De levenslange gevangenisstraf in Nederland

Transcriptie

1 De levenslange gevangenisstraf in Nederland Een onderzoek naar het Nederlandse beleid ten aanzien van de levenslange gevangenisstraf in het licht van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Laura Oomen

2 Auteur: L. Oomen ANR: Opleiding: Master Rechtsgeleerdheid Afstudeerrichting: accent Strafrecht Onderwijsinstelling: Universiteit van Tilburg, Faculteit der Rechtswetenschappen Begeleidster: Mw. Mr. L.H.A.M Kemperman-Boeren Tweede lezer: Mw. Mr. S.S. Buisman Afstudeerzitting: Tilburg, 24 november

3 Inhoudsopgave 1. Introductie Aanleiding Probleemstelling Afbakening Opbouw 7 2. De levenslange gevangenisstraf in Nederland Inleiding Wettelijk kader en cijfers Historisch overzicht Strafdoelen Het resocialisatiebeginsel Het huidige Nederlandse beleid Inleiding Het gratiebeleid Vóór Na De civiele procedure Rechtspraak De visie van het EHRM Inleiding Art. 3 EVRM Relevante uitspraken van het EHRM omtrent art. 3 EVRM EHRM 9 juli De normering van het EHRM en de gevolgen voor het Nederlandse beleid Gevolgen van de uitspraak in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland Conclusie 46 Literatuurlijst 50 3

4 1. Introductie 1.1 Aanleiding Toen ik op een druilerige donderdagochtend de boekwinkel in stapte op zoek naar een cadeau, stuitte ik op het boek Levenslang! De straf en daders. 1 Niet echt een geschikt cadeau, maar als strafrecht studente was mijn nieuwsgierigheid naar de inhoud meteen gewekt. In het boek staat een aantal zaken beschreven waarin een levenslange gevangenisstraf werd opgelegd. De auteur interviewt een aantal slachtoffers en een levenslang gedetineerde doet zijn zegje. Halverwege het boek bespreekt de auteur de problematiek die momenteel speelt op het gebied van de levenslange gevangenisstraf. In 1870 is de doodstraf in Nederland afgeschaft. Daarvoor in de plaats is de levenslange gevangenisstraf gekomen. Waar Nederland als een van de eerste landen in Europa de doodstraf afschafte, is zij op dit moment een van de weinige waar een levenslange gevangenisstraf in beginsel ook levenslang zitten betekent. Vragen mijn vrienden of de levenslange gevangenisstraf in Nederland bestaat dan zeg ik dat deze straf, in beginsel, echt een leven lang duurt: levenslang is levenslang. Enkel Finland en Cyprus kennen eenzelfde soort systeem zoals in Nederland wordt gehanteerd; levenslange gevangenisstraf in combinatie met een gratieregeling. 2 In andere Europese landen zijn er systemen zoals de mogelijkheid tot voorwaardelijke invrijheidstelling en een periodieke toetsing of de bij de oplegging gestelde strafdoelen nog van toepassing zijn. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (hierna: EHRM) heeft zich al een paar keer uitgelaten over de straf. De auteur benoemt deze uitspraken, maar bespreekt ze verder minimaal. Zijn uiteenzetting over de uitspraken roept bij mij meer vragen op dan dat deze duidelijkheid geeft over de stand van zaken. Vragen zoals, hoe werkt dat instrument van de levenslange gevangenisstraf nou daadwerkelijk in Nederland? Is het echt zo dat er in omringende landen anders met de straf wordt om gegaan? De juridische diepgang, zoals de bespreking van de uitspraken van het EHRM, miste ik. Nu het EHRM zich op 9 juli 2013 opnieuw over de levenslange gevangenisstraf heeft uitgelaten en dit in Europa veel stof heeft doen opwaaien is 1 Van Wely Factsheet 2011, bijlage 7 en 8. Kamerstukken II 2009/10, , nr. 377, p. 32 en p

5 daar een perfect scriptieonderwerp. 1.2 Probleemstelling Dit leidt tot de volgende probleemstelling: Is de oplegging en de tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf in Nederland in strijd met het verbod op foltering uit art. 3 EVRM en de uitspraak van het EHRM van 9 juli 2013? Aan de hand van de uitspraak van het EHRM op 9 juli 2013 en uiteenzettingen van o.a. het Forum Humane Tenuitvoerlegging van de Levenslange Gevangenisstraf (hierna: Forum Levenslang), de Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming (hierna: de RSJ), uitlatingen van politici en aan de hand van opinies van verschillende juristen wordt geprobeerd een antwoord te vinden op de onderzoeksvraag. De focus ligt op de vraag of er gevolgen zijn van de uitspraak van het EHRM op 9 juli 2013 voor de Nederlandse praktijk. Daarbij wordt enkel gekeken naar de levenslange gevangenisstraf die in Nederland is opgelegd op grond van art. 10 Wetboek van Strafrecht (hierna: Sr). De maatregel tbs-longstay valt buiten beschouwing van dit onderzoek, nu dit ook buiten het kader van deze uitspraak van het EHRM valt. Dit onderzoek wordt gedaan door middel van een rechtswetenschappelijke literatuurstudie. Aan de hand van het Europees Verdrag voor de rechten van de Mens (hierna: EVRM), het Wetboek van Strafrecht en de Gratiewet wordt het onderzoek uitgevoerd. Daarnaast zullen uitspraken van de Hoge Raad en het EHRM worden besproken en waar nodig met elkaar worden vergeleken. Bovendien zal gebruik worden gemaakt van rechtswetenschappelijke bronnen. Die beschouwingen van rechtswetenschappers zullen naast elkaar worden gelegd en beoordeeld. 1.3 Afbakening De basis voor het onderzoek is de uitspraak van het EHRM op 9 juli Het Europese Hof stelt de norm voor de levenslange gevangenisstraf in de Europese strafrechtspraktijk. In art. 10 Sr. is de levenslange gevangenisstraf op nationaal niveau geregeld. Er zijn delicten binnen het 5

