl Fryslân dhr. J.J. Buyse j.j.buyse@fryslan.nl Vecht/Zwarte Water dhr. F. Stam f.stam@prv-overijssel.nl Flevoland dhr. B. Kappe kappe@flevoland.nl Noorderkwartier dhr. R. Koning koningr@noord-holland.nl Veluwe dhr. R. Immink r.immink@prv.gelderland.nl Midden-Holland mw. K. Raap raap@pzh.nl Amstelland drs. T.J.J. Kalker titia.kalker@provincie-utrecht.nl Gelderse Vallei ir. J. Mankor hans.mankor@provincie-utrecht.nl Achterhoek Liemers dhr. R. Immink r.immink@prv.gelderland.nl Zuid-Holland Zuid mw. K. Raap raap@pzh.nl Rivierengebied dhr. A. Schenk a.schenk@prv.gelderland.nl Zeeland dhr. L.A. Kaland la.kaland@zeeland.nl West-Brabant mw. A.L. Visser-Grijp avisser@brabant.nl Oost-Brabant mw. A.L. Visser-Grijp avisser@brabant.nl Limburg dhr. W.F.C. Vermeij wfc.vermeij@prvlimburg.nl 12