Haalbaarheidsonderzoek naar een Delftse Creative Incubator

Transcriptie

1 Haalbaarheidsonderzoek naar een Delftse Creative Incubator Oktober 2009

2 Haalbaarheidsonderzoek naar een Delftse Creative Incubator TU Delft DCE Ir. Lianne Sleebos Delft, oktober Alle rechten voorbehouden. Aan dit rapport kunnen geen rechten worden ontleend. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautoriseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de auteur.

3 Inhoudsopgave VOORWOORD SAMENVATTING INVENTARISATIE 1 Inleiding & missies 1 2 Nederlandse Incubators 2.1 Inleiding Definities Trends en ontwikkelingen Creatieve bedrijfsverzamelgebouwen (BVG-en) en incubators Triple Helix Nederlandse Technische Universiteiten TU.Federatie Conclusies 19 3 Delftse initiatieven 3.1 Inleiding Gemeente Delft STIP Delft Creatieve faculteiten van de TU Delft TU Delft kennisvalorisatie initiatieven Delftse particuliere initiatieven Overzicht Conclusies 28 4 Best practices 4.1 Inleiding Best practice: A framework TU initiatieven in het framework Delftse initiatieven in het framework Conclusies 34 UITWERKING MISSIE I 5 Doelgroep 5.1 Inleiding en vraagstelling Definities creatieve industrie Creativiteitssegmenten Omvang en soort behoefte [kwantitatief onderzoek] Advies doelgroep analyse Selectie doelgroep Cases subdoelgroepen Conclusies 70 UITWERKING MISSIE II 6 Concepten ondersteuning doelgroep 6.1 Inleiding en vraagstelling Industriële vormgeving Dutch en Delft Design 73

4 6.4 High-Tech versus Creative Ondersteuningsmogelijkheden Concepten Conclusies 85 UITWERKING MISSIE III 7 Mogelijke samenwerkingspartners 7.1 Inleiding en vraagstelling Samenwerking YES!Delft High-Tech Incubator Samenwerking Valorisatie Centrum en HOPE Mogelijke samenwerkingspartners 87 EVALUATIE EN IMPLEMENTATIE 8 Afweging van de concepten 8.1 Inleiding Evaluatiefactoren SWOT analyse (per concept) Keuze concept 93 9 Implementatie advies 9.1 Inleiding Fysieke ondersteuning Niet-fysieke ondersteuning Financiering Aanbevelingen 10.1 Positionering Werving Organisatie 99 Geraadpleegde literatuur 101 Bijlagen Bijlage 1: Lijst incubators Bijlage 2: Triple Helix scenario s Bijlage 3: Universiteit Twente artikelen en initiatieven Bijlage 4: Technische Universiteit Eindhoven artikelen en initiatieven Bijlage 5: STIP Delft Bijlage 6: Delftse initiatieven gesteund door de Gemeente Delft Bijlage 7: Selectie criteria YES!Delft High-Tech Incubator Bijlage 8: Evaluatie YES!Delft door de Gemeente Delft Bijlage 9: Overzicht informatie geschikte panden Bijlage 10: Overzicht van panden die langdurig leegstaan Bijlage 11: 3TU federatie Bijlage 12: Doelgroepanalyse Bijlage 13: YES!Delft HT starters 2005 augustus 2009 Bijlage 14: 48 Hour Smart Concept Screener Bijlage 15: Modelcontract IO Bijlage 16: Nieuwsberichten 2009 CD

5 Voorwoord Het omzetten van de aanwezige kennis naar een toegevoegde waarde voor het bedrijfsleven ( valorisatie van de kennis ) is een van de doelstellingen van de Technische Universiteit Delft (TU Delft). Daarom ondersteunt de TU Delft, in samenwerking met de Gemeente Delft, technostarters door middel van het YES!Delft initiatief. De bedrijven in deze incubator krijgen zowel fysiek (bedrijfshuisvesting, toegang tot vergaderzalen en werkhallen) als niet-fysieke ondersteuning (begeleiding/advies, training, financiering en netwerken). Er is een zware selectie aan de deur gebaseerd op de termen; technologische innovatie (patenteerbaar), schaalbaarheid, hoge potentie, fulltime en ten hoogte 5 jaar KvK inschrijving 7. De huidige definitie van een technostarter en het type ondersteuning die deze groep krijgt, sluit momenteel niet-technologische starters van onder andere de TU Delft uit. De Gemeente Delft hanteert een ruime definitie voor niet-technologische starters waar bijvoorbeeld ook kunst en cultuur onder valt. Voor de TU Delft bestaat de groep niettechnologische starters uit startende bedrijven afkomstig van de meer creatieve faculteiten Bouwkunde (BK), Industrieel Ontwerpen (IO) en Technische Bestuur en Management (TBM). Dit is voor de TU Delft de aanleiding om een haalbaarheidsonderzoek uit te laten voeren naar de omvang van de doelgroep en de soort behoefte die creatieve startende bedrijven van de TU Delft hebben. In dit rapport wordt daar verslag van gedaan. Het gehele rapport is bedoeld als een discussiestuk en geeft naast een visie ook enkele implementatieadviezen. Aan de uitkomsten kunnen geen rechten worden ontleend. Lezers die vooral geïnteresseerd zijn in de Delftse situatie wordt geadviseerd direct naar hoofdstuk 3, 5-10 gaan. Er is gestreefd een helder rapport te schrijven met een bijlage voor verdieping van bepaalde onderwerpen. De bijlagen zijn op een cd gebrand en toegevoegd aan ieder gedrukt rapport. Referenties zijn in het gehele rapport aangegeven met een [nummer] x bij de zin/alinea en zijn achter in het rapport terug te vinden. Een PDF-versie van het onderzoek is te downloaden via: Initiatiefnemers van de haalbaarheidsstudie zijn het Delft Centre for Entrepreneurship (DCE) en de YES!Delft High-Tech Incubator, beide instellingen zijn gelieerd aan de TU Delft. Nauw betrokken bij het onderzoek zijn de faculteiten BK, IO, TBM en de Gemeente Delft. Dit rapport zou er niet zijn geweest zonder de informatie en steun vanuit de TU Delft door Marco Waas, Theo Toonen, Cees de Bont, Peter Boelhouwer, Daan Lenstra, Hans Huijgens, Hessel Jongebreur, Lesley Fockema Andreae - Mulder, Job Nijs, Anne Strobos, Marc Bosma, Dap Hartmann, Duco Trieneken, Jody Verpoort, Nils van der Waal, Ger Bruens, Simon Gunnink, Sanne Kistemaker, Stefan van Cleef, Olav Bruin, Gerwin Hoogendoorn, Hicham Shatou, Helma van Rijn, Eline van Beest, Susan Tate, Remco Bakker, DCE-collega s, HOPEcollega s en YES!Delft-collega s. Er is dankbaarheid voor de input vanuit de Gemeente Delft door Lian Merkx, Cees van Laren, Wim Eijkelenburg, Patrick van Geel, Nick Smit, Chris Mooiweer, STIP-Delft, Ruud van Wijngaarde en input vanuit onafhankelijke (advies)bureaus door Costas Papaikonomou (Happen), Francoise Dorsman (Value Positioning) en Peter Louter (bureau Louter). Tot slot een dankwoord voor de (openheid van) landelijke collega-incubators, de creatieve starters en iedereen die een grote óf kleine bijdrage heeft geleverd aan dit rapport, maar hier niet persoonlijk wordt genoemd. Delft, oktober 2009 Lianne Sleebos