6 Wetboek van Strafrecht die bedreigd worden met de levenslange gevangenisstraf. Er zijn echter ook delicten buiten het Wetboek van Strafrecht die met de levenslange gevangenisstraf worden bedreigd. Denk hierbij aan oorlogsmisdaden (Wet internationale misdrijven 2003). Deze vallen buiten de beschouwing van dit onderzoek. Voor deze veroordeelden gelden andere regels en dat is te breed voor deze uiteenzetting. Verder is voor dit onderzoek de Gratiewet 1987 van belang. Bovendien geldt naast het nationale Wetboek van Strafrecht en de Gratiewet op Europees niveau het EVRM. In het bijzonder is art. 3 EVRM is van belang, wat zorg draagt voor een humane behandeling en bestraffing. De Nederlandse regelgeving betreffende de levenslange gevangenisstraf is wellicht in strijd met art. 3 EVRM, zo bepleit onder andere het Forum Levenslang. Het EHRM heeft zich in zaken als Léger/Frankrijk 3, Kafkaris/Cyprus 4 en Iorgov/Bulgarije 5 uitgelaten over de voorwaarden die moeten gelden, wil een levenslange gevangenisstraf rechtmatig zijn opgelegd en in het bijzonder uitgevoerd. Er moet namelijk een reëel perspectief zijn voor de gedetineerde om ooit weer op vrije voeten te komen. Vervolgens heeft de Hoge Raad geoordeeld dat het Nederlandse systeem aan de voorwaarden die het EHRM stelt voldoet. Op 9 juli 2013 heeft het EHRM zich opnieuw uitgelaten over de levenslange gevangenisstraf. De straf, zoals deze in het Verenigd Koninkrijk ten uitvoer wordt gelegd, wordt onder de loep genomen. Een levenslang gestrafte moet uitzicht blijven hebben op een vervroegde vrijlating (prospect of release) of in iedere geval een mogelijkheid tot herbeoordeling (possibility of review). Als niet aan deze minimale voorwaarden wordt voldaan dan is de levenslange gevangenisstraf irreducable en is er sprake van strijd met art. 3 EVRM. Er zou dan namelijk sprake zijn van een inhumane behandeling en straf. Wat zijn de gevolgen van deze uitspraak voor het Nederlandse beleid omtrent de levenslange gevangenisstraf? Nederland heeft al jaren geen gratie meer toegekend, zo blijkt uit cijfers van het Forum Levenslang. 6 Blijkt hieruit nu dat dit beleid geen perspectief biedt op vrijlating en dat er in de praktijk in Nederland geen verkorting van de levenslange gevangenisstraf mogelijk is? Of 3 EHRM 11 april 2006, nr /02. 4 EHRM 12 februari 2008, nr /04. 5 EHRM 2 september 2010, nr /02. 6 Factsheet 2011, bijlage 1 en 3. 6

7 begint de wrijving die er tussen de praktijk en de theorie bestaat op dit gebied al bij de gratieregeling? Hoe kan de levenslange gevangenisstraf worden gezien in het licht van de resocialisatiegedachte uit art. 2 lid 2 Penitentiaire beginselenwet (hierna: Pbw)? Met dit onderzoek probeer ik een oordeel te vormen over levenslange gevangenisstraf in Nederland. Zo hoop ik een bijdrage te leveren aan de discussie die opnieuw is opgelaaid na de uitspraak van het EHRM Vinter e.a./verenigd Koninkrijk in juli vorig jaar. Na eerdere onderzoeken is gebleken dat, hoewel Nederland weinig gratie toekent, zij nog wel voldoet aan de eisen van het EHRM. Mijn doel is te kijken of deze uitspraak verandering daarin heeft gebracht. Bovendien wordt de vraag gesteld of het gratiebeleid, zoals dat nu wordt uitgevoerd, nog wel afdoende is. 1.4 Opbouw In de introductie wordt het onderzoek kort ingeleid. Het onderwerp wordt afgebakend en de probleemstelling wordt geformuleerd. In hoofdstuk 2 komt het beleid omtrent de levenslange gevangenisstraf aan bod. Hoe is de levenslange gevangenisstraf tot stand gekomen en welke doelen worden met de straf nagestreefd?. In dit hoofdstuk komt naar voren hoe de levenslange gevangenisstraf ontstaan is. Vanaf het ontstaan tot dit moment wordt het wettelijk kader besproken. Vervolgens bespreek ik enkele cijfers en ik sluit af met het bespreken van de strafdoelen die deze gevangenisstraf in Nederland dienen. Dat is zeer relevant om in een later stadium argumenten te kunnen vormen of de oplegging en de tenuitvoerlegging van deze straf al dan niet legitiem is. Hoofdstuk 3 staat in het teken van het Nederlandse gratiebeleid. Centraal staat de vraag; Hoe werkt het huidige beleid?. Hierin worden de twee mogelijkheden besproken waardoor een levenslang gedetineerde vrij kan komen, gratieregeling en de civiele procedure. De historische ontwikkeling van beide procedures komt aan de orde. Daarna bespreek ik het beleid zoals dat vandaag de dag ten uitvoer wordt gelegd en de veranderingen die hebben plaatsgevonden. Ik sluit af met een bespreking van de visie van de rechtelijke macht over het huidige beleid van de levenslange gevangenisstraf. In hoofdstuk 4 komt een uiteenzetting van de visie van het EHRM. Centraal staat de uitspraak 7

8 van 9 juli 2013 aan de hand waarvan ik antwoord probeer te vinden op de vraag: Welke eisen stelt het EHRM aan de tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf?. Het verbod op foltering, art. 3 EVRM, wordt allereerst uitgelegd. Vervolgens worden uitspraken van het EHRM over de levenslange gevangenisstraf in het licht van het folterverbod besproken. Daarna volgt een analyse van de Vinter-zaak en wordt het Nederlandse beleid getoetst aan de eisen die uit dat arrest naar voren komen. De gevolgen van de uitspraak voor het Verenigd Koninkrijk en Duitsland komen als laatste aan bod. In hoofdstuk 5 kom ik tot een conclusie en beantwoord ik de centrale vraag van dit onderzoek. 8

9 2. De levenslange gevangenisstraf in Nederland 2.1 Inleiding Om een volledig beeld te krijgen van het systeem van de levenslange gevangenisstraf is het essentieel dat wordt stil gestaan bij de totstandkoming daarvan. Redenen waarom in de negentiende eeuw de straf is ingevoerd kunnen anno 2014 nog steeds een rol spelen bij de discussie over de oplegging en tenuitvoerlegging van de straf. Allereerst komt in paragraaf twee het wettelijk kader aan bod en enkele actuele cijfers. Vervolgens wordt een kort historisch overzicht gegeven van de totstandkoming van de levenslange gevangenisstraf. Daarna komen de strafdoelen aan bod. 2.2 Wettelijk kader en cijfers Hoewel er in de afgelopen eeuw regelmatig wijzigingen in ons Wetboek van Strafrecht zijn doorgevoerd is art. 10 lid 1 Sr ongewijzigd gebleven: De gevangenisstraf is levenslang of tijdelijk. De maximale duur van de tijdelijke gevangenisstraf is dertig jaar, art. 10 lid 3 jo. lid 4 Sr. 7 Dit strafmaximum is pas recentelijk opgehoogd van twintig naar dertig jaar. De rechter heeft op deze manier meer mogelijkheden. Het gat tussen de levenslange gevangenisstraf en de tijdelijke gevangenisstraf zou zo verkleind kunnen worden. 8 De huidige regelingen omtrent de voorwaardelijke invrijheidstelling uit art. 15 Sr zorgen ervoor dat tweederde deel, 20 jaar, moet worden ondergaan. Eerder was dit 13 jaar en 4 maanden bij een veroordeling tot 20 jaar. Veel Nederlanders denken dat een levenslange gevangenisstraf enkel een verkapte tijdelijke gevangenisstraf is. Niets is minder waar, zo blijkt ook uit een reactie van voormalig minister van Justitie Donner. 9 Levenslang betekent in beginsel dus zitten tot de dood. Een levenslange gevangenisstraf is uitgesloten voor jeugdigen tussen de 16 en 18 jaar die volgens het volwassenenstrafrecht worden berecht, zo blijkt uit art. 77b lid 2 Sr Kamerstukken II 2003/04, , nr Wet van 22 december 2005 (herijking wettelijke strafmaxima), Stb. 2006, nr Kamerstukken II 2003/04, , nr. 34, p ( ) levenslang. Dat is gewoon voor de rest van het leven. 9

