Uitgebreide routebeschrijving

Transcriptie

1 Groepsreis Marokko Kort Langs de koningssteden Reiscode: Groepsgrootte: Aantal dagen: SMK Uitgebreide routebeschrijving Route Welkom Deze reis vormt een mooie introductie in de eeuwenoude cultuur van Marokko. Je bezoekt de vier mooiste koningssteden van het land: oude bolwerken met kronkelende labyrinten binnen hoge muren, kleurrijke markten, moskeeën, palmentuinen en koranscholen. Ook kun je fraaie Romeinse ruïnes en het belangrijkste pelgrimsoord van Marokko bezoeken en genieten van het uitzicht op de imposante, vaak met sneeuw bedekte, bergen van de Hoge Atlas. Waan je in dit exotische land in een Sprookje van 1001 Nacht! Dag tot dag schema Hieronder vind je een overzicht met de dag-tot-dag beschrijving. Vervoer Route Overnachting 1 Bus,Vliegtuig Amsterdam - Casablanca Casablanca 2 Bus Casablanca - Rabat - Meknes Meknes 3 Bus Meknes - Moulay Idriss - Volubilis - Fes Fes 4 Fes Fes 5 Bus Fes - Marrakech Marrakech 6 Marrakech Marrakech 7 Marrakech Marrakech

2 8 Bus,Vliegtuig Marrakech - Amsterdam Dag tot dag beschrijving Dag 1: Amsterdam - Casablanca Vlucht van Amsterdam naar Casablanca, waar je afhankelijk van het vluchtschema aan het eind van de middag of begin van de avond aankomt. Je reisbegeleid(st)er wacht de groep op en brengt je in ongeveer een half uur naar het hotel in de stad. Vanavond kun je genieten van je eerste gezellige Marokkaanse diner. Dag 2: Casablanca - Rabat - Meknes s Ochtends staat een bezoek aan de op één na grootste moskee ter wereld op het programma (entree niet inbegrepen). De immense Hassan II moskee heeft een minaret die 200 m hoog is en biedt plaats aan meer dan gelovigen. Het werd in opdracht van de koning gebouwd en in 1993 opgeleverd om de westelijke grens van de islam te markeren. Rabat, de huidige hoofdstad van Marokko, ligt op 1½ uur rijden van Casablanca. Je bekijkt hier de Hassan toren en het mausoleum van de twee voorgangers van de huidige koning. Het 12de eeuwse fort Kasbah des Oudaias is ook de moeite van een bezoek waard. Na de lunch reis je in 2½ uur met de eigen bus door het Marokkaanse landschap naar Meknes. Deze koningsstad is gebouwd op heuvels en wordt omgeven door boomgaarden en kurkeikbossen. Je overnacht in een hotel in de µville nouvelle Dag 3: Meknes - Moulay Idriss - Volubilis - Fes Op deze dag bezoek je onderweg Volubilis en Moulay Idriss. Volubilis is de belangrijkste Romeinse opgraving van Marokko. In de oudheid was het een stad met aanzien, waarvandaan olijfolie, graan en wilde dieren (die werden ingezet in het circus) naar Rome werden geëxporteerd. Na Volubilis rijden we door naar Moulay Idriss, een van de heiligste plaatsen van het land, een 'poor men's Mekka'. Zeven bezoeken aan dit heiligdom staan namelijk gelijk aan een bezoek aan Mekka. Dag 4: Fes Fes kun je het beste met een gids bezoeken. De oude stad is in hart en ziel nog middeleeuws. Het eeuwenoude gildensysteem is deels intact en de bewoners zijn gereserveerd ten opzichte van alles wat van buiten komt. Het verval van deze medina in de afgelopen eeuw is gepaard gegaan met een uittocht van welvarende families en de bevolking bestaat nu naast conservatieve islamitische geestelijken vooral uit kooplieden en ambachtslui. In de leerlooierijen staan jongens de hele dag leer te stampen tot ze na een lange dag eindelijk huiswaarts mogen gaan. Voor wie dat wil wordt er een hele dagexcursie georganiseerd onder leiding van een lokale gids om de belangrijkste monumenten te bezoeken. Deze excursie is opgenomen in het excursiepakket, of is ter plekke bij te boeken. Amsterdam

3 Dag 5: Fes - Marrakech Je rijdt met eigen minibussen langs het Atlasgebergte naar Marrakech, de duizend jaar oude, roze stad, prachtig gelegen te midden van een grote oase. Het is een lange en mooie rit van 500 km, ongeveer negen uur rijden, stops niet meegerekend. Marrakech kent zijn weerga niet als het gaat om zijn kleurrijke bevolking en markten. Tot in de 20ste eeuw kwamen hier de handelaren uit de Sahara en de Sahel kamelen, goud en slaven verhandelen. Wereldberoemd is het centrale plein Djemaa el Fna vol waarzeggers, verhalenvertellers en slangenbezweerders. Afrikaanse acrobaten halen halsbrekende stunts uit op het ritme van grote drums. Je kunt het spektakel bekijken vanaf een van de dakterrassen, terwijl de zon ondergaat en in de verte de besneeuwde pieken van het Atlasgebergte oranje kleurt. Je logeert in een sfeervol hotel dichtbij het oude centrum. Dag 6: Marrakech Je kunt mee met een halve dagexcursie om de belangrijkste monumenten te bezoeken. Deze excursie is opgenomen in het excursiepakket, of is ter plekke bij te boeken. De oude stadsmuren van Marrakech zijn grotendeels intact. In de loop van acht eeuwen zijn ze telkens versterkt en meegegroeid met de omvang van de stad. Ze hebben een totale lengte van zo'n tien kilometer. Vijftien poorten geven toegang tot de medina. Je kunt een rondgang langs de muren maken per paardenkoets, die in deze stad nog tot het gewone vervoer behoort. De stad verbergt tussen haar muren moskeeën, oude paleizen en sultantombes. Een voorbeeld is het Bahia paleis, de residentie van een grootvizier en een fraai voorbeeld van Andalusisch-Moorse architectuur. De rust in het centrale hof met zijn fonteinen en mozaïekvloer en de tuin vol palmen en sinaasappelbomen staat in schril contrast met de drukte van de omliggende kasbah. Fraai zijn ook de bewerkte cederhouten plafonds. Dag 7: Marrakech Voor wie genoeg heeft van de hectiek van de stad is er de mogelijkheid om ter plekke een excursie te boeken naar Imlil, een dorpje in de hoge Atlas, waar het mooi wandelen is. Een lokale gids gaat mee en de lunch is inbegrepen. Dag 8: Marrakech - Amsterdam In de vroege ochtend rijd je naar de luchthaven van Marrakech, vanwaar je via Casablanca naar Schiphol vliegt. NB: De genoemde reisduur per dag is uiteraard bij benadering. Aanvullende informatie reis Wat is inclusief?