6 Samenvatting In 2005 is de Young Entrepreneurial Society (YES!Delft) van start gegaan met financiële ondersteuning van de TU Delft en de Gemeente Delft. De doelstelling van de YES!Delft High- Tech incubator is: zoveel mogelijk studenten (en medewerkers) van de TU Delft laten kennis maken met de aantrekkelijke kanten van het ondernemerschap en meer specifiek met het vermarkten van aan de TU Delft ontwikkelde kennis. De integrale benadering in de formule van YES!Delft over de periode is in oktober 2008 positief beoordeeld door de TU Delft en de Gemeente Delft 1. De huidige definitie van technostarters en het type ondersteuning die deze groep krijgt, sluit momenteel niet-technologische starters van onder andere afkomstig van de meer creatieve TU Delft faculteiten Bouwkunde, Industrieel Ontwerpen en Technische Bestuur en Management. Na een vergelijking tussen de drie technische universiteiten in Nederland komt de hoofdvraag van dit onderzoek naar voren; hoe is het mogelijk dat Eindhoven Brainport (internationaal) bekend staat als hét Design podium met Nederlands creatief talent, terwijl de TU Delft: de oudste universiteit is met oudste creatieve faculteiten de meeste patenten voortbrengt (o.a. afkomstig van de faculteit IO) de meeste creatieve, technische studenten aflevert met een Master diploma de enige Technische Universiteit is gevestigd in de Randstad, waar 50% van de Nederlandse economische bedrijvigheid plaatsvindt Investeringen van Philips in R&D en goede samenwerkingsverbanden met de kunstacademie (Design Academie) zijn mede verantwoordelijk voor het succes van Brainport in Noord- Brabant. Toch is het voor Zuid-Holland, en in het bijzonder Delft, niet onmogelijk om de strijd aan te gaan, vanwege bovenstaande punten en zijn gunstige positie binnen de Randstad. Tot de aandachtspunten van het Delfts gemeentelijk beleid behoort het op peil houden van het Delfts economisch profiel welke rust op twee pijlers: het economisch & ruimtelijk beleid. Een goed beleid zorgt ervoor dat voldoende bedrijven, die zich willen en kunnen vestigen in Delft. Dit resulteert in een stijging van het bruto regionaal product en een groei van het aantal arbeidsplaatsen. Een kenmerk van dit profiel is de sterke vertegenwoordiging van kennisintensieve, innovatieve en creatieve bedrijvigheid. Niet-technologische starters worden niet voldoende ondersteund met het huidige YES!Delft concept, dat zich primair richt op Technostarters. Veel van deze creatieve startende bedrijven vestigen zich elders in Zuid- Holland of Nederland. Het behoudt van deze groep startende bedrijven biedt kansen voor de Delftse arbeidsmarkt en economie. Er zijn 3 missies opgesteld, die de kerndoelen van het onderzoek beschrijven: doelgroep, ondersteuning en mogelijke samenwerkingsverbanden. Belangrijke conclusies zijn in deze samenvatting opgenomen. Doelgroep Beleidsmakers van de TU Delft en de Gemeente Delft spreken de intentie uit de volgende categorieën te willen ondersteunen met een passend programma, in de toekomst: (Het uitbreiden) van de categorie Design (lees: productiebedrijven) High potentials uit de categorie Kunst en Cultuur (lees: productiebedrijven) High potentials uit de categorie Niet-technisch advies (lees: zakelijke dienstverlening) High potentials uit de categorie Technisch Advies (lees: zakelijke dienstverlening) Om een goede focus te behouden, worden de categorieën ICT & Gaming en Media & Uitgeverij in dit rapport buiten beschouwing gelaten. Een overgrote meerderheid van de talentvolle personen, beschreven in de cases in paragraaf 5.7, is afkomstig van de TU Delft. Redenen dat deze creatieve bedrijven niet bij de huidige YES!Delft High-Tech zitten, zijn o.a.: Geen affiniteit met de term technostarter. Dit geldt ook voor studenten.