10 Een rechter heeft de mogelijkheid deze zwaarste straf op te leggen voor verschillende misdrijven. Momenteel worden naast moord (art. 289 Sr) en gekwalificeerde doodslag (art. 288 Sr) 11, ook misdrijven tegen de veiligheid van de staat (art. 92 Sr e.v.) en misdrijven gepleegd met een terroristisch oogmerk (bijvoorbeeld art. 288a Sr en art. 108 Sr jo. art. 114a Sr) met een levenslange celstraf bedreigd. De straf wordt voornamelijk opgelegd wanneer er levensdelicten zijn gepleegd. Bij veel veroordelingen tot levenslang is er sprake van meerdere dodelijke slachtoffers of eerdere veroordelingen. In de periode van 1886 tot 1945 zijn 34 personen tot een levenslange gevangenisstraf veroordeeld. In de tweede helft van de twintigste eeuw kregen 25 personen de straf opgelegd. Meer specifiek: van 1945 tot 1950 zes personen, in de jaren vijftig zeven personen, twee personen in de jaren zestig, in de jaren zeventig geen enkele, drie personen in de jaren tachtig en in de jaren negentig zeven personen. Hieruit kan de conclusie worden getrokken dat er in de tweede helft van de twintigste eeuw terughoudender met de straf werd omgegaan. Sinds het nieuwe millennium is het aantal veroordelingen tot een levenslange gevangenisstraf explosief gestegen. De straf is, tot nu toe, maar liefst 23 keer opgelegd. 12 Dat is dus bijna evenveel als in de laatste vijftig jaar van de twintigste eeuw. Naast het feit dat de straf vaker wordt opgelegd dan voorheen, is er ook een verharding waar te nemen. Voorheen was de rechter terughoudend met het opleggen van een levenslange gevangenisstraf voor een enkele moord. In de laatste jaren zijn daar wel voorbeelden van te vinden. 13 Opmerkelijk hierbij is dat rechters zich steeds vaker negatief uitlaten over de levenslange gevangenisstraf Sinds 1 april 2014 is het adolescentenstrafrecht in werking getreden. Wet van 27 november 2013 (invoering adolescenten strafrecht), Stb. 2013, 485 (Kamerstukken 33498). De levenslange gevangenisstraf blijft echter uitgesloten voor jeugdigen. 11 Doodslag gepleegd onder verzwarende omstandigheden. Bijvoorbeeld om een ander delict te verdoezelen. 12 Factsheet Deze lijst is op het moment van schrijven nog steeds actueel. Sinds 2011 zijn er nog 5 veroordelingen tot levenslange gevangenisstraf geweest, echter zijn deze alle nog niet onherroepelijk. De zaak van Lucia de Berk is, die ook tot levenslang veroordeeld is geweest, niet meegenomen in deze opsomming. Zij is, na herziening van haar zaak, vrijgesproken. Hof Arnhem 14 april 2010, ECLI:NL:GHARN:2010:BM Rb. Amsterdam 26 juli 2005, ECLI:NL:RBAMS:2005:AU0025. Mohammed B. kreeg levenslang voor de moord op Theo van Gogh. Rb. Arnhem 7 maart 2008, ECLI:NL:RBARN:2008:BC6028. Moord op Louis Sévèke. Hier moet de kanttekening worden geplaatst dat er in die gevallen waar levenslang voor een enkele moord wordt opgelegd wel sprake is van eerdere veroordelingen en/of meerdere delicten. 14 Zie bijvoorbeeld Rb. Utrecht 28 april 2010, ECLI:NL:RBUTR:2010:BM2730, Hof Den Haag 23 maart 2011, ECLI:NL:GHSGR:2011:BP

11 Op dit moment zitten circa dertig gedetineerden een levenslange gevangenisstraf in Nederlandse detentiecentra uit. 15 Koos H. is de langstzittende levenslang gestrafte. Hij is in 1982 tot levenslang veroordeeld en zit dus nu inmiddels al 32 jaar achter slot en grendel. Cevdet Y., hoorde in 1983 zijn levenslange vonnis. Loi Wah C. is in 1987 tot levenslange gevangenisstraf veroordeeld. Deze drie gedetineerden hebben gemeen dat zij allemaal al meerdere decennia vastzitten. 16 Door de duur van hun detentie zouden zij in aanmerking kunnen komen voor de gratieregeling; in hoofdstuk 3 wordt hier nader op in gegaan. 2.3 Historisch overzicht Nederland schafte als een van de eerste landen in Europa de doodstraf af. Daarentegen is het ook een van de weinige landen in Europa waar momenteel een veroordeling tot levenslange gevangenisstraf, in veel gevallen, nog werkelijk een leven achter de tralies betekent. In 1860 is in Nederland voor het laatst iemand geëxecuteerd. Aan het eind van de negentiende eeuw werden onder invloed van vele verlichte strafrechtsdenkers hervormingen doorgevoerd binnen diverse Europese landen. 17 Ook de Nederlandse regering had het gevoel dat de doodstraf niet langer past binnen het commune strafrecht. Zij gingen over tot een wetswijziging die in 1870 werd aangenomen. Als alternatief voor de doodstraf kwam de levenslange gevangenisstraf. Dit verliep echter niet zonder slag of stoot. Veel parlementsleden probeerden de levenslange gevangenisstraf tegen te houden. Zij bepleitten dat deze straf zwaarder is dan de doodstraf. Daarnaast zou de straf niet passen binnen de zedelijke verbetering ; het zou de veroordeelde niet aanmoedigen zijn leven te beteren. Voorts zou het een onrechtvaardige straf zijn, omdat de duur afhankelijk is van de leeftijd van de veroordeelde en zou de straf het gedrag van de veroordeelde niet gunstig beïnvloeden nu de veroordeelde niets meer te verliezen heeft. Tot dan toe hadden straffen die in de kern uit opsluiting bestonden een tijdelijk karakter. 15 Hier is echter geen officiële documentatie van. Dit cijfer komt uit de databank van de heren Anker en Anker die werkzaam zijn voor het Forum Levenslang. 16 Cevdet Y. verblijft op dit moment in een tbs-kliniek en is regelmatig op verlof geweest. Hij heeft echter (nog) geen gratie gekregen voor zijn levenslange gevangenisstraf. Vgl. Van Hattum 2013b, p Ten Voorde 2003, p