4 internationale vluchten; alle transport met AC (mini)bussen; hotelovernachtingen met ontbijt; bezoek aan Hassan II moskee / Rabat / Volubilis / Moulay Idriss; Nederlands- of Engelstalige reisbegeleiding; luchthavenbelasting; brandstofheffing; compensatie CO2 uitstoot Wat is exclusief? overige maaltijden; optionele excursie; alle entreegelden (o.a Hassan II moskee); fooien; boekingskosten; bijdrage Calamiteitenfonds; reis- en annuleringsverzekering Landarrangement Het is ook mogelijk om van deze rondreis alleen het landarrangement te boeken. Je regelt dan zelf de internationale vluchten en de transfer bij aankomst en vertrek. Met de andere deelnemers maak je vervolgens de reis volgens programma. Zo heb je een optimale vrijheid om zelf je reis samen te stellen en de vlucht te kiezen die bij je reisplannen past. Op het boekingsformulier kun je ook aangeven of we, tegen betaling, nog een extra overnachting bij aankomst moeten regelen. Ook de transfer bij aankomst kan Shoestring op individuele basis voor je regelen. Voor al onze reizen hebben we een minimum aantal deelnemers nodig. Houd hier rekening mee voordat je zelf tickets gaat reserveren. Het is in alle gevallen je eigen verantwoordelijkheid om op tijd bij het beginpunt van de reis aanwezig te zijn. Daarnaast zijn wij niet verantwoordelijk voor sporadische wijzigingen in de vertrekdata van onze groepsreizen. Voor sommige periodes kan de prijs van het landarrangement afwijken van de rest van het jaar, denk hierbij aan festivalreizen. Wanneer de prijs van het landarrangement aangepast is, wordt dit vermeld onder het 'laatste nieuws'. De kosten van het landarrangement in 2016 voor deze reis bedragen 399 Extra kosten Het door ons geadviseerde zakgeld is een minimum bedrag voor je maaltijden, drankjes, optionele excursies, entreegelden, ter plaatse te betalen luchthavenbelastingen en fooien. Het bedrag dat je uiteindelijk uitgeeft hangt natuurlijk sterk af van je eigen uitgavenpatroon, souvenirs zijn mede daarom niet inbegrepen. Reisdocumenten

5 Als je over de Nederlandse of Belgische nationaliteit beschikt, hoef je voor deze Marokko reis voor vertrek geen visum te regelen, je krijgt bij aankomst in Marokko een entreestempel waarmee je drie maanden in het land kunt verblijven. Wel dien je te beschikken over een geldig internationaal paspoort dat nog minimaal drie maanden geldig is. Op de website van onze partner Visumloket vind je alle informatie over de benodigde reisdocumenten (zoals paspoort). Kijk op de website van Visumloket wat je naar ons moet opsturen: Nederlandse reizigers bezoeken koningaap.visumloket.nl. Belgische deelnemers bezoeken koningaap.visumloket.be Deelnemers die niet beschikken over de Nederlandse of Belgische nationaliteit, dienen zelf contact op te nemen met de betreffende ambassade(s) en hun eventuele visum te regelen. Als je aankomt in Marokko dien je douaneformulieren in te vullen, ook als je vertrekt vul je douaneformulieren in. Meereizen kind met ouder met andere achternaam Wanneer een kind meereist met een ouder met een andere achternaam dan kan gecontroleerd worden of er daadwerkelijk een ouder-kindrelatie is. Doel van deze extra controle is om kindontvoeringen tegen te gaan. Sommige landen eisen een verklaring waaruit blijkt dat de meereizende volwassene ook daadwerkelijk de ouder is of het gezag heeft. Informeer hiernaar bij de ambassade of het consulaat van het land van bestemming. Op de site van de Koninklijke Marechaussee kun je een toestemmingsformulier downloaden. Reist een kind mee met iemand anders dan de ouders, bijvoorbeeld een familielid, dan eisen sommige landen een verklaring waarin de ouders toestemming geven voor deze reis. U kunt bij de ambassade of het consulaat van het land van bestemming informeren naar de toelatingseisen die voor dit land gelden. Accommodatie en transport

6 Vervoer Om optimaal te kunnen genieten van al het fraais wat er onderweg te zien is, maak je gebruik van eigen vervoer, dat wil zeggen gehuurde minibussen. Daardoor is het mogelijk om onderweg stops te maken waar en wanneer we zelf willen. Afhankelijk van de groepsgrootte reizen we rond in een of twee minibusjes. De bussen beschikken meestal over airconditioning maar ervaring heeft geleerd dat men het vaak prettiger vindt om de ramen open te hebben in plaats van de airco aan. Ook zal op sommige trajecten (steile bergwegen) de airco niet aangezet kunnen worden. In de bus mag niet gerookt worden. De transfers van en naar het vliegveld zijn inbegrepen. Eventuele extra vervoerskosten bij optionele excursies zijn niet inbegrepen. Accommodatie Tijdens de rondreis overnachten we in hotels in de twee- en driesterren klasse in tweepersoonskamers met (meestal) eigen badkamer. Je verblijf is op basis van logies en ontbijt. Bij de selectie van onze hotels hebben we met name gelet op de locatie, hygiëne en sfeer. De meeste hotels hebben een eigen restaurant en een dakterras, binnenhof of tuin. De in- en uitchecktijd in de hotels is meestal uur. Deelnemers die zich individueel inschrijven delen een kamer met een andere deelnemer. We houden er uiteraard rekening mee dat je bij iemand op de kamer komt van hetzelfde geslacht.. Mocht je een kamer voor jezelf willen, dan kan dat in principe geregeld worden. Je betaalt daarvoor dan de eenpersoonskamertoeslag. Let op, per reis hebben we 5 eenpersoonskamers ter beschikking. Informeer dus van te voren of het nog mogelijk is, indien je dit wilt. Voor veel reizen kun je voor vertrek al een excursiepakket aanschaffen. Zo ben je ervan verzekerd dat je deel kunt nemen aan de belangrijkste excursies. Mocht het minimum aantal deelnemers van een excursiepakket niet gehaald worden, dan ontvang je de kosten voor vertrek weer terug en kun je ter plaatse gewoon de excursies boeken. Indien er voor deze reis een excursiepakket bestaat, kun je hieronder zien welke excursies er in het pakket zijn inbegrepen. Als er geen excursiepakket voor je reis bestaat dan worden hieronder alleen de losse excursies getoond die je ter plaatse optioneel kunt boeken. Excursiepakket ( 20 )