7 Het ontbreken van een Delfts Creatief Podium, waar rolmodellen en high potentials worden gepresenteerd. Hierdoor kan het imago van creatieve (startende) bedrijven worden verbeterd Onvoldoende IP bescherming voor studenten, van vooral de faculteit IO, bij projecten in samenwerking met externe partijen. Het afstaan van het IP van een veelbelovend concept/prototype is een beperkende factor voor kennisvalorisatie Niet voldoen aan de huidige selectiecriteria door bijvoorbeeld het ontbreken van een patent of het opstarten van een veelbelovend adviesbureau De bestaande YES!Delft High-Tech incubator biedt het volledige pakket aan geselecteerde technostarters. Het motto van het YES!Delft concept is: building tomorrow s leading firms. De kern van de te ondersteunen doelgroepen ligt bij impactvolle bedrijven en de kansen voor de Delfts Creatief Podium. Hierbij zijn twee aspecten belangrijk: 1) Creatieve bedrijven moeten hun toegevoegde waarde aan kunnen tonen. Dit kan zowel kwantitatief (economische waarde) als kwalitatief (maatschappelijke waarde). Hoe meer toegevoegde waarde een bedrijf bezit t.a.v. de concurrentie, hoe meer leading in de eigen branche. 2) De start van een bedrijf rond zakelijke dienstverlening, in dit onderzoek ook wel benoemd als adviesbureau, brengt een relatief een klein risico met zich mee. Daarnaast is de economische impact, hier gedefinieerd als groei en winstgevendheid, beperkter dan bij productiebedrijven. Ondersteuning van deze groep zal zich beperken tot bedrijven met een innovatieve methodiek. Talent en ambitie van de ondernemer(s) zijn daarnaast belangrijke weegfactoren. De selectiecriteria volgen uit interviews met gevestigde succesvolle creatieve bedrijven en de criteria voor Technostarters. De selectiecriteria voor het programma voor creatieve starters: Productiebedrijf Voltijd aan de slag met het bedrijf Het prototype moet binnen 2 jaar voldoen aan de wettelijke en commerciële eisen Product moet schaalbaar zijn Zakelijke dienstverlening Voorkeur voor Voltijd starten, maar deeltijd starten is voor een beperkte periode van 1 jaar toegestaan, mits de nevenactiviteiten een bijdrage leveren aan de opbouw van het eigen bedrijf (opbouw netwerk, reputatie, e.d.) Het vermarkten van een innovatieve methodiek Portfolio en CV inleveren De toegevoegde waarde van een verbinding met de TU Delft (naam, netwerk en technologische kennis) Ondernemingsplan verplicht Ten hoogste 5 jaar geleden ingeschreven bij de Kamer van Koophandel Commerciële eisen worden binnen 2 jaar gerealiseerd Design/vormgeving is binnen de geselecteerde doelgroep het sterkst vertegenwoordigd. In 2010 is de verwachting, dat zeven geselecteerde creatieve startende bedrijven ondersteuning krijgen. De verwachting is dat vanaf 2014 een groei mogelijk is naar 18 te ondersteunen creatieve starters per jaar. Het is voor het succes van de ondersteuning van belang dat er voldoende kritieke massa is om bovenstaande aantallen te halen. Enerzijds is dit mogelijk doordat er wordt verwacht dat een uitbreiding van de groep Design, vanuit de TU Delft, zich aanmeldt voor het programma voor ondersteuning van creatieve starters. Er zullen creatieve startende bedrijven uit de groep zakelijke dienstverlening, zoals ontwerpbureaus en architectenbureaus, worden ondersteund. Tot slot kunnen andere kennisinstellingen worden betrokken bij de werving van de doelgroep. Aansluiting moet vooral ontstaan binnen de categorie Kunst en Cultuur en Design. De ondersteuning voor creatieve starters moet een brug slaan tussen creatieve bedrijven en technologische kennis van de TU Delft. Daarom is het van belang de doelgroep te selecteren op de toegevoegde waarde die de TU Delft qua naam en netwerk kan bieden, maar ook zeker qua technologische kennis.

8 Ondersteuning De manier van ondersteuning kan globaal worden verdeeld in drie hoofdgroepen: 1) Niet-fysieke ondersteuning (advies, netwerk, begeleiding, financiering, podium) 2) Fysieke ondersteuning (bedrijfshuisvesting, werkhallen, e.d.) 3) Volledig pakket (fysieke en niet-fysieke ondersteuning) De bestaande YES!Delft concept heeft een loketfunctie voor de gehele funnel: inspiratie, educatie (verzorgt door het DCE), incubatie en groei. De YES!Delft High-Tech biedt het volledige pakket binnen de incubatiefase aan geselecteerde technostarters. De beschreven creatieve doelgroep lijkt aan te sluiten bij het motto van YES!Delft: building tomorrow s leading firms. 1) Podium (NEW) 2) Advies 3) IO contracten (NEW) 4) Info afstuderen (NEW) 5) Minor DBE (NEW) 6) TCIB (NEW) 7) Ondernemingsplan 11) Groeiprogramma 8) Match-making (NEW) 9) Fysieke ondersteuning (NEW*) 10) Niet-fysieke ondersteuning (NEW*) In de afbeelding hiernaast zijn de alle mogelijke diensten voor creatieve startende bedrijven weergegeven. Alle diensten waar NEW achter staat, zijn nieuwe activiteiten die speciaal worden opgezet voor de doelgroep studenten van de creatieve faculteiten en creatieve startende bedrijven. De diensten met toevoeging NEW* overlappen (voor ca. 70%) met de diensten die huidige YES!Delft High-Tech levert en worden daarom gezamenlijk uitgevoerd. De aanvullende 30% wordt aangepast aan de wensen van de creatieve starters, bijvoorbeeld het bieden van nieuwe masterclasses. De overige diensten worden momenteel al binnen YES!Delft en/of het DCE uitgevoerd. Voor ondersteuning van de creatieve doelgroep zijn drie concepten uitgewerkt. Twee van de drie concepten hebben de naam YES!Delft gekregen, omdat de combinaties van ondersteuningen passen bij het YES!Delft concept, waarbij voor elke fase (inspiratie, educatie, incubatie en groei) een ondersteuningsprogramma wordt aangeboden. De drie concepten zijn: 1) YES!Delft Creative Incubator: het volledige pakket, van fysieke en niet-fysieke ondersteuning, wordt aangeboden door de TU Delft in samenwerking met de Gemeente Delft. 2) YES!Delft Creative Platform: er wordt niet-fysieke ondersteuning aangeboden door de TU Delft in samenwerking met de Gemeente Delft. Fysieke ondersteuning wordt verzorgd door BVG-en in Delft en omgeving. 3) Creatief Loket: er worden geen nieuwe diensten opgezet, maar de bestaande fysieke en niet-fysieke ondersteuningen binnen Delft worden in kaart gebracht en naar de doelgroep gecommuniceerd. Het concept YES!Delft Creative Incubator komt als winnaar uit de SWOT-analyse. Door het aanbieden van zowel fysieke als niet-fysieke ondersteuning worden creatieve startende bedrijven maximaal ondersteund en kunnen zij zich optimaal ontwikkelen. Een fysieke ontmoetingsplek zorgt voor synergie tussen de creatieve starters onderling en tussen de creatieve en High-Tech starters. Hierdoor ontstaan er kansen voor partnerships en het delen van kennis, vaardigheden en netwerk. Daarnaast helpt een zichtbare ontmoetingsplek bij de opbouw van een creatief podium voor talent uit Delft. Vanwege slimme implementatie zijn de extra kosten geschat op (20% van de begroting) voor fysieke ondersteuning. Mogelijke samenwerkingsverbanden Het is van belang dat de Creative Incubator de samenwerking met de Delftse partijen, zoals YES!Delft High-Tech incubator, het Valorisation Centre en HOPE (inclusief het DCE), versterkt