12 Bovendien kwam er tegenstand uit de conservatieve en gereformeerde hoek. God zou de regering niet alleen de gevangenisstraf hebben gegeven, maar ook het zwaard. Zij pleitten dus voor behoud van de doodstraf, omdat zij levenslange opsluiting niet zwaar genoeg vonden. Toch werd uiteindelijk de wetswijziging, waar de doodstraf werd vervangen door de levenslange gevangenisstraf, aangenomen. Aan de levenslange gevangenisstraf werd de gratieregeling gekoppeld. Dit was een mogelijkheid voor verkorting van de straf. Een absolute vorm van levenslang werd dus van meet af aan niet aanvaardbaar geacht. Bovendien waren rechters vrij in hun keuze al dan niet levenslang op te leggen. Er moest wel sprake zijn van veroordeling voor doding met voorbedachten rade. Uit de memorie van toelichting uit 1870 valt goed op te maken welke spanningen op dat moment rondom de invoering van de levenslange gevangenisstraf speelden. Vervalt nu de doodstraf in het gemeene strafregt geheel, dan is het noodig de levenslange tuchthuisstraf als zwaarste straf in hare plaats te stellen. Er zijn misdaden zoo afschuwelijk en voor de algemeene rust en veiligheid zoo gevaarlijk, dat de openbare orde vordert hen, die zich daaraan schuldig maken, voortdurend uit de burgerlijke zamenleving te verwijderen, zonder dat deze straf, hoe verschrikkelijk ook, als eene te zware en daardoor onregtvaardige kastijding kan worden aangemerkt. 18 De spanning tussen enerzijds de noodzaak van een zware straf en anderzijds de verderfelijkheid van de levenslange opsluiting is in deze overweging van ruim een eeuw geleden goed terug te vinden. Men erkent de noodzaak van een zware straf maar merkt aan de andere kant ook op dat dit niet helemaal strookt met de menselijke waarden. De uitzichtloosheid die de straf met zich meebrengt, nu definitief het uitzicht op vrijheid door de levenslange opsluiting wordt ontnomen, is een veel gehoord argument. Reeds bij de invoering van de levenslange gevangenisstraf in 1870 is er sprake van enige controverse. Ongeveer tien jaar na het invoeren van de levenslange gevangenisstraf laait de discussie opnieuw op. In aanloop naar de vaststelling van een Wetboek van Strafrecht, dat in 1881 gereed was en in 1886 in werking trad, werden er opnieuw vraagtekens geplaatst bij de straf. Minister van Justitie 18 Kamerstukken II 1869/70, nr. 80, nr. 3, p

13 Modderman besloot uiteindelijk om de straf te behouden, al was het met een bloedend hart, want zo verwoordt hij; in beginsel deugt zij niet. 19 De levenslange gevangenisstraf bleef in het nieuwe Wetboek van Strafrecht in 1886 gehandhaafd. Sindsdien maakt zij deel uit van het Nederlandse strafarsenaal. 2.4 Strafdoelen Het Nederlandse strafrecht dient bepaalde doelen. Om een oordeel te kunnen vormen over de legitimiteit van de levenslange gevangenisstraf moet worden gekeken naar de doelen die deze sanctie dient. 20 De strafdoelen kunnen erg uiteenlopend zijn: Tot die doelen behoren conflictoplossing, vergelding, inprenting van normbesef en boetedoening, generale preventie, en beveiliging van de maatschappij, resocialisatie. 21 De voornaamste sanctiedoelen die levenslang nastreeft zijn de vergelding, de beveiliging (ook wel speciale preventie genoemd) en de bevestiging van de norm (generale preventie). 22 Dit laatste doel speelt een minder belangrijke rol bij de motivering van het opleggen van een levenslange gevangenisstraf. Ik beperk me dus tot het bespreken van de eerstgenoemden. Het eerste doel, de vergelding, houdt in dat men leed wil toebrengen, omdat iemand een norm heeft overschreden. Sommige delicten zijn zo ernstig dat vergelding door middel van een levenslange gevangenisstraf de enige passende straf is. De veroordeling tot levenslang gebeurt op een bepaald moment. De vergelding is dan noodzakelijk en wenselijk. Echter zorgt de oneindigheid van de levenslange gevangenisstraf en daarmee de vergelding ervoor dat men tijdens de tenuitvoerlegging van de sanctie de vraag kan stellen of de vergeldingsgrond nog wel aanwezig is. De veroordeling tot levenslang is een rechterlijk oordeel op een bepaald moment geweest; deze hoeft geen oneindige waarde te hebben. Zienswijzen veranderen, een veroordeelde kan zich ontwikkelen en zo ook de gevoelens van 19 Ten Voorde 2003, p EHRM 17 januari 2012, nrs /09 en 130/10 en 3896/10 (Vinter e.a./verenigd Koninkrijk) nr ( ) continued detention can no longer be justified on legitimate penological grounds. Penologische gronden zijn essentieel voor de (voorzetting van de) tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf. 21 Kamerstukken II 1984/85, , nrs. 1-3, p De Bont en Meijer 2013b, p