7 Excursie Fes stadswandeling (hele dag gids en vervoer) Details Fès is de oudste stad van Marokko. Na het ontbijt word je per bus opgehaald bij het hotel. Je ziet het Koninklijke Paleis (buitenzijde) en wandelt door de joodse wijk (de Mellah), waar je de oude synagoge en de joodse begraafplaats bezoekt. De bus brengt je vervolgens naar de Borj Sud, voor een panoramisch uitzicht over Fes. Je bezoekt de pottenbakkerijen, waar de zellije' (mozaïek) en het blauwe aardewerk worden gemaakt waar Fès befaamd om is. De bus zet je af bij een van de toegangspoorten tot Fès el Bali, de oudste medina van Marokko. Te voet vind je met de gids je weg door de wirwar van schilderachtige steegjes, de medina is een heus labyrint. Onderweg wordt er regelmatig gestopt op interessante plekjes, zoals de kleurige (en geurige) leerlooierijen, de Karouine-moskee, de heilige schrijn van Moulay Idriss II, een koranschool, een zijdeweverij en op de soeks. Je kunt eventueel lunchen in de medina (niet inbegrepen). Na afloop van de bezichtiging brengt de bus je terug naar het hotel. Inbegrepen: Engelstalige gids, transfers Niet inbegrepen: drankjes, lunch, entreegelden, fooi Marrakech stadswandeling (1/2 dag, met gids) Marrakesh wordt ook de Rode Stad genoemd door de terracottaachtige kleuren van de machtige muren en poorten. Eeuwenlang was de stad het handels- en ruilcentrum voor de omwonende berberstammen. Tot op de dag van vandaag is dit karakter in de oude binnenstad bewaard gebleven. Gedurende deze wandelexcursie die een halve dag in beslag neemt bezoek je enkele interessante plaatsen. De Saadische Graven behoren tot de mooiste voorbeelden van islamitische architectuur in Marokko. De Saadische prinsen lieten hun grafmonumenten even weelderig ontwerpen als de rest van hun gebouwen. De graven dateren van het eind van de 16de tot de 18de eeuw. Je bezoekt ook het Bahia Paleis, een mooi bouwwerk met paviljoens op de begane grond. Dit omdat de toenmalige grootvizier Bou Ahmed erg dik was en geen trappen kon lopen. Het paleis is omstreeks 1900 gebouwd. Je bekijkt de Koutoubiaminaret (alleen van de buitenzijde) en het befaamde Djema el Fna. Dit plein zoemt en beweegt, je komt ogen en oren tekort. Verhalenvertellers, waarzegsters, acrobaten, muzikanten en dansers, slangenbezweerders en kwakzalvers hebben ieder een eigen plaats veroverd. Achter het plein beginnen de uitgestrekte soeks, waar alle traditionele Marokkaanse waren te koop zijn, van pantoffels tot kruiden, en van amuletten tot tapijten. Je bekijkt een deel van de enorme soek. Aangezien een flink deel van de binnenstad van Marrakesh autovrij is, wordt deze excursie te voet uitgevoerd. Je ziet op deze manier ook meer. Inbegrepen: Engelstalige gids Niet inbegrepen: drankjes, transfers, entreegelden, fooi Losse excursies

8 Excursie Details Prijs Fes stadswandeling (hele dag gids en vervoer) Ter plaatse boekbaar Fès is de oudste stad van Marokko. Na het ontbijt word je per bus opgehaald bij het hotel. Je ziet het Koninklijke Paleis (buitenzijde) en wandelt door de joodse wijk (de Mellah), waar je de oude synagoge en de joodse begraafplaats bezoekt. De bus brengt je vervolgens naar de Borj Sud, voor een panoramisch uitzicht over Fes. Je bezoekt de pottenbakkerijen, waar de zellije' (mozaïek) en het blauwe aardewerk worden gemaakt waar Fès befaamd om is. De bus zet je af bij een van de toegangspoorten tot Fès el Bali, de oudste medina van Marokko. Te voet vind je met de gids je weg door de wirwar van schilderachtige steegjes, de medina is een heus labyrint. Onderweg wordt er regelmatig gestopt op interessante plekjes, zoals de kleurige (en geurige) leerlooierijen, de Karouine-moskee, de heilige schrijn van Moulay Idriss II, een koranschool, een zijdeweverij en op de soeks. Je kunt eventueel lunchen in de medina (niet inbegrepen). Na afloop van de bezichtiging brengt de bus je terug naar het hotel. Inbegrepen: Engelstalige gids, transfers Niet inbegrepen: drankjes, lunch, entreegelden, fooi 15 Marrakech stadswandeling (1/2 dag, met gids) Ter plaatse boekbaar Marrakesh wordt ook de Rode Stad genoemd door de terracotta-achtige kleuren van de machtige muren en poorten. Eeuwenlang was de stad het handels- en ruilcentrum voor de omwonende berberstammen. Tot op de dag van vandaag is dit karakter in de oude binnenstad bewaard gebleven. Gedurende deze wandelexcursie die een halve dag in beslag neemt bezoek je enkele interessante plaatsen. De Saadische Graven behoren tot de mooiste voorbeelden van islamitische architectuur in Marokko. De Saadische prinsen lieten hun grafmonumenten even weelderig ontwerpen als de rest van hun gebouwen. De graven dateren van het eind van de 16de tot de 18de eeuw. Je bezoekt ook het Bahia Paleis, een mooi bouwwerk met paviljoens op de begane grond. Dit omdat de toenmalige grootvizier Bou Ahmed erg dik was en geen trappen kon lopen. Het paleis is omstreeks 1900 gebouwd. Je bekijkt de Koutoubia-minaret (alleen van de buitenzijde) en het befaamde Djema el Fna. Dit plein zoemt en beweegt, je komt ogen en oren tekort. Verhalenvertellers, waarzegsters, acrobaten, muzikanten en dansers, slangenbezweerders en kwakzalvers hebben ieder een eigen plaats veroverd. Achter het plein beginnen de uitgestrekte soeks, waar alle traditionele Marokkaanse waren te koop zijn, van pantoffels tot kruiden, en van amuletten tot tapijten. Je bekijkt een deel van de enorme soek. Aangezien een flink deel van de binnenstad van Marrakesh autovrij is, wordt deze excursie te voet uitgevoerd. Je ziet op deze manier ook meer. Inbegrepen: Engelstalige gids Niet inbegrepen: drankjes, transfers, entreegelden, fooi 12

9 Marrakech: excursie naar Imlil (hele dag, gids, vervoer en lunch), min. 5 deelnemers Ter plaatse boekbaar Om 09:00 uur word je opgehaald bij je hotel. Per bus reis je naar Imlil, een plaatsje in de Hoge Atlas, gelegen op een hoogte van circa 1700 meter. Het Berberdorpje wordt omgeven door bergen van rond de 4000 meter, waarvan de toppen een groot deel van het jaar bedekt zijn met sneeuw. Bij helder weer zie je de top van de hoogste berg van Noord-Afrika, de Toubkal (4260 meter) vanaf Imlil. De omgeving leent zich voor een prachtige wandeling, en die staat dan ook op het programma. Zorg voor comfortabele, goed ingelopen wandelschoenen. Je wordt bij de wandeling vergezeld van een berggids en geniet van de lunch in een Berberwoning/restaurant. De wandeltocht leidt je over rotsachtige paadjes, langs dorpjes die in de rotsen lijken te verdwijnen omdat ze zijn gebouwd uit hetzelfde gesteente, en door opgedroogde rivierbeddingen. Je wordt verwend door fraaie panorama s, en loopt door kloven en dalen of frisgroene gebieden. Wellicht kom je meisjes tegen die planten verzamelen voor hun geiten, die hogerop gehouden worden. Aan het eind van de middag rijd je terug naar Marrakesh. NB: Deze excursie gaat door bij een minimum van 5 deelnemers. 37 Marrakech: kookklas (halve dag, incl. 3 gangen menu en wijn 6-10 deelnemers) Ter plaatse boekbaar Inbegrepen: berggids, transfers, lunch Niet inbegrepen: drankjes, fooi Houd je van koken en van de Marokkaanse keuken? Niet ver van het plein Djema el Fna is een Nederlandse kookfanaat in een mooie riad gestart met een kookcursus. Je ontmoet haar of haar assistente om 11:00 uur op het plein en gaat samen de soek in op zoek naar de benodigde ingrediënten. Je leert de kwaliteit van de diverse producten kennen door goed te kijken, te voelen, te ruiken en... te proeven! Erg leuk om te doen, want als je zelf shoppend door de steegjes struint ervaar je het Marokkaanse stadsleven beter. Na het winkelen is het tijd om de handen uit de mouwen te steken. Onder toezicht leer je minimaal drie Marokkaanse gerechten bereiden, denk hierbij aan een tajine (een stoofpot van een groente-, vis- of vleesgerecht), couscous of een Marokkaanse salade. Gedurende het koken zijn er appetizers, die je natuurlijk zelf maakt! Om de dorst te lessen tijdens het koken zijn er muntthee en huiswijn. Uiteraard kun je na afloop met de andere deelnemers je kookresultaat nuttigen. Rond 15:30 uur is de cursus ten einde. NB: De kookworkshop gaat door bij een minimum van 6 deelnemers en heeft een maximum van 12 deelnemers. De cursus wordt alleen gegeven op maandagen en donderdagen. Inbegrepen: assistentie bij het koken, kookcursus, zelfbereide maaltijd en appetizers, onbeperkt mineraalwater en muntthee, 2 glazen huiswijn, lijst met recepten Niet inbegrepen: overige drankjes, fooi 47 Festivalinformatie