9 voor het delen van informatie, expertise, en netwerk. Daarnaast zijn er veel samenwerkingsverbanden mogelijk met o.a. instellingen binnen de creatieve industrie zoals kunstacademies en kunstenaars&co. De doelen van de nieuwe samenwerkingsverbanden zijn de werving van creatieve startende bedrijven, een breed publiek voor het match-making programma en het opzetten van cursussen en (netwerk)evenementen. Implementatie Door slimme implementatie van het concept kunnen de kosten relatief laag blijven. Een voorbeeld is de keuze van het gebouw: het nieuwe YES!Delft gebouw op Technopolis. Naast kantoorruimtes staan de werkhallen in het nieuwe YES!Delft gebouw ook open voor de geselecteerde creatieve startende bedrijven. Met de faculteiten IO en BK wordt besproken of er mogelijkheden zijn om van hun werkhallen en laboratoria gebruik te maken. Financiering van ondernemingsplannen kan o.a. via de WWIK-regeling Het is wenselijk een nieuwe selectiecommissie samen te stellen voor de instroomprocedure van starters voor de YES!Delft Creative Incubator. Er komen o.a. personen in de commissie die affiniteit hebben met en beoordelingsvermogen hebben over de creatieve starters. Het is aan te bevelen een aparte businessmanager aan te stellen met expertise en contacten binnen de subdoelgroepen design, kunst & cultuur en zakelijke dienstverlening. Een eigen begroting is noodzakelijk om langer termijn doelen te kunnen stellen per doelgroep (Creative en High-Tech) en de verantwoordelijkheden van de verschillende business managers te kunnen toetsen. De begrote kosten voor het startjaar (2010) zijn geschat op De onderhoudskosten liggen rond de per jaar. Voor de positionering van de nieuwe ondersteuning wordt geadviseerd het huidige YES!Delft High-Tech merk en in tweeën te splitsen en te positioneren: YES!Delft High-Tech en YES!Delft Design. Het podium kan bijvoorbeeld het motto meedragen Delft Design werkt!, waarmee het functionele karakter van Delftse ontwerpers en architecten naar voren komt. Financiering Vooral ondernemende, creatieve studenten van de faculteit Industrieel Ontwerpen hebben baat bij de fysieke en niet-fysieke ondersteuning. Er wordt verwacht dat deze faculteit betrokkenheid en enthousiasme toont voor de ondersteuning, door middel van cofinanciering en openheid t.a.v. samenwerkingsprojecten. Daarnaast kan er cofinanciering worden verwacht vanuit de Gemeente Delft. Hierbij is het belangrijk dat de huidige middelen voor kennisvalorisatie niet worden verdund. Daarnaast kan enige bijdrage worden verwacht van de faculteit Bouwkunde en kan er een subsidieaanvraag worden in gediend bij Economische Zaken en/of de Europese Unie voor de groep creatieve startende bedrijven. Effecten Kennisvalorisatie, het creëren van maatschappelijke en economische waarde op basis van wetenschappelijke kennis en vaardigheden, is een belangrijk thema voor de TU Delft. Voor de TU Delft en de Gemeente Delft liggen er kansen indien er een YES!Delft Creative Incubator wordt opgezet met een eigen karakter: Het werven en stimuleren van creatieve spin-offs in Delft, waarvoor vestiging in Delft (en eventueel in de toekomst op Technopolis) een toegevoegde waarde is door de verbinding met technische kennis van de TU Delft. Het creëren van een Delfts creatief podium in Nederland door de transparantie van Delfts creatief talent. Nederland op de kaart zetten binnen Europa door het Delfts creatief podium Mogelijkheden voor kennisvalorisatie vanuit de creatieve faculteiten Rolmodellen voor creatief ondernemerschap door meer en zichtbare creatieve spin-offs Externe samenwerkingspartners in o.a. de creatieve industrie Een positief effect voor de werving van (talentvolle) middelbare scholieren voor de drie creatieve faculteiten De regionale economie een impuls geven en de kwaliteit van leven in Delft verbeteren