14 slachtoffers en daarmee de vergeldingsbehoefte. Ten Voorde gaat in zijn uiteenzetting zelfs zo ver dat hij stelt dat vergelding geheel ontbreekt bij de levenslange gevangenisstraf aangezien men niet weet hoe lang een vergelding kan duren, hetgeen zou leiden tot een disproportionele vergelding. De doelstellingen die deze straf nastreeft zijn naar zijn mening een negentiendeeeuwse farce. 23 De duur van een levenslange gevangenisstraf staat niet vast, de duur van de vergelding voor het gepleegde delict dus evenmin. Er kan in die gevallen dus geen vergeldingsduur worden vastgesteld. Oud-minister Hirsch-Ballin vindt de vergelding juist een belangrijk doel van de levenslange gevangenisstraf. 24 Het tweede doel is de beveiliging. Door een dader een levenslange gevangenisstraf op te leggen sluiten de wetgever en de rechter recidive uit. Op deze manier trachten zij de maatschappij te beveiligen. Sommige feiten zijn dusdanig schokkend voor de openbare orde dat voor hen die zich daaraan schuldig maken het verwijderen uit de samenleving de enige passende oplossing is, zo blijkt uit memorie van toelichting bij de invoering van de levenslange gevangenisstraf. 25 Een recent voorbeeld van hoe de rechter met de beveiliging van de maatschappij omgaat, is terug te vinden in de motivering in het vonnis over de levenslange gevangenisstraf van Mohammed B. 26 Dit alles in overweging nemende, komt de rechtbank tot het oordeel dat vanuit oogpunt van speciale preventie geen reëel uitzicht bestaat op resocialisatie van verdachte en terugkeer in de samenleving zonder dat dit een onaanvaardbaar gevaar met zich mee brengt. De samenleving moet dan ook maximaal beschermd worden tegen verdachte. In deze zaak is daarom slechts één straf passend en geboden, een levenslange gevangenisstraf. 27 Het beveiligen van de maatschappij kan als sanctiedoel door de rechter worden aangevoerd. De duur van de straf, indien een rechter kiest voor beveiliging als voornaamste sanctiedoel, is lastiger te bepalen dan wanneer een rechter kiest voor vergelding als voornaamste sanctiedoel. Dit komt door het feit dat een rechter veranderende maatschappelijke ontwikkelingen ten tijde van zijn vonnis niet kan voorzien. Er moet altijd een afweging worden gemaakt tussen de 23 Ten Voorde 2002, p Hirsch-Ballin 2010, p. 81: De ernst van het feit of de feiten waarvoor levenslang wordt opgelegd en de kans op herhaling maken deze straf uit een oogpunt van vergelding en onschadelijkmaking onontkoombaar.. 25 Kamerstukken II 1869/70, 80, nr. 3, p Mohammed B. is veroordeeld voor de moord op theatermaker en columnist Theo van Gogh op 2 november Rb. Amsterdam 26 juli 2005, ECLI:NL:RBAMS:2005:AU

15 noodzaak tot beveiliging van de maatschappij en de belangen van de veroordeelde zelf. Bovendien kan een dader zelf veranderen. Hij kan tot inkeer komen of vormt door fysieke gebreken of leeftijd geen gevaar meer voor de samenleving. 28 Het recidiverisico is geen vaststaand gegeven. Geen enkele rechter kan een recidiverisico inschatten over de loop van een gevangenisstraf van bijvoorbeeld dertig jaar. Om te voorkomen dat een levenslange gevangenisstraf niet langer een strafrechtelijk doel dient, is een mogelijkheid tot verkorting van deze gevangenisstraf noodzakelijk. Feitelijk spelen deze twee sanctiedoelen een centrale rol in de discussie over de legitimiteit van de levenslange gevangenisstraf. Zoals hiervoor al doorschemerde is het onmogelijk deze twee doelen als statische gegevens op te vatten. Zij zijn onderhevig aan zowel maatschappelijke ontwikkelingen, als ontwikkelingen van het individu dat de straf ondergaat. Bovendien legitimeren vergelding en beveiliging niet elke levenslange gevangenisstraf; deze doelen moeten per dader en delict opnieuw worden ingekleurd. Dit is een van de redenen dat het lastig is een algemeen oordeel over de levenslange gevangenisstraf te vormen en daarmee een beleid te vormen dat op elke situatie toepasbaar is. 2.5 Het resocialisatiebeginsel Hiernaast is het resocialisatiebeginsel van art. 2 lid 2 Pbw een belangrijk beginsel bij de tenuitvoerlegging van elke gevangenisstraf in Nederland. 29 De tenuitvoerlegging van iedere detentie moet in dienst staan van de terugkeer in de maatschappij. Er wordt bij dit beginsel geen verschil gemaakt tussen een tijdelijke of een levenslange gevangenisstraf. De resocialisatiegedachte staat op gespannen voet met een levenslange detentie, aangezien terugkeren in de maatschappij bij deze straf geen uitgangspunt is. Staatssecretaris van Veiligheid en Justitie Teeven heeft hier recent (nogmaals) zijn visie op gegeven: ( ) de aard van de levenslange gevangenisstraf zich verzet tegen de voorbereiding van de terugkeer in de samenleving op een wijze zoals die bij tijdelijke gevangenisstraffen mogelijk is. Dit neemt evenwel niet weg dat daar waar het verlenen van gratie zou worden overwogen, de invrijheidstelling van de 28 De Bont en Meijer 2013b, p Van Hattum 2010, p. 28. Art. 2 lid 2 Pbw geldt onverkort voor levenslange gedetineerde. 15

16 levenslanggestrafte niet zonder een deugdelijke voorbereiding op de terugkeer in de samenleving kan plaatsvinden. 30 Om de executie van een levenslange gevangenisstraf niet in strijd te laten zijn met de resocialisatiegedachte, beroept hij zich op de eventuele gratiëring. Pas op het moment dat terugkeer in de maatschappij in zicht komt dient de detentie voor deze groep van gedetineerden op een manier te worden ingericht die op terugkeer in de samenleving is gericht. Voor die tijd is art. 2 lid 2 Pbw in de ogen van Teeven niet voor levenslang gedetineerden van toepassing. Hoewel een levenslange gevangenisstraf en het resocialisatiebeginsel moeilijk met elkaar te verenigen zijn, zijn daar wel degelijk mogelijkheden voor. 31 De manier waarop de laatste jaren door de Nederlandse regering met deze strijdigheid wordt omgegaan schiet te kort. Daar waar voor de tenuitvoerlegging van elke straf voorbereiding op terugkeer van de gedetineerde in het maatschappelijke leven dient te staan, wordt daar met het huidige beleid amper naar omgekeken. Van Hattum gaat zelfs verder door te stellen dat de het huidige beleid resocialisatie verbiedt en verwijt de overheid daarin een ongeïnteresseerde, cynische houding Aanhangsel Handelingen II 2013/14, nr. 1336, antwoord op vraag Zoals de Samkaldenregeling en de Volgprocedure, zie hiervoor paragraaf Van Hattum 2013b, p