10 Nieuwsberichten LANDINFO MAROKKO ACHTERGROND INFORMATIE Cultuur De cultuurverschillen tussen Europeanen en Marokkanen zijn zo groot dat je er een heel boek aan zou kunnen wijden. Hieronder volgen een paar van de belangrijkste zaken. Marokkanen zijn in de regel tamelijk ingetogen, gereserveerde mensen met een groot gevoel voor privacy. Hun stugheid in de omgang kan echter verdwijnen als sneeuw voor de zon en dan ontstaan er uitingen van gastvrijheid die hun weerga niet kennen en voor Europeanen eerder ongemakkelijk dan prettig zijn. Verderop gaan we hier dieper op in onder het hoofdstukje 'Eten en drinken'. Een belangrijk onderscheid in de islam is dat tussen wat 'hallal' is, namelijk in overeenstemming met de koran en dat wat 'haram' is, datgene dat tegen de letter of de geest van de koran indruist. In eerste instantie worden de begrippen gebruikt bij eten en drinken. Alcohol en varkensvlees zijn haram en mogen dus niet genuttigd worden door moslims. Maar het begrip wordt ook wel in wijdere betekenis gebruikt. De Marokkaanse benadering wordt meer dan bij ons bepaald door de mate van respect die hij koestert. Ouderdom levert respect op, een functie bekleden, bijvoorbeeld als leraar, ook evenals moslim zijn en een vroom leven leiden. Ook al ben je als toerist dan meestal christen, als je je verder gedraagt, dan is er een basis voor respect en zul je ook overeenkomstig worden behandeld. Vertonen je gedragingen uitgesproken 'haram' verschijnselen, dan is de kans dat je slecht behandeld wordt, of afgezet of zelfs bestolen, aanzienlijk groter. Dit geldt bijvoorbeeld voor een schaars geklede vrouw, een dronkelap of een openlijk homoseksueel. Het is in Marokko niet toegestaan voor christenen om moskeeën te bezoeken. Een uitzondering is o.a. de Hassan II moskee in Casablanca, maar alleen tijdens de rondleidingen die overdag plaatsvinden en onder omstandigheden kleine lokale moskeeën waartoe je wordt uitgenodigd. Medersa's of koranscholen zijn vaak wel toegankelijk. 'Als je om twee uur afspreekt, dan ga je om drie uur en wacht je tot vier uur en daarna nog een uurtje en om vijf uur ga je weer naar huis,' zo luidt een gezegde over afspraken. We komen uit een uiterst jachtige cultuur waar tijd geld is en afspraken punctueel dienen te worden nagekomen, omdat anders het schema van de rest van de dag in duigen valt. Marokkanen hebben daar niet zo'n last van en bij sociale afspraken kun je gerust een half uurtje te laat komen. Spreek je echter met een taxichauffeur af dat je naar het vliegveld moet, dan weet hij echt wel dat je op tijd moet zijn. Een verbazingwekkend verschijnsel is de 'Arabische telefoon'. Marokkanen hebben een veel uitgebreider contactennetwerk dan de gemiddelde Europeaan en ze hebben een heel effectief en snel systeem om voortdurend op de hoogte te blijven van het reilen en zeilen van honderden mensen. Tijdens een gesprek kunnen wel tientallen mensen kort de revue passeren. In de toeristische steden gebruiken de gidsen en handelaren dezelfde manier van doen bij het doorgeven van informatie over nieuwe toeristen. Binnen een paar uur weten tientallen mensen waar je vandaan komt, in welk hotel je slaapt en wat je elders gekocht hebt en ze willen maar al te graag laten blijken dat ze dat weten. Bovendien hebben ze allemaal familie of kennissen wonen in de buurt waar je vandaan komt. Dit is een Marokkaanse manier om aan te tonen dat er een band is. Soms werkt dat op het eerste gezicht wat verwarrend, maar het is hen er vooral om te doen te weten waar je in geïnteresseerd bent en welk prijsniveau ze kunnen hanteren. Vertel je iemand dat je voor het eerst in Marokko bent en in een vijfsterren hotel slaapt, dan verdubbelen de prijzen onmiddellijk ten opzichte van iemand die zegt wel vaker in het land geweest te zijn en in een eenvoudige middenklasser zegt te slapen. Vrouwen en kleding: Vrouwen dienen zich bedekt te kleden, d.w.z. liefst bovenkleding met lange mouwen en zonder laag ingesneden hals en een rok tot op de kuit. In grote steden als Rabat, Casablanca, Tanger en Marrakech hoef je het minder nauw te nemen. Vrouwen met lang blond haar zullen met een hoofddoek om aanzienlijk minder ongewenste aandacht krijgen dan zonder. Alleen in Agadir en andere grotere badplaatsen kun je minder bedekt gekleed gaan. Zwemmen in een badpak of bikini kan daar wel, maar je kunt er niet in over straat. Mannen kunnen wel in een korte broek lopen (het is gek maar niet onbeschaamd), een ontbloot bovenlijf gaat te ver. Bouwkunst: De centrale plek voor het gebed in de islam is de moskee waar de gelovigen vooral op vrijdag