10 1. Inleiding & missies Ondernemerschap is voor zowel de TU Delft als de Gemeente Delft een aandachtspunt voor het maken van een (gezamenlijk) ondersteuningsbeleid. De aanpak van de TU Delft op het gebied van ondernemerschap is weergegeven in de ondernemerschapfasen afbeelding 1.1, waarin de diverse stadia van een onderneming zichtbaar worden gemaakt: het bewustmaken (awareness), het starten (incubation), het onderwijzen (education) en de groei (growth). - Bewustzijn creëren - Vaardigheden onderwijzen - Ondernemerschap stimuleren - Nieuwe bedrijven incuberen - Start ups ondersteunen - Ondernemerschap stimuleren - (Snelle) groei stimuleren - Groeiende bedrijven ondersteunen Afbeelding 1.1: Fasen ondernemerschap Dit ondersteuningsbeleid heeft geresulteerd in de oprichting van onder andere de Kennisalliantie (2003), het Valorisation Centre (2004), de High-Tech incubator YES!Delft (2005) en het Delft Centre for Entrepreneurship (2007). In 2005 is gestart met de realisatie van plannen rond het ambitieuze Technopolis Innovation Park Delft, een bedrijventerrein van circa 86 hectare, dat de komende 20 jaar ontwikkeld zal gaan worden. Het motto Delft Kennisstad wordt met bovenstaande projecten versterkt. De TU Delft doceert al ruim een eeuw creatieve kennis en vaardigheden aan studenten afkomstig van de faculteit Bouwkunde (BK). De creatieve faculteit Industrieel Ontwerpen (IO) vierde onlangs zijn 40 e bestaan. Techniek, Bestuur en Management (TBM) is de jongste onder de niet-technologische faculteiten, opgericht in De creatieve industrie staat sinds de verschijning van het boek The Rise of the Creative Class van Richard Florida in 2002 hoog op de politieke agenda. Waarom de genoemde drie TU Delft faculteiten behoren tot de creatieve industrie zal worden uitgelegd in hoofdstuk 5. Niet-technologische creatieve startende bedrijven worden niet voldoende ondersteund door de huidige YES!Delft incubator, die primaire gericht is op Technostarters. Ten tijde van de oprichting van YES!Delft is er de vraag ontstaan: wat voor ondersteuning kunnen we in de toekomst bieden aan niet-technologische startende bedrijven, waaronder creatieve starters en ICT-ers vallen. Ondernemend gedrag vertoond door studenten en alumni van bovenstaande faculteiten, binnen de creatieve industrie, is de aanleiding voor een haalbaarheidsonderzoek naar een Delftse Creative Incubator. In januari 2009 is er door bureau Louter 2 een onderzoek afgerond voor de Gemeente Delft naar bedrijfshuisvesting creatieve bedrijven. Hieruit blijkt dat de Gemeente Delft circa m 2 aan bedrijfshuisvesting voor de creatieve sector zou moeten leveren, om in de komende 5 jaar het Delfts economisch profiel op peil te houden. Huisvesting (fysieke ondersteuning) is één van de ondersteuningsvormen waardoor creatieve bedrijven kunnen worden ondersteund tijdens de verschillende fasen van het ondernemerschap. Het Inspiration Centre van YES!Delft biedt activiteiten voor alle TU Delft studenten en afgestudeerden, die meer willen weten over ondernemerschap. Educatie wordt verzorgd door het Delft Centre for Entrepreneurship (DCE) in samenwerking met de faculteit TBM. Vooral voor de incubatie fase is er gebrek aan ondersteuning voor niet-technologische Pagina 1 van 101

11 startende bedrijven. Dit rapport beschrijft het haalbaarheidsonderzoek naar een Delftse Creative Incubator, dat valt in de 3 e ondersteuningsfase incubation voor de doelgroep creatieve startende bedrijven. Interessante activiteiten voor creatieve startende bedrijven op het gebied van inspiration en education kunnen het succes van de incubation ondersteuning vergroten. Deze activiteiten hangen samen met het imago van creatief ondernemerschap (inspiration), de werving en opleiding van talentvolle creatieve studenten (education) en zullen kort worden beschreven. Er zijn drie missies opgesteld, die de kerndoelen van het onderzoek beschrijven en waarvan in de hoofdstukken 5, 6 en 7 adviezen zijn uitgebracht. Missie I Onderzoek welke creatieve, startende ondernemers afkomstig van de faculteiten Bouwkunde, Industrieel Ontwerpen en Techniek, Bestuur en Management, de TU Delft wenst te ondersteunen en wat de behoefte van deze doelgroep is. Missie II Adviseer de TU Delft over mogelijke ondersteuningen, door middel van het formuleren van een aantal concepten, gebaseerd op een haalbaarheidsstudie naar de omvang en soort behoefte van deze groep creatieve ondernemers. Hierbij is het ook van belang een advies te geven over mogelijke aansluiting van een Delftse Creatieve Incubator bij de bestaande, succesvolle YES!Delft High-Tech Incubator met als belangrijkste motto creating tomorrows leading firms, refererend naar de economische impact van de High-Tech bedrijven. Missie III Adviseer de TU Delft over mogelijke samenwerkingsterreinen en samenwerkingspartners voor de Delftse Creatieve Incubator, zodat de benodigde kritieke massa haalbaar wordt en (regionale) creatieve industrie een impuls krijgt. Pagina 2 van 101

12 Om inzicht te krijgen over de soort behoefte en de omvang van de behoefte naar fysieke (o.a. bedrijfshuisvesting) en niet-fysieke ondersteuning (o.a. business ondersteuning) voor creatieve starters van de TU Delft, is gebruik gemaakt van de volgende informatiebronnen: Literatuurstudie over de creatieve industrie, best practices, (pre-)incubatie fase en 3TU. Deelname aan de Brusselse conferentie Europe's Creative Regions and Cities in april Interviews met beleidsmakers van de TU Delft en de Gemeente Delft, managers van landelijke incubators/bedrijfsverzamelgebouwen en diverse creatieve starters. Een enquête onder TU Delft studenten van de faculteiten BK, IO en TBM. Interviews met gevestigde succesvolle creatieve bedrijven. Diverse (brainstorm)sessies met het management van YES!Delft. De opbouw van dit rapport is als volgt. Hoofdstuk 2 beschrijft globaal de trends en ontwikkelingen op het gebied van incubators in Nederland. De focus ligt op de incubator in Zuid-Holland en geïnitieerd door de Universiteit Twente (UT) en de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e). Hoofdstuk 3 gaat in op de initiatieven in Delft, waaronder YES!Delft. Hoofdstuk 4 geeft een framework waarin de 3TU (drie Nederlandse Technische Universiteiten) en Delftse initiatieven worden geplaatst. Hoofdstuk 5 beantwoordt missie I: de doelgroep. Dit hoofdstuk omvat onder andere een samenvatting van de resultaten uit een analyse van de doelgroep. Hoofdstuk 6 werkt missie II: drie concepten met verschillende (combinaties van) ondersteuningsvormen. Hoofdstuk 7 beschrijft de missie III: samenwerking met partijen binnen de creatieve industrie. In hoofdstuk 8 worden de concepten tegen elkaar uitgezet met als resultaat een conceptkeuze. Hoofdstuk 9 geeft een advies voor de implementatie van het gekozen concept. Hoofdstuk 10 besluit het rapport met aanbevelingen over de positionering, werving en organisatie. Afbeelding 1.2: Cartoon idea sharing Pagina 3 van 101