17 3. Het huidige Nederlandse beleid 3.1 Inleiding Voordat vanuit het Europese perspectief naar de levenslange gevangenisstraf wordt gekeken, schetst dit hoofdstuk een beeld van de huidige praktijk in Nederland betreffende de straf. In het kader van dit onderzoek is vooral de toepassingspraktijk belangrijk. Betekent een levenslange gevangenisstraf daadwerkelijk levenslang zitten of is er wellicht een mogelijkheid tot een vervroegde beëindiging? Wettelijk gezien zijn daarvoor twee opties: de gratieregeling en de civiele procedure. Deze komen achtereenvolgens aan bod. Tot slot wordt besproken hoe Nederlandse rechters met de straf omgaan. 3.2 Het gratiebeleid Met gratie wordt bedoeld: de bevoegdheid om in individuele gevallen of voor een categorie van personen de gevolgen van een vonnis voor wat betreft de straf te verminderen of op te heffen. 33 Gratie kan alleen worden verleend bij Koninklijk Besluit na advies van een rechter, blijkt uit art. 122 lid 1 Grondwet. Deze bevoegdheid is verder uitgewerkt in de Gratiewet 34 en in art. 558 tot en met 560b Wetboek van Strafvordering (hierna: Sv). In de Memorie van Toelichting wordt een motivering gegeven op de toevoeging van de twee gronden waarop gratie kan worden verleend volgens de Gratiewet. 35 Voorheen bevatte noch de Grondwet, noch de Gratiewet vaststaande criteria waaraan gratieverzoeken werden getoetst. Gratie was, vanuit een historisch perspectief, een voorrecht van het Staatshoofd. Momenteel zou dat een ondenkbare situatie zijn. Gronden waarop gratie wordt verleend dienen niet onderhevig te zijn aan willekeur; een consistent beleid is noodzakelijk. 36 Gratie is nu gelijkgesteld met alle andere overheidsbeslissingen en onderhevig aan de beginselen van behoorlijk bestuur. Conform artikel 2 van de Gratiewet kan gratie op twee gronden worden verleend. Allereerst art. 2 sub a Gratiewet: op grond van enige omstandigheid waarmede de rechter op het tijdstip van zijn 33 Kamerstukken II 1979/80, , nr. 3, p Deze is op 1 januari 1988 in werking getreden. 35 Kamerstukken II 1984/85, , nr. 3, p Kamerstukken II 1984/85, , nr. 3, p

18 beslissing geen of onvoldoende rekening heeft gehouden of kunnen houden en die, ware zij op dat tijdstip wel of voldoende bekend geweest, hem aanleiding zou hebben gegeven tot het opleggen van een andere straf of maatregel, of tot het afzien daarvan. Een andere grond, zo blijkt uit art. 2 sub b Gratiewet, kan zijn: indien aannemelijk is geworden dat met de tenuitvoerlegging van de rechterlijke beslissing of de voortzetting daarvan geen met strafrechtstoepassing na te streven doel in redelijkheid wordt gediend. Vooral deze laatste grond is relevant met betrekking tot de levenslange gevangenisstraf. Procureur-Generaal Fokkens benoemt in zijn conclusie bij HR 14 maart 2006 deze grond. 37 In zijn conclusie bepleit hij dat de levenslange gevangenisstraf moet worden gezien als een mogelijkheid iemand uit de maatschappij te verwijderen zolang de tenuitvoerlegging van de straf een strafrechtelijk doel dient. De straf betekent dus niet per definitie een levenslange opsluiting. Een vrijheidsstraf kan, naar mate de insluiting langer duurt, geen strafrechtelijk doel meer dienen. 38 Ondanks dat er voor de inwerkingtreding van de nieuwe Gratiewet in 1987 geen wettelijke grondslag voor gratie was, werd gratie voor die tijd ook al verleend. Het was een effectief instrument om aan een levenslange gevangenisstraf een einde te maken. Sinds 1986 is gratie niet meer zo vanzelfsprekend. Daarom zijn er twee periodes te onderscheiden: de periode vóór 1986 en na Vóór 1986 Op verzoek van de toenmalige Minister van Justitie heeft Schravendijk, hoofd van de Hoofdafdeling Gratie van het ministerie van Justitie, een nota geschreven over de gratiepraktijk tot De Minister wilde een onderzoek naar de vraag of in de praktijk een levenslange gevangenisstraf een tijdelijke gevangenisstraf van zeer lange duur is. 40 Ten eerste kwam uit dit onderzoek naar voren dat geen enkele levenslange gevangenisstraf tot het einde ten uitvoer is 37 HR 14 maart 2006, ECLI:NL:HR:2006:AU Rapport van de Commissie Voorwaardelijke Invrijheidstelling 1982, p.11. Het verblekingsargument houdt in dat naargelang een delict langer geleden is gepleegd vervaagd de herinnering en kan een gevangenisstraf zijn doel (in het bijzonder vergelding) verliezen. 39 Schravendijk Van Hattum 2009, p

19 gelegd. 41 Ten tweede werd gratie gebruikt om te voorkomen dat reclasseringskansen werden verstoord. Ten derde werd na gemiddeld 15 tot 17 jaar een levenslange gevangenisstraf omgezet naar een tijdelijke gevangenisstraf. De levenslange gevangenisstraf werd vervangen door een tijdelijke gevangenisstraf van 23 jaar. De daadwerkelijke detentieduur, na aftrek van de voorwaardelijke invrijheidstelling, bedroeg circa 17 jaar. Ten slotte was het zeer gebruikelijk dat de tot levenslang veroordeelden in een behandelkliniek verbleven, met als doel het bevorderen van een terugkeer in de maatschappij. Met de nota van Schravendijk voorzag Samkalden, de Minister van Justitie, de Kamer van een antwoord. Op diezelfde dag kwam hij met de Samkaldenregeling. Daarmee maakte hij het mogelijk dat iedere veroordeelde met een straf van zes jaar of meer, na een derde van de straf in aanmerking kwam voor een (voorwaardelijke) gratie. 42 Het voorkomen van verstoringen van de reclasseringskansen werd toegevoegd als grond voor een gratieverlening. 43 Daarnaast bestonden er al andere criteria zoals: goed gedrag, betoond berouw en inzicht, aanzienlijk verminderd recidivegevaar en de lichamelijke en geestelijke toestand van de veroordeelde. Herbeoordeling tot vervanging van een levenslange gevangenisstraf na tien jaar detentie in een tijdelijke straf werd mogelijk sinds de Samkaldenregeling; vóór de oorlog was dit nog vijftien jaar en na de oorlog 12,5 jaar. 44 In de jaren zeventig laaide er een politieke discussie op over de geplande vrijlating van de Drie van Breda. 45 Staatssecretaris van Justitie Glastra van Loon beschreef het gratiebeleid in 1975 als een beleid waarbij een levenslang gedetineerde, in beginsel, zijn straf niet tot het einde hoeft uit te zitten. Zij moeten uitzicht blijven houden op terugkeer in de samenleving Slechts in één enkel geval werd gratie niet verleend, dit was vanwege krankzinnigheid. Vlg. Schravendijk 1957, p Handelingen II 1956/57, 4500, p Handelingen II 1956/57, 4500, p Het lijkt nu te overwegen, of verstoring van geode reclasseringskansen door vrijlating op te late termijn niet eveneens als gratiemotief kan gelden. 44 Van Hattum 2012, p Toenmalige minister van Justitie Polak wilde de levenslange gevangenisstraf van drie Duitse oorlogsmisdadigers beëindigen, zonder aan hen gratie te verlenen. Echter zorgde de maatschappelijke onrust die de voorwaardelijke invrijheidstelling van de oorlogsmisdadigers kregen ervoor dat de minister zijn voorstel niet heeft uitgevoerd. Zie Van Hattum 2005, p Aanhangsel handeling II 1974/75, brief d.d. 13 februari Deze brief over de vrijlating van John Opdam is door de staatssecretaris aan de media verzonden. 19