11 gezamenlijk bidden en naar preken luisteren. In Marokko zijn deze godshuizen voor niet-gelovigen zelden toegankelijk. De opbouw en inrichting van de moskee volgt een vast grondpatroon, gebaseerd op het huis van de profeet in Mekka. Aan de buitenkant is de minaret het meest opvallende element van de moskee. Vanaf deze toren wordt opgeroepen tot het gebed. In Marokko staat de vierkante minaret van de achthonderd jaar oude Koutoubia moskee model voor veel minaretten, waaronder die van de moderne Hassan II moskee. De belangrijkste religieuze gebouwen die wel toegankelijk zijn voor nietgelovigen zijn de koranscholen of medersa's (ook wel medressa's). In deze vaak fraai bewerkte gebouwen is vanaf de komst van de islam theologie en islamitisch recht bestudeerd. De mooiste voorbeelden van deze medressa's stammen uit de Merinidische tijd. Marrakech, Meknes en vooral Fes huisvesten de belangrijkste van deze scholen. Heel kenmerkend voor alle gebouwen in Marokko zijn de bijzonder kleine ramen en deuren, het gevolg van de extreme hitte en kou en de noodzaak tot verdediging. In grote delen van het land had de agadir een centrale functie voor een dorp. De agadir is een, meestal vierkante, burcht met dikke muren en schietgaten, die dienst deed als versterkte opslagplaats van graan, wapens en kostbaarheden, als stallen voor het vee en in tijden van nood als toevluchtsoord voor de dorpelingen. Vaak is de agadir ook een marabout, een graf van een heilige. De spirituele bescherming komt natuurlijk goed van pas. Het meest opvallende gebouw op het platteland van de bergen en Zuid-Marokko is de ksar (meervoud: ksour), een rechthoekige, lemen burcht, met kantelen en verdedigingstorens op de hoeken. Er zijn ksour bekend die tot honderd families, dus meer dan duizend mensen herbergden. Vaak zien we in dit verband ook het woord 'kasbah' verschijnen. 'Kasbah' is eigenlijk de verzamelnaam van alle vormen van versterkte woonsteden die je in Marokko ziet. Kunst en kunstnijverheid: De islam heeft beeldende kunst in westerse zin, zoals de schilder- en tekenkunst en beeldhouwkunst, zo goed als onmogelijk gemaakt door het verbod op de afbeelding van mensen en dieren. Alleen in de literatuur zien we een aanzienlijke mate van vrijheid. De creativiteit heeft zich vooral ontplooit in de versiering van gebouwen en huishoudelijke voorwerpen. In de verfraaiing van alledaagse gebruiksvoorwerpen, zoals vaatwerk, sieraden, meubels en tapijten, behoort Marokko tot de meest opzienbarende landen ter wereld. In heel Afrika is er geen land waar zo'n levendige traditie van kunstnijverheid bestaat! Het bewonderen van tapijten, sieraden, aardewerk en bewerkt leer en van de werkplaatsen waar deze voorwerpen worden vervaardigd, behoort tot de genietingen van een bezoek aan Marokko. Markten, dans, muziek en vertelkunst: Het dagelijks leven in Marokko wordt opgevrolijkt en onderbroken door weekmarkten. Veel weekmarkten worden gehouden in plaatsjes aan de voet van gebergten om de Berbers in de bergen de kans te geven hun eigen producten te verkopen en kleding en industriële goederen te kopen. Vaak zijn dat de plekken waar je mensen tegenkomt in traditionele kostuums. Feesten worden opgeluisterd door rondedansen waarbij vrouwen en mannen aparte kringen vormen. De dansmuziek is een eentonige herhaling van eenvoudige melodieën, vaak in de vorm van vraag en antwoord, waarbij de kring herhaalt wat de voorzanger zingt. Ondertussen wordt de intensiteit van de muziek wel gestaag opgevoerd door versterking van het volume of een geleidelijke versnelling van het ritme. Gaandeweg gaan de dansers geheel op in de muziek en vormen van trance zijn niet ongebruikelijk. Opwindend om te zien zijn de voorstellingen van de gnaoua, veelal zwarte dansers die begeleid op grote trommels acrobateske dansen uitvoeren. Ze zijn te zien op Jmaa el-fna plein in Marrakech en op feesten in de zuidelijke oases. Verhalenvertellers gaan in dorpen en steden van plein tot plein waar ze spannende of komische vertellingen opdissen. Vaker dan de regelrechte vertelling komt het gezongen verhaal voor waarbij de kunstenaar zichzelf begeleidt op een snaarinstrument, vergelijkbaar met de middeleeuwse minstreel. Islamitische feestdagen: Omdat de islamitische kalender gebaseerd is op de waarneming van de maan, vallen die feesten ieder jaar op een andere dag. Het offerfeest is in 2014 op 4 oktober. De Ramadan (de vastenmaand) kan hinderlijk voor toeristen zijn, veel restaurants zijn dicht; eten, drinken en roken in het openbaar wordt niet op prijs gesteld. Voor toeristen wordt wel gekookt en gezorgd. Het spreekt vanzelf dat men de mensen niet de ogen moet uitsteken door vlak voor hun neus te eten. In 2014 is de Ramadan van 28 juni tot en met 27 juli. Het daarop volgende suikerfeest is op 28 juli. Overigens gaat de Ramadan van start als de nieuwe maan is waargenomen. Daardoor kan het wel eens een dag later beginnen dan hiervoor aangegeven. Het islamitisch nieuwjaar is op 25 oktober Onveranderlijke feestdagen: 1 januari: Nieuwjaarsdag, 11 januari: Manifest van de Onafhankelijkheid, 3 maart: Troonfeest; het

12 belangrijkste burgerlijke feest in Marokko. Het wordt opgevrolijkt met vuurwerk, zang, dans en parades, 1 mei: Dag van de Arbeid, 23 mei: Nationale Feestdag, 9 juli: verjaardag van Hassan II, 30 juli: Kroningsfeest van Koning Mohamed VI, 14 augustus: Dag van de Territoriale Integratie van de Westelijke Sahara, 20 augustus: Herdenking van de Vredesmars, 6 november: Herdenking van de Groene Mars in de Westelijke Sahara, 18 november: Onafhankelijkheidsdag. Andere belangrijke dagen zijn Premier Moharem, en Mouloud (20 maart), de verjaardag van de profeet Mohammed. Algemeen: Besef voortdurend dat je als gast in een land verblijft waar men nu eenmaal andere omgangsvormen kent. Dat is niet afwijkend, jij gedraagt je afwijkend. Religie Godsdienst 'La ilaha illa Allah. Muhammudu rasulu Allah.' 'Er is niets goddelijks behalve God. Mohammed is zijn profeet.' Dit is de geloofsbelijdenis, de shahada, de eerste en belangrijkste van de vijf pilaren of verplichtingen van de islam, de godsdienst van Marokko. Het woord `islam' betekent letterlijk `overgave aan de wil van God'. Vijf maal per dag moet de islamiet in gebed en spreekt dan de shahada uit. Voorafgaand aan het gebed worden eerst gezicht, voeten en armen gereinigd. Het ritueel van het bidden, de salat, is de tweede pilaar. Vanaf de minaret wordt aangekondigd wanneer het tijd is voor de salat. De overige drie verplichtingen of pilaren zijn het geven van aalmoezen aan de armen ofwel de plicht tot zakat, het vasten tijdens de heilige maand ramadan, saum genaamd, en de haj, de bedevaart naar Mekka. Deze vijf pilaren of verplichtingen staan in de koran, het heilige schrift van de islam die in de 6de eeuw werd opgetekend door de profeet Mohammed. De islam in Marokko is voor niet-gelovigen moeilijk te aanschouwen. Niet-gelovigen zijn vrijwel nergens in Marokko welkom in moskeeën. Meer toegankelijk zijn de moessems en andere religieuze feesten hoewel ook daar de meest belangrijke rituelen vaak worden afgeschermd. De moslimheiligen: Een belangrijke rol in de beleving van het geloof in Marokko is weggelegd voor de meer dan drieduizend heiligen die het land rijk is en voor de tombes met hun lichamen. Dit zijn de marabouts. Vooral op het land zien we dat deze heiligenverering een diepere snaar raakt dan de bestudering van de Koran. Aan de heiligen worden tal van kwaliteiten toegeschreven, zoals het verrichten van wonderen en het genezen van zieken. Door de magische kracht van de marabouts kan men ook hekserij beteugelen. Zo laten sommigen afgeknipt haar of nagels achter bij een marabout om zo de invloed van zwarte magie ongedaan te maken. Maar de marabout is ook de plaats waar gebeden wordt voor een goede oogst, een plek waar de kracht van God, de baraka, de levenskracht, geconcentreerd aanwezig is. De meest voorkomende vorm van de marabout is de qubba, een kubusvormig gebouw met een witte conische koepel als dak. Elke marabout heeft zijn eigen moessem, zijn religieuze jaarfeest, waarbij gelovigen komen bidden, offeren, zingen, dansen en eten. Taal De officiële taal van Marokko is het Standaard Arabisch. Het Arabisch heeft een eigen alfabet en schrift. Het Arabisch is vastgelegd in de Koran en dateert uit de zevende eeuw na Christus, toen Gods influisteringen door de Profeet Mohammed wereldkundig werden gemaakt. Koranisch Arabisch is daarom voor Moslims een gewijde taal en om die reden nooit veranderd. Het doet heden wat statisch en formeel aan. Marokkanen schrijven in Standaard Arabisch, maar de meerderheid van de Moslims in Marokko spreekt een dialectvorm van het Standaard Arabisch, dat is meegegroeid met de veranderingen van de laatste eeuwen. Deze moderne spreekvorm van het officiële Arabisch is voor bezoekers van het land wat gemakkelijker te leren. Naast deze twee Arabische talen wordt er in Marokko Frans en Berbers gesproken. Op veel plaatsen kan men met Frans goed terecht, vooral bij de ouderen. Doordat vele Marokkanen, die wonen en werken in Oost-Europa, op vakantie gaan of terugkeren naar hun vaderland zul je verrast kunnen worden door Nederlands-, Duits- of Vlaamssprekende Marokkanen. Festivals Eten en drinken