13 2. Nederlandse Incubators 2.1. Inleiding The Batavia Industrial Center, veelal bekend als de eerste business incubator van de VS, opende haar deuren in Batavia, N.Y., in Maar het concept van (niet-fysieke) business ondersteuning en (fysieke) gedeelde faciliteiten, tijdens de startfase van bedrijven, sloeg pas eind 1970 aan. De laatste tijd hebben meer landen wereldwijd het business-incubation concept omarmd. In dit hoofdstuk is een inventarisatie gemaakt van de trends en ontwikkelingen van Nederlandse Incubators. De focus ligt voornamelijk op de ontwikkelingen in Zuid-Holland en de drie steden met een Technische Universiteit Delft, Eindhoven en Enschede (Twente). 2.2 Definities over ondersteuning van startende bedrijven Een bedrijfsverzamelgebouw (BVG) is een gebouw dat dient om verschillende bedrijven te huisvesten. Bedrijfsverzamelgebouwen beogen goede en betaalbare huisvesting te verzorgen. Vaak is de huisvesting gesubsidieerd. Kosten kunnen laag gehouden worden door diensten met elkaar te delen, zoals een kantine of een kopieermachine. Een bijkomend voordeel is dat bedrijven die bij elkaar in de buurt gehuisvest zitten elkaar inspireren, wat leidt tot meer innovatie. Ook kunnen bedrijven onderling profiteren van elkaars expertise, arbeid en netwerken. 11 Een incubator is een broedplaats voor ondernemers en ondernemingen en heeft tot doel veelal jonge startende bedrijven te ondersteunen om een gezonde, goed draaiende ondernemingen te worden. Deze fase is vaak lastig; meestal gaan bedrijven in deze fase failliet. In Nederland is de term 'incubator' een tijdje heel populair geweest. Tegenwoordig worden ook termen als innovatiecentrum, bedrijfs-technologisch centrum (BTC) of innovatiecluster gebruikt. Een bedrijfsverzamelgebouw gaat minder ver in het delen met en ondersteunen van de ondernemers dan een incubator. 11 In dit rapport wordt het woord incubator gebruikt, indien de precieze ondersteuningsvorm nog niet duidelijk is, maar er een omschrijving van enige vorm van ondersteuning wordt bedoeld. Een kennisinstelling, zoals de TU Delft, zal zelden alleen fysieke ondersteuning in de vorm van bedrijfshuisvesting bieden, omdat het bieden van niet-fysieke ondersteuning (bijvoorbeeld coaching en bemiddeling) juist de sterkte is van een kennisinstelling. Vanuit de TU Delft zijn er nog twee interessante begrippen, die in dit rapport worden gebruikt. Hieronder is een korte definitie van ieder begrip gegeven. Synergie: (samenwerking) is een begrip dat een proces beschrijft waarbij het samengaan van delen meer oplevert dan de som der delen. 11 Bij een incubator wordt hier vaak het volgende mee bedoeld: kennisoverdracht, het delen van ervaringen, het gezamenlijk uitvoeren van projecten en/of met gesloten portemonnee diensten voor elkaar verrichten. Kennisvalorisatie is het creëren van maatschappelijke en economische waarde op basis van wetenschappelijke kennis en vaardigheden. 19 Pagina 4 van 101

14 2.3 Trends en ontwikkelingen Het ontstaan en verdwijnen van incubators in Nederland gaat in een hoog tempo. Duco Trienekens heeft in 2009 de 43 belangrijkste Nederlandse incubators in kaart gebracht 14. Deze 43 incubator geven de huidige situatie in Nederland goed weer. In bijlage 1 staan de namen van de 43 Nederlandse incubators in een tabel. Nederland scoort gemiddeld op het aantal incubators ten opzichte van andere Europese landen. Indien de oppervlakte van het land wordt meegenomen in de vergelijking, scoort Nederland bovengemiddeld, zie afbeelding 2.1. Volgens een onderzoek van de Universiteit Twente zijn er 936 Europese Business Incubators waarvan in Nederland 3. In afbeelding 2.2 t/m 2.4 zijn de belangrijkste bevindingen uit zijn onderzoek af te lezen. Afbeelding 2.1: Business Incubators Europa Hoeveelheid incubators [totaal 43] Zuid-Holland Noord-Holland Verdeling incubators per provincie [2009] Utrecht Noord-Brabant Limburg Twente Provincies in NL Groningen Gelderland Flevoland Friesland Overijsel Zeeland De top 3 provincies met de meeste incubators zijn Zuid-Holland, Noord- Holland en Utrecht. Dit lijkt een logische rangorde, omdat deze 3 provincies zich rondom de Randstad bevinden, waar 50% van de Nederlandse economische bedrijvigheid plaatsvindt. Afbeelding 2.2: Verdeling per provincie Pagina 5 van 101

15 Bestaande incubators worden bij het opzetten van een nieuwe incubator vaak als voorbeeld of case gebruikt. Hierbij is het van belang dat de doelgroep overeenkomt (in dit onderzoek de creatieve ondernemers) en er een slag wordt gemaakt om de context te vertalen naar de eigen situatie. Dit rapport focust op de Nederlandse incubators, omdat daarin de Nederlandse mentaliteit van de creatieve ondernemers naar voren komt en de vertaalslag minimaal is. Een kleine meerderheid van de Nederlandse incubators is georganiseerd vanuit een publieke organisatie, zie afbeelding 2.3. Het aantal creatieve incubators komt in deze analyse op de vijfde en één na laatste plek. Zie afbeelding 2.4. Verhouding private versus publieke incubators in NL [2009] Private incubators; 18; 42% Publieke incubators; 25; 58% Afbeelding 2.3: Verhouding publieke en private Nederlandse incubators 3 Incubator branches in Nederland [2009] Creatief; 5; 11% ICT/Media/Communicatie; 8; 18% Algemene business ideeën; 10; 22% Duurzame business ideeën; 4; 9% High Tech; 9; 20% Life science/ gezondheid; 9; 20% Afbeelding 2.4: Verdeling incubators per branche 14 Pagina 6 van 101