20 In 1978 verving de Volgprocedure langgestraften de Samkaldenregeling. Deze gold voor langgestraften en levenslanggestraften. 47 Deze groep van gedetineerden werd vanaf dat moment structureel gevolgd, met als doel te kijken of er op enig moment een reden aanwezig was om ambtshalve gratie te verlenen. 48 Een gedetineerde met een straf van 6 jaar of meer werd dan na een derde van zijn straf te hebben uitgezeten periodiek klinisch onderzocht door het Penitentiair Selectie Centrum. 49 Hier werd een oordeel gevormd over de wijze waarop verdere tenuitvoerlegging van de straf kon worden ingevuld. Langs deze weg kon de levenslange gevangenisstraf worden omgezet in een tijdelijke. Hierdoor werd ook vervroegde invrijheidstelling mogelijk. Een belangrijk motief voor dit beleid was de nieuwe Beginselenwet Gevangeniswezen uit Het in artikel 26 van de wet gecodificeerde resocialisatiebeginsel werd namelijk ook op levenslang veroordeelden van toepassing geacht. 50 In de loop der jaren ging de Volgprocedure steeds minder leven. Dit resulteerde uiteindelijk in het einde van de Volgprocedure in Dit kan zoal worden toegeschreven aan: ( ) de hoge werkbelasting van inrichtingspsychologen, de grote toename van het aantal langgestraften en het steeds verder verdwijnen van mogelijkheden om de detentie in te vullen., zo betoogt Van de Sande in zijn beschouwing van de levenslange gevangenisstraf. 52 Ondanks de afschaffing van de Samkaldenregeling en de Volgprocedure is hun essentie, namelijk de doelmatigheidsgrond, nog terug te vinden in artikel 2 onder b van de Gratiewet. 53 Er is een aantal redenen waarom indertijd geen wetswijzigingen betreffende de voorwaardelijke invrijheidstelling zijn opgesteld. Aangezien er sprake was van een actief beleid betreffende de vrijlating van levenslang veroordeelden, was er geen noodzaak om wetswijzigingen door te voeren Aangekondigd in Circulaire d.d. 7 juni 1978, nr. 133/378 PI 1980, Kamerstukken II 1984/85, , nr. 3, p. 15. En in Noorduyn 2007, p Factsheet 2011, p Art. 26 Beginselenwet Gevangeniswezen 1953: Met de handhaving van het karakter van de straf of maatregel wordt hun tenuitvoerlegging mede dienstbaar gemaakt aan de voorbereiding van de terugkeer van gedetineerden in het maatschappelijk leven. 51 Stcrt. 12 september 2000, nr Van de Sande 2007, p Van Hattum 2009, p Van Hattum 2012, p

21 Concluderend kan worden gesteld dat gratie tot aan deze tijd geregeld werd toegekend op grond van gebruik. In de periode van 1889 tot 1970 is in totaal 40 keer gratie verleend. Er zaten 48 gedetineerden een levenslange gevangenisstraf uit, 7 daarvan zijn in detentie overleden en 1 is uit het krankzinnigengesticht ontsnapt. 55 Het is niet uit te sluiten dat ook deze laatste acht gedetineerden in aanmerking zouden zijn gekomen voor gratie, mits zij niet voortijdig aan een beslissing over verkorting van de straf overleden waren. Verschillende ministers van Justitie hebben in die jaren bepleit dat een levenslange gevangenisstraf niet betekent dat deze tot het eind van het leven moet worden uitgezeten Na 1986 De gratiëring van Hans van Z. in 1986 lag geheel in de lijn met het tot dan gevoerde beleid. Op één geval na, werd aan alle levenslanggestraften gratie verleend op grond van het eerder beschreven gratiebeleid. 57 Hierna kwam er een breuk in het beleid. Zoals eerder aangegeven werden er in de jaren zeventig geen levenslange gevangenisstraffen opgelegd. Dit gebeurde pas weer in Van Hattum geeft dit als een van de redenen voor die omslag; er waren op dat moment geen levenslanggestraften dus gratie was niet aan de orde. 59 Hans van Z. was in 1986 de laatste levenslang gedetineerde aan wie (tot op heden) gratie werd verleend. 60 Dat voor de laatste keer in 1986 gratie is verleend is opmerkelijk, nu er pas sinds 1988 een wettelijke grond voor gratie is gecreëerd. Sindsdien lijkt de kans om gratie te krijgen klein. 61 Hoewel de praktijk anders doet vermoeden, zijn er sinds 1986 geen andere beleidsregels naar buiten gebracht, die een aanwijzing zouden kunnen zijn voor verandering van dit oude gratiebeleid Factsheet 2011, p In de jaren zestig door minister van Justitie Samkalden, p En in de jaren zeventig door minister van justitie van Agt, Handelingen II , , nr. 3. Van Hattum 2005, p Factsheet 2011, p Anker & Anker Strafrechtadvocaten 2005, p. 2. In 1982 werd Koos H. veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf. 59 Van Hattum 2005, p Anker 2011, p. 52. De laatste gratie die is verleend op conditional grounds. In 2009 werd aan een terminal zieke man na 17 jaar gratie verleend, een paar weken voor zijn sterven. Factsheet 2011, bijlage Zo bepleiten Ten Voorde 2003, p. 281 en Van Hattum 2013, p Factsheet 2011, p