13 Eten: Eetgelegenheden zijn in alle steden en grotere dorpen te vinden, variërend van eenvoudige snackhuisjes, vaak voor lokale arbeiders, tot chique restaurants in de oude paleizen van de medina's van de grote steden waar je honderden dirhams kunt spenderen aan Marokkaanse haute-cuisine, vaak gecombineerd met muziek en dans. In de meeste middenklasse hotels wordt een beperkt assortiment aan salades, Marokkaans- en vaak Spaans- of Italiaans eten voorgeschoteld, meestal lekker maar niet bijzonder en redelijk geprijsd. In de grote steden hebben internationale restaurants en fastfood ketens hun intrede gedaan. Ontbijt: Marokkanen zullen vaak ontbijten met thee wat dadels en brood, een gekookt ei of olijven. In de hotels worden veelal versies van het Franse ontbijt geserveerd met stokbrood en jam en eventueel croissants of cakes. Vrijwel altijd is er verse jus d' orange te krijgen. Lunch en diner: In Marokko wordt 's middags en 's avonds warm gegeten. De goedkoopste maaltijd is de vullende maaltijdsoep harira, waarmee tijdens de vastenmaand Ramadan het eten begint na zonsondergang, maar die verder ook het hele jaar op de menu's prijkt voor enkele dirhams. Het is ook een snelle maaltijd omdat deze altijd klaarstaat. Veel eetstalletjes en kleinere eetgelegenheden verkopen brochettes, spiezen met daaraan gegrild vlees, worstjes, gehakt of lever van vooral geiten en schapen. Dit wordt dan samen met frites en salade geserveerd voor prijzen tussen de 20 en 40 dirham. Couscous en tajine zijn de meest typisch Marokkaanse gerechten. Couscous is het nationale gerecht van Marokko en ontbreekt dan ook nooit op feestelijkheden. Het gerecht bestaat uit gestoomde semolina, kleine graankorreltjes samen met een stoofpot van groentes, vlees (meestal lamsvlees) en specerijen met veel kookvocht. Tajine is een stoofpot van aardappelen, verscheidene soorten groenten en vlees in de gelijknamige aardewerken schotel, waarbij een hoge keramische kegel op een ronde schaal staat. Door zijn hoogte circuleert de hete lucht in de tajine, waardoor deze feitelijk werkt als een oven. De tajine is er in veel uitvoeringen, van een eenvoudige maaltijd met wat aardappels en benige stukken geit die in een eettentje voor marktkooplieden misschien 12 dirham kost tot een chique gerecht van mals lamsvlees, met uien, diverse groenten, olijven, noten en pruimen, geserveerd in een fraai beschilderde tajine versierd met zilveren opsmuk. De smaak van de tajine is in alle gevallen toch vergelijkbaar door het mengsel van specerijen dat er wordt gebruikt. De grootte van de tajine is aangepast aan de grootte van het gezelschap en er kunnen soms wel zeven mensen tegelijkertijd uit de tajine eten. Je eet de tajine met de rechterhand of met een vork en iedereen kan stukjes uit de schaal pakken en oppeuzelen of het bijgeleverde brood in stukken breken en dopen in het kookvocht van de tajine en er stukjes groenten of vlees mee opscheppen. Belangrijke feestgerechten zijn mechoui, geroosterd lam en pastilla, dat voornamelijk in Fes wordt gegeten, een ovengerecht van duif en amandelen in dun bladerdeeg. Als je deze gerechten in een restaurant wilt eten, zul je ze in de regel een dag van tevoren moeten bestellen. Een heerlijk gerecht dat sneller wordt bereid is de poulet au citron, malse kip, gestoofd met olijven en citroenen. Zoetigheid is volop te krijgen. Een typisch Marokkaans dessert is beghrir, pannenkoekjes met boter en honing die van oorsprong gegeten behoren te worden tijdens de ramadan na de harira. Wees erg voorzichtig met het eten van ongekookte salades. Deze worden gewassen met kraanwater en juist van de bacteriën in dat water krijgen de meeste mensen last. Let er bij alle gerechten op dat alles goed doorgekookt of doorbakken is om maag- en darmklachten te voorkomen. Drinken: Thee krijg je voortdurend aangeboden. In winkels om je op je gemak te stellen en om de koop te vergemakkelijken en elders overal waar je bij Marokkanen binnen komt. Nana of mintthee is de traditionele drank van het land. Het wordt gezet van groene Chinese thee (meestal van het merk Gunpowder) samen met verse mintbladeren en grote brokken suiker die het geheel mierzoet kunnen maken. Voor het maken van de thee neemt men de tijd, het is een ceremonie die met een zekere trots wordt verricht. Het is het veiligst om mineraalwater uit flessen te drinken en liever in geen geval ongekookt kraanwater. Het kraanwater wordt wel gechloreerd en is in de meeste grote steden inmiddels wel drinkbaar, maar er zijn toch veel mensen die er last van krijgen. Het water in Meknes is om onduidelijke redenen een uitzondering op de regel. Sidi Ali of Sidi Harazem zijn twee veel voorkomende merken mineraalwater. Flessen van 1- liter zijn in de winkel te koop voor rond 6 dirham. Mineraalwater wordt ook in kleine flesjes verkocht, dat is handig voor in de dagrugzak. In een restaurant of hotel betaal je al gauw het dubbele. Koffie wordt met een glas water geserveerd. Dat is vrijwel overal kraanwater. Het beste zijn nog de verse vruchtensappen, waarvan naast de overal verkrijgbare jus d' orange, grapefruitsap en echte limonade (citroensap met water en suiker) de lekkerste zijn. Lekker maar niet echt dorstlessend zijn de sappen uit een blender, panachee genaamd, waaronder bananen- en