16 De huidige creatieve incubators hebben in het onderzoek allemaal een profiel van een bedrijfsverzamelgebouw (alleen fysieke ondersteuning), waarbij geen sterke verbinding met een onderwijsinstelling bestaat. De gebruikers zijn een mix van creatieve beroepen als architecten, productontwerpers, fotografen, tekstschrijvers, videoproducenten, webdesigners, software en gaming producenten, etc. Een conceptmanager zorgt voor de balans in het bedrijfsverzamelgebouw door middel van een selectie van passende bedrijven. High-Tech incubators ontspringen daarentegen bijna altijd uit een technische onderwijsinstelling. De overige groep bestaat uit algemene, duurzame, ICT en life-science incubators. Tussen de twee geselecteerde segmenten voor dit onderzoek, Creatief en High- Tech, zijn verschillen te ontdekken in primaire services en services, die zelden tot nooit worden aangeboden. Zie afbeelding 2.5. Percentage [43 incubators] Services per benchmark Overige incubators Creatieve incubators 40% Techno incubators 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Overige incubators 11% 3% 14% 4% 13% 2% 5% 5% 16% 11% 16% 16% 15% Creatieve incubators 0% 0% 0% 0% 7% 7% 7% 14% 14% 14% 36% 36% 36% Techno incubators 14% 8% 6% 8% 14% 6% 5% 6% 14% 11% 11% 12% 12% 1 Financiële services 2 Specifieke Patent ondersteuning 3 Management ondersteuning 4 Kenniscenter 5 Kennis/ Expertise 6 Fab-Lab (werkhal) 7 Laboratorium 8 Publiciteit 9 Netwerk 10 Pre-incubatie 11 Incubatie 12 Faciliteiten 13 Kantoorruimte Afbeelding 2.5: Aangeboden services per soort incubator 14 De Creatieve incubators leveren primair de volgende services: 1) Kantoorruimte (21%) 2) Faciliteiten (21%) 3) Incubatie ondersteuning aan starters (21%) Zelden tot nooit de volgende services: 1) Management ondersteuning (0%) 2) Financiële Services (0%) 3) Specifieke patent ondersteuning (0%) 4) Kenniscenter (0%) De High-Tech incubators leveren primair de volgende services: 1) Financiële services (11%) 2) Specifieke patent ondersteuning (6%) 3) Kenniscenter (11%) Zelden tot nooit de volgende services: De overige services bieden ze allemaal deels. Het bieden van niet-fysieke ondersteuning is voor de TU Delft juist een sterkte en is een meerwaarde voor de doelgroep, waardoor er een uniek concept ontstaat voor een ondersteuning van creatieve bedrijven. Er is een verschil in aanbod van ondersteuning voor Creatieve of High-Tech starters. Een voorbeeld is het aanbieden van kennis over patenten als noodzaak voor technostarters en het aanbieden van kennis over model- en merkrechten als noodzaak voor creatieve starters. Pagina 7 van 101

17 2.4 Creatieve bedrijfsverzamelgebouwen (BVG-en) en incubators Om een inventarisatie te maken van ondersteuning aan starters in Nederland, zijn er bezoeken gebracht aan incubators en bedrijfsverzamelgebouwen in diverse Nederlandse steden. De focus van de bezoeken ligt op de 3TU gebieden, de grote steden rond Delft (Den Haag en Rotterdam) en de hoofdstad Amsterdam. Naast het bekijken van de fysieke ondersteuning (gebouw en werkplaatsen) is er ook gesproken met incubator managers en een aantal startende bedrijven. De Delftse initiatieven komen hier niet aanbod, maar worden beschreven in hoofdstuk 3. Stad Incubator (m 2 ) Initiator Doelgroep Ondersteuning Prijs (m 2 p.j.) Den Haag Caballero Fabriek ( m 2 met ruimtes van 24 tot Gemeente Den Haag Bedrijfsruimte voor creatieve en ITondernemers en een Onbeperkte Huisvesting. Werkplaatsen voor (incl. service kosten 40) 500 m 2 ) broedplaats voor startende ondernemers selectie op synergie kunstenaars Bink36 ( m 2 ) Gemeente Delft i.s.m. Vestia Creatieve starters Tijdelijke huisvesting ca. 10 jaar (geen uitstroombeleid) 90 vvo (met bandbreedte van 60 tot 120 VVO p.j.) Hangar36 (designcentre in de Bink36) Gemeente Den Haag Creatieve starters Tijdelijke huisvesting ca. 3 jaar (anti-kraak) 90 vvo (met bandbreedte van 60 tot 120 VVO p.j.) Syntens Economische Food and Agri, Begeleiding, n.v.t. (geen fysieke ondersteuning) Zaken Construction, Logistics, Creative industry and multimedia, Industry, Human Health, Retail netwerken en platform BTIV (700 m 2 :15 werkplekken en 8 units in o.a de CabFab) Particuliere hoofdhuurder crossmedia cluster dat zich richt op de combinatie tussen techniek en concept Flexibele werkplekken (2003) Den Haag en Utrecht: e jr korting: 75. Delft: 390 (2007) (per werkplek/ per maand) Rotterdam Creative Factory Particulier Creatieve starters: 5 Tijdelijke huisvesting 135 (inclusief) (3850 m 2 ; 2250 m 2 kantoren) i.s.m. o.a. hogeschool Rotterdam categorieën meer in één ruimte (max. 2 jr) Enviu (int. netwerk org.) Voor en door jonge ondernemende personen Particulier Stef van Dongen + 11 werknemers Duurzame en sociale projecten Flexibele werkplekken Vrijwilligers en financiering per project en werknemer Van Nelle fabriek CF aandeelhouders Creatieve doorstromers: architecten, veel ICT, ontwerpers. Geen Paar kleine ruimtes (50 m2), vooral grote ruimtes vanaf 100 m (ex extra m2). Werkhallen (>650 m2) 42 ruimte voor dans, etc. Enschede BTC Particulier i.s.m. Saxion en UT Geen specifieke doelgroep 4 panden voor huisvesting (all-in) Pagina 8 van 101