14 avocadosap en amandelmelk. Mierzoet maar lekker is jus de fraise, hele aardbeien met siroop, die in het voorjaar wordt geserveerd. Alcohol is in de kleinere plaatsen vaak niet te krijgen. Marokko is tenslotte een islamitisch land. De weinige bars die zich richten op de Marokkanen zelf zijn vaak moeilijk vindbare 'zuipholen' waar je mannen zult zien zitten rond tafels vol met lege flessen. Marokkanen die in dit soort gelegenheden drinken beperken zich meestal niet tot een biertje. In de meeste hotels en restaurants die zich richten op buitenlanders is bier en wijn verkrijgbaar. De meest voorkomende biermerken zijn Stork en Flag, beide lichte pilzen. De witte wijn uit Marokko is in de regel simpel, licht en fruitig. Marokkaanse rode wijnen kunnen nogal in kwaliteit verschillen van prima tot ondrinkbaar. Aanbevelenswaardig zijn o.a. Guerrouane (ook wit), Valpierre (ook wit) en Cabernet du President. Fooien In de rekeningen van dure restaurants en bars is service en (luxe-)belastingen inbegrepen, maar toch wordt een fooi verwacht. In goedkope tentjes wordt door de Marokkanen geen fooi gegeven. Maar als je tevreden bent dan is er niets op tegen dat je nog een fooi achterlaat. Overigens heeft de fooi in een hotel of restaurant waar je meermaals gebruik van maakt ook een andere functie. Het personeel wordt er vaak aanzienlijk attenter door. Wacht daarom niet tot het einde met het geven van een fooi, geef juist wat aan het begin. Besef dat de lonen laag liggen en nauwelijks voldoende zijn om van rond te komen. Voor het dragen van bagage van of naar de kamer is vijf dirham per persoon een goede indicatie. In de meeste eenvoudige hotels wordt bagage niet door personeel naar de kamers gebracht. De buschauffeur verwacht ook een fooi voor de tijd dat ze de groep rondrijden, tenminste als ze naar tevredenheid hun werk hebben gedaan. Een bedrag van 50 dirham per dag (groep) kun je als richtlijn nemen. De reisbegeleider verwacht aan het einde ook een fooi, als zij/hij het werk goed heeft gedaan. Shoestring betaalt de reisbegeleiders een loon dat op gelijke hoogte ligt met dat van de meeste avontuurlijke reisorganisaties, maar dat is laag. Onze richtlijn is 1 per reiziger per dag. Weer en klimaat Klimaat: Marokko kent verscheidene klimaatzones. De Atlantische kust en het noordelijke heuvelgebied waarin Meknes en Fes liggen, kent een warm zeeklimaat met beperkte neerslag door het hele jaar. De hogere bergstreken kunnen behoorlijk koud worden. 's Zomers zijn de dagen in de bergen heet en de nachten aangenaam fris. Het zuiden van het land, zowel Marrakech als het land achter de Hoge Atlas heeft een woestijnklimaat met zeer beperkte neerslag, hete zomers en grote temperatuurverschillen tussen dag en nacht. De temperatuur in het Atlasgebergte is rond het vriespunt van jan t/m mrt en de hitte in de woestijn kan tot 50 graden oplopen in juli en aug. Beste reistijd: In het algemeen hebben het voor- en najaar een uiterst aangenaam klimaat. Klimaattabel: De vier cijfers die telkens worden genoemd zijn van links naar rechts: de gemiddelde maximumtemperatuur in graden Celsius, de gemiddelde minimumtemperatuur in graden Celsius, de neerslag per maand afgerond in millimeters en het aantal zonuren per dag. - - Literatuur De beste manier om je op je reis voor te bereiden is praten met mensen die het land kennen. Daarnaast kun je reisverhalen lezen en een goede reisgids en kaart aanschaffen en bestuderen. Reisgidsen, boeken met reisverhalen en kaarten kun je online bestellen via bij de gespecialiseerde Geografische Boekhandel Pied à Terre in Amsterdam. Zij beschikken over een uitgebreid assortiment. Bestel je boeken via de website van Shoestring en kijk ook eens op Bevolking Berbers en Arabieren:

15 Marokko telt naar schatting 32 miljoen mensen. Zo'n 40% van hen behoort tot de Berbers en heeft een Berberdialect als moedertaal. De overigen spreken van huis uit Arabisch. De Berberdialecten hebben een drietal overeenkomsten met elkaar: ze zijn verwant aan de oud-egyptische taal, kennen alleen een orale traditie en geen schrift, en ze wordt overwegend gesproken door mensen die in of achter de bergen wonen. Berbers uit de Rif verstaan geen Berbers uit het zuiden en zelfs over kleinere afstanden kunnen de dialecten zo verschillen dat men zijn toevlucht moet nemen tot het Arabisch om een gesprek te voeren. Alle Berberdialecten zijn doorspekt met Arabische woorden. In 2004 werd het Berberschrift (Tifinar) geïntroduceerd op een aantal scholen in Marokko. Het Arabisch is een veel ontwikkelder taal met zijn eigen schrift, een taal waarin wetenschap wordt bedreven en het is bovenal de taal van de koran. Het wordt gesproken in heel Noord-Afrika en het Midden-Oosten en de inwoners van Marokko zullen weinig moeite hebben om een gesprek te voeren met iemand uit Libanon of Oman. De tegenstelling Berber-Arabier valt voor een belangrijk deel samen met het verschil tussen eenvoudige dorpsmensen, die hun identiteit veelal ontlenen aan een stamverband, en de meer ontwikkelde bewoners van de Marokkaanse steden. Grote delen van Marokko zijn door bergen en woestijnen tot op heden moeilijk bereikbaar en onherbergzaam. Het leven is er hard en de mensen leven een simpel en geïsoleerd bestaan in stammen. De verwantschap gaat vaak terug tot een stamvader, de marabout. Het is in deze afgelegen streken dat we het beeld van de Berber het meest intact zien: een eigen dialect en klederdracht, vaak een eigen gewoonterecht en een duidelijke stamidentiteit. De ziel van hun religie bevindt zich niet in het reciteren van de koran maar in het vereren van de stamvader. Eeuwenlang hebben de Berbers zich moeten verdedigen tegen elkaar en tegen de legers van de heersende sultans, die hen vaak genadeloos afslachtten en de hoofden opspiesden langs de stadsmuren. Het meest kenmerkende van de Berbertalen is misschien wel de traditie van de vertelkunst die tot op heden levend wordt gehouden. Een taal zonder schrift uit zich vaak meesterlijk in de vorm van verhalen die doorgegeven worden van generatie op generatie en tot op heden kun je op het Jmaa el-fna plein in Marrakech dagelijks zien hoe luisteraars verhalenvertellers omringen, gevangen in de aandacht voor hun fantastische voordrachten. Iemand ontleend respect aan vertelkunst. Om een Berber te overtuigen is het belangrijker welluidend te spreken met een omhaal van woorden dan om zich gesteund te weten door feiten. Een andere opvallende groep is die van de Haratin, de zwarte bewoners van de zuidelijke oases. Ook zij zijn meestal grootgebracht met een Berberdialect als eerste taal, maar ze maken geen deel uit van een Berberstam. De Haratin staan vaak laag in de hiërarchie en huwen zelden buiten hun eigen groep. Vermoedelijk is hun aanwezigheid ouder dan die van de Berbers maar daarnaast zijn er ook later negers met de karavanen uit het zuiden meegekomen, als handelaar of als slaaf. Sultan Moulay Ismael alleen haalde er meer dan tienduizend uit zwart Afrika om een lijfwacht te vormen naar het voorbeeld van de Ottomaanse sultans. In Marrakech zijn het vooral Haratin die acrobatische toeren uithalen of dansen op gnaoua ritmes. Middelen van bestaan Marokko is in de eerste plaats een agrarische samenleving en bijna de helft van de bevolking is afhankelijk van landbouw en veeteelt. In de westelijke kustvlakte en langs de Sous rivier is er wat grootschalige moderne landbouw gericht op export maar het zijn nog altijd de kleine boeren die het overgrote deel van de productie verzorgen, in eerste plaats om eigen familie te voeden en daarnaast om kleine overschotten te verkopen op lokale markten. Landbouw, veeteelt, het spinnen van wol en de verwerking tot kleding, dekens en tapijten voor eigen gebruik, gebeurt grotendeels op de boerderij. Tot de belangrijkste landbouwproducten behoren tarwe, gierst, haver, aardappelen, citrusvruchten, olijven, meloenen, tomaten en groenten. In de bergen worden kleinere hoeveelheden noten, pruimen, appels en peren geteeld en uit de oases komen veel dadels. De veestapel bestaat uit bijna 20 miljoen schapen, zo'n 5 miljoen geiten en een 3 miljoen koeien. Verder wordt er overal pluimvee gehouden, vooral kippen en kalkoenen. Voor het vervoer in het land zorgen nog altijd honderdduizenden ezels, muildieren en in mindere mate paarden en kamelen. Officieel draagt de agrarische sector slechts 15% bij in het nationaal product, maar dat betreft alleen het verhandelde deel van de opbrengst. Langs de kust vindt visserij plaats en Marokkaanse vissers vangen de meeste sardines ter wereld. Belangrijke vissershavens zijn Tanger, Casablanca, El Jadida en Agadir. Grote fosfaatafzettingen maken het land tot de belangrijkste producent ter wereld van deze stof die vooral wordt verwerkt in kunstmest. Op kleine schaal wordt er kolen, olie en gas gedolven, maar de gewonnen hoeveelheden dekken bij lange na niet de behoeften van het land. Zelfs aan water is er in grote delen van het land een chronisch tekort. Het afgelopen decennium was het natste dat ooit in het land is gemeten en voor het eerst sinds lange tijd is de grondwaterspiegel op veel plaatsen weer gestegen in plaats van gedaald. Ongeveer een zesde deel van de werkende bevolking verdient de kost in de industrie en kunstnijverheid. De industrie is van eenvoudige aard en verwerkt vooral producten uit de landbouw, visserij en de fosfaatwinning. Daarnaast zijn producten voor de huizenbouw, zoals baksteen, cement en betonijzer belangrijk in een land waar de bevolking hand over hand toeneemt. Voor de toerist zijn vooral de kunstnijverheidsproducten interessant. Marokko is een van de meest veelzijdige landen ter wereld op het gebied van kunstnijverheid, iets wat in

16 meer ontwikkelde economieën vaak is verdwenen. Bewerkt leer, beschilderd aardewerk, zilveren en gouden sierraden, bewerkt hout, tegels en plavuizen behoren tot de belangrijkste producten in deze sector. Inmiddels is er een behoorlijke banksector ontstaan en begint ook andere dienstverlening van de grond te komen. Met name de toeristenindustrie zorgt voor de noodzakelijke banen en harde valuta, maar de komst van het toerisme verloopt niet gladjes. De Golfoorlog bracht haar al eenmaal bijna geheel tot stilstand maar sindsdien is er weer sprake van een sterke groei. Ook de islamitische aanslagen in Amerika op 11 september 2001 hadden zijn gevolgen. Maar dat de bevolking uiterst vriendelijk is en zich niet opzet tegen buitenlanders blijkt wel uit onze reiservaringen na die datum. Naast het toerisme is het geld, dat honderdduizenden in Europa werkende Marokkanen in het land investeren van groot belang. Landschap Marokko ligt in de noordwest hoek van Afrika. De straat van Gibraltar scheidt het Afrikaanse continent van Europa. Slechts 14 kilometer water ligt er op het smalste stuk tussen deze twee werelden die in zoveel aspecten volledig verschillend zijn. Aan de westkant van het land langs de Atlantische oceaan ligt de Meseta, de laaggelegen vruchtbare kustvlakte aan de Atlantische Oceaan die door de betrekkelijk hoge neerslag bijna geheel in dienst staat van de landbouw. Ook de belangrijkste steden zijn er te vinden: de grote havenstad Casablanca, de hoofdstad Rabat, de koningssteden Fes en Meknes en de exotische koningsstad van het zuiden, Marrakech. Aan de oostkant van het land liggen drie zeer verschillende gebergten naast elkaar die gezamenlijk een formidabele barrière vormen tegen de Sahara. Van noordoost naar zuidwest zijn dat de Midden Atlas, de Hoge Atlas en de Anti Atlas. Terwijl de eerste twee gebergten, samen met de Rif in het Tertiair, gevormd werden door de botsing van de Europese en Afrikaanse continentale plaat, is de Anti Atlas een veel ouder gebergte, een van de oudste ter wereld. De fossielen die in de jongere gebergten worden aangetroffen zijn het duidelijke bewijs dat de Rif, Midden Atlas en Hoge Atlas vanuit de zeebodem omhoog zijn gedrukt. De Hoge Atlas reikt hoog boven de andere gebergten uit met de Jbel Toubkal (4167 m) als hoogste piek van Noord-Afrika. Ten oosten en zuiden van deze gebergten heerst de Sahara, hier en daar onderbroken door groene oases langs rivieren die ontspringen in de Hoge Atlas. PRACTISCHE INFO Aankomst informatie Doe de eerste dag in Marokko rustig aan. Neem de tijd om te acclimatiseren. De overgang van klimaat en cultuur kan ingrijpend zijn. Laat het land rustig op je inwerken, onderneem de eerste dag niet te veel en... heb veel plezier in het prachtige Marokko. Tijdsverschil In Marokko is het 1 uur vroeger dan in Nederland en België, behalve in de periode dat de zomertijd bij ons geldt, dan is het verschil 2 uur.