18 Spinnerij Gemeente Creatieve starters Huisvesting: alleen Oosterveld Enschede grote ruimtes. ( m 2 ) De broedplaats Particulier Creatieve starters Bureau in grote Onbekend. Richtlijn (cluster in de Katja van selectie op synergie ruimte, platform, spinnerij spinnerij) Reede netwerk Multimedia House Particulier IT, ICT Bureau in grote Onbekend. Richtlijn (cluster in de ruimte, platform, spinnerij spinnerij) netwerk VentureLab UT Twente HBO + High-tech Training, netwerk n.v.t. (geen fysieke potentials. en begeleiding ondersteuning) Geselecteerd op ondernemerschap Eindhoven Little Mountain Particulier Creatieve starters Huisvesting, Circa (nu: 700 m 2 -> Maarten selectie op synergie. netwerk en (gedeeld door toekomst: 2200 Hendriks Nu 13 personen (veel platform aantal personen) m 2 ) ZZP-ers) Per gezamenlijk project afdracht Maarten (15%) + LM concept NV Rede 8 Gemeenten Geen specifieke 6 panden voor 336 (incl. alles) & aandeel- doelgroep huisvesting houders Beta Accelerator Kleine en middelgrote Huisvesting en 281 kantoor (onderdeel NV R&D bedrijven laboratoriums 319 labs Rede) 3+ Incubator 9 instellingen Technostarters en Platform, netwerk Voor technostarters (alleen huisvesting Ontwerpers en financiering zie NV Rede technostarters) Amsterdam Beehivee Particulier Creatieven. Selectie Huisvesting, 300 per unit per (40: units 100: concept op ambitie, netwerk maand. 0 plint- plintruimtes m 2 ) ontwikkelaars samenwerking en ruimtes 1 e jr synergie De Talentenfabriek Gemeente Onderscheidend, Begeleiding, 1 e jr: 350, 2 e jr: (gehuisvest in een Amsterdam ambitieus idee waar netwerk, finan- 700, 3 e jr: 1050 BVG) Amsterdam een ciering ( 5000) p/mnd belangrijke rol in speelt Kauwgomballen Lingotto Gemotiveerde Huisvesting, Fabriek (5000 m 2 ) Vastgoed kunstenaars, netwerk. Geen ontwikkeling creatievelingen of uitstroombel. producenten Dialogues House ABN AMRO Aansluiting ABN Huisvesting, Onbekend AMRO netwerk Tabel 1: Bezochte BVG-en/ Incubators De creatieve incubators/bvg-en zijn vaak gevestigd in oude fabriekshallen van vroegere productiebedrijven, bijvoorbeeld een sigaretten-, een graan-, een textiel-, een kauwgomballen- of een koffiefabriek. Deze locaties worden gekenmerkt door o.a. de volgende termen: hoog, groot, licht, nostalgie, sfeervol, doorleefd, mogelijkheid tot clustervorming, mooie gevel/entree, combinatie oude structuur en nieuw interieur. Pagina 9 van 101

19 2.5 Triple Helix De organisatievorm van een incubator is afhankelijk van de (financiering van de) initiator en/of exploitant en het pakket aan ondersteuning. Volgens H. Etzkowitz is het Triple Helix model voor samenwerking van Onderwijs (Academia), Overheid (State) en Ondernemers (Industry) de sleutel tot innovatie in kennisintensieve maatschappijen 9. Met het model worden o.a. de volgende thema s belicht: - Wat is de rol van universiteiten in de regionale economie en sociale ontwikkeling? - Hoe kan de overheid op alle niveaus de burgers aanmoedigen op het gebied van innovatie (en vice versa)? - Hoe kunnen bedrijven samenwerken met elkaar, met universiteiten en de overheid om meer innovatief te worden? In Afbeelding 2.7 staan deze drie partijen afgebeeld als (mogelijke) pijlers van een incubator. Overheid Gemeente Provincie Nederland EU Onderwijs TU Delft HBO s MBO s etc. Incubator Huisvesting Financiering Begeleiding Netwerken Podium Advies Ondernemers Klanten Leveren Diensten Toeleveranciers Afbeelding 2.6: Triple Helix Afbeelding 2.7: De drie mogelijke partijen rond een De manier van ondersteuning kan globaal worden verdeeld in 3 hoofdgroepen: 1) Niet-fysieke ondersteuning (advies, netwerk, begeleiding, financiering, podium) 2) Fysieke ondersteuning (bedrijfshuisvesting, werkhallen, e.d.) 3) Volledig pakket (fysieke en niet-fysieke ondersteuning) In bijlage 2 worden een aantal organisatievormen beschreven met elk 1 á 2 Nederlandse praktijkvoorbeelden. Pagina 10 van 101

20 2.6 Nederlandse Technische Universiteiten Universiteit Twente (UT) Kennispark Twente is het concept waar diverse initiatieven op het gebied van ondernemerschap samenkomen. Doelstelling van het park is het creëren van een omgeving waar alle ingrediënten aanwezig zijn voor succesvol hightech ondernemerschap en innovatie. Uiteindelijk moet het zo genoemde ecosysteem nieuwe hoogwaardige arbeidsplaatsen voor Twente opleveren. Naast een stichting die diensten biedt aan (startende) innovatieve ondernemers, is Kennispark Twente ook een gebied. Het fysieke kerngebied van Kennispark Twente beslaat het terrein van de universiteitscampus en het aangrenzende Business en Science Park, waar m² bruto vloeroppervlak ontwikkeld zal worden, in een periode tot Op termijn zijn er bouwkavels beschikbaar. Als eerste gezichtsbepalende locatie wordt gebouw Langezijds op de universitaire campus herontwikkeld tot een bedrijfsverzamelgebouw ( m²) voor met name technologisch georiënteerde bedrijven. De locatie is dicht bij de universitaire laboratoria en onderzoeksvoorzieningen. 4 Zie afbeelding 2.8. Afbeelding 2.8: Kennispark Twente 18 De drie hoofdlijnen op de agenda van het Kennispark zijn: Entrepreneurship, Innovation en Area. Het programma Kennispark (indicatief) 10 : m2 Starters m2 Doorstarters m2 Research en Development m2 Hoogwaardige productie m2 Technologische dienstverleners m2 Kennis- en onderzoeksinstellingen m2 Publiek-Private centra voor technisch onderwijs en training Initiatiefnemers van het Kennispark Twente zijn Provincie Overijssel, de Gemeente Enschede en de ondernemende Universiteit Twente. Samenwerkingspartners zijn o.a. de onderzoeksinstituten van de Universiteit Twente, NIKOS, BTC Twente, Innovatieplatform Twente en de Technologiekring Twente. Pagina 11 van 101