22 Er is echter wel degelijk een verandering waar te nemen in de praktijk van het gratiebeleid aan de hand van uitlatingen van gezaghebbende politici. De toenmalige minister van Justitie Donner antwoordde in 2004 op de vraag of een rechter de minimumduur van een levenslange gevangenisstraf mag vaststellen, dat het niet mogelijk is aangezien levenslang in beginsel een leven lang duurt. 63 Bovendien gaf hij in datzelfde jaar bij het wetsvoorstel over strafmaxima de uitleg dat er een verschil is tussen een gevangenisstraf van 20 jaar en levenslang: ( ) levenslang. Dat is gewoon voor de rest van het leven. 64 Vier jaar later, in 2008, herhaalde staatssecretaris van Justitie Albayrak dit standpunt in een toespraak op een congres georganiseerd door de RSJ: Levenslang is in beginsel levenslang. Zij voegt daar aan toe dat de rechter momenteel ook de mogelijkheid heeft een gevangenisstraf van 30 jaar op te leggen. Neemt de rechter echter de beslissing toch een levenslange gevangenisstraf te kiezen, dan dient hij dit (meer) uitgebreid te motiveren. 65 Een jaar later stelden minister van Justitie Hirsch Ballin en staatssecretaris van Justitie Albayrak voor een systeem te ontwikkelen dat lijkt op de in 2000 afgeschafte Volgprocedure. Aanleiding hiervoor was de toename van het aantal levenslang gedetineerden, de kritische uitlatingen van de RSJ 66 en het Forum Levenslang 67 en een uitspraak van de Hoge Raad op 16 juni Een standaardbeleid is bij deze categorie van gedetineerden niet mogelijk, een individuele benadering is daarom noodzakelijk. 69 Hierbij dient nog te worden opgemerkt dat door de afschaffing van de Volgprocedure niet de mogelijkheid tot gratieverlening wordt ontnomen, maar het initiatief voor eventuele (voorwaardelijke) vrijlating sindsdien bij de levenslang gedetineerde zelf ligt. Omdat van terugkeer in de samenleving in principe geen sprake is, komen levenslanggestraften niet in aanmerking voor interventies die zijn gericht op het voorbereiden van een succesvolle terugkeer in de samenleving. Dit betekent dat voor de groep levenslanggestraften een andere benadering moet gelden. 70 Het voorgestelde systeem is echter nooit ingevoerd. De duur van de levenslange gevangenisstraf blijft onderwerp van discussie. De minister van Justitie benadrukt in 2010 dat uit zijn standpunten 63 Aanhangsel Handelingen II 2003/04, nr.1972, p Kamerstukken II 2003/04, , nr. 34, p RSJ 2008, p RSJ Oprichting van het Forum humane tenuitvoerlegging levenslange gevangenisstraf op 20 juni Kamerstukken II 2009/10, VI, nr. 10, p Factsheet 2011, bijlage Kamerstukken II 2009/10, VI, nr.10, Brief d.d. 16 oktober 2009, p

23 onterecht de conclusie is getrokken dat er een breuk is ontstaan met het oude gratiebeleid. 71 Staatsecretaris van Veiligheid en Justitie Teeven onderschrijft in 2011 wederom dat daar geen noodzaak toe is. Dit naar aanleiding van een wetsvoorstel Voorwaardelijke invrijheidstelling voor levenslanggestraften van het Forum Levenslang. 72 Het wetsvoorstel was een voorstel om de voorwaarden van de voorwaardelijke invrijheidstelling te wijzigen, zodat ook levenslang gedetineerden in aanmerking kunnen komen voor deze regeling. Het voorstel was er met name op gericht om een vaststaand toetsingsmoment binnen de tenuitvoerlegging van levenslange gevangenisstraf in te bouwen. Na twintig jaar zou een rechter moeten beoordelen of een voorwaardelijke invrijheidstelling mogelijk is of dat verder tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf wenselijk is. Door het invoeren van deze wetswijziging zou Nederland geen uitzonderingspositie binnen Europa meer innemen. Bovendien zou het beleid zo meer waarborgen bieden om aan de eisen die het EHRM stelt te voldoen. Toch bleek hier te weinig draagvlak in de politiek voor te zijn. Na de gratieverlening aan Hans van Z. is er nog eenmaal gratie aan een levenslang gedetineerde verleend. Een van oorsprong Turkse man kreeg in 2009 gratie. De man was in Duitsland tot een levenslange gevangenisstraf veroordeeld. Zijn straf was overgenomen en omgezet naar een levenslange gevangenisstraf door de Nederlandse rechter. Na 17 jaar in detentie te hebben doorgebracht, mocht hij als terminaal zieke man zijn dood in vrijheid afwachten. Een paar weken na zijn gratiëring is hij overleden. 73 De minister van Justitie gebruikt deze gratieverlening als argument dat gratie geen dode letter in de wet is en nog steeds daadwerkelijk wordt verleend. 74 Anker betoogt in 2011 dat dit een vertekend beeld geeft. De beslissing om gratie te verlenen lag niet in de lijn van het gevoerde gratiebeleid, maar was gebaseerd op humanitaire gronden. De doelmatigheidsgrond, zoals die in art. 2 Gratiewet is neergelegd, speelde hier geen rol. 75 De terminaal zieke man kreeg de gelegenheid thuis te sterven. Of er sprake was van resocialisatie 71 Hirsch Ballin 2010, p Wetsvoorstel Van Hattum 2013, p Kamerstukken II 2009/10, VI, nr. 10, p Anker 2011, p

24 van deze gedetineerde speelde geen rol bij de gratieverlening. In de ogen van Anker is deze gratieverlening beter te betitelen als strafonderbreking. 76 Al met al blijkt dat gratie aan tot levenslang veroordeelden minder snel wordt verleend, sinds er in 1987 een wettelijke basis voor het verlenen van gratie is gecreëerd. Voorheen was een tenuitvoerlegging die een leven lang duurt een uitzondering, momenteel lijkt dat het uitgangspunt te zijn. Wat nu de oorzaak van deze kentering is geweest, is niet helemaal duidelijk. Zo wordt door sommigen gewezen naar het veranderde strafklimaat, dat de laatste decennia veel punitiever is geworden. 77 Argumenten hiervoor zijn de uitlatingen die vooraanstaande politici hebben gedaan over de levenslange gevangenisstraf. Anderen zoeken de oorzaak bij het gebrek aan levenslanggestraften die in aanmerking zouden komen voor een gratieregeling. Weer anderen zoeken de oorzaak bij de afschaffing van de Volgprocedure langgestraften in Een andere oorzaak kan zijn dat de criteria die vanaf de inwerkingtreding van de gratiewet aan gratiëring ten grondslag liggen onhaalbaar zijn. Hoe dan ook is een vermindering in verleende gratiëringen waarneembaar. De uitspraak van het EHRM in juli vorig jaar heeft heel wat stof doen opwaaien. Toch heeft dat tot nu toe nog niet geleid tot een inwilliging van een gratieverzoek. Voor twee van de drie langstzittende levenslanggestraften lijkt er nu enige verandering in hun situatie te komen. Van Koos H., de langstzittende, is het onduidelijk of hij nog daadwerkelijk droomt van een gratiëring. Van Cevdet Y. en Loi Wah C. is bekend dat zij regelmatig verzoeken indienen. Deze verzoeken worden echter keer op keer afgewezen. Y. mag sinds kort van de rechter met onbegeleid verlof, 79 tot verbijstering van staatssecretaris Teeven, aldus Vermaat in Trouw. 80 Y. Verblijft in een tbskliniek (zonder dat aan hem tbs is opgelegd), onbegeleid verlof is in zijn geval dan een volgende logische stap. C. heeft in een kort geding tegen de staat zijn onmiddellijke vrijlating geëist. Op 18 september 2014 heeft de rechter de Staat bevolen om te starten met de resocialisatie. 81 Ondanks dat er (nog) geen gratieverzoek is ingewilligd wekt het toestaan van het onbegeleid verlof van Y. 76 Art. 570b Sv. jo. art 34 e.v. Regeling tijdelijke verlaten van de inrichting. Anker bepleit dat de strafonderbreking om bijvoorbeeld medische redenen een logischere stap was geweest. 77 Van Hattum 2006, p Van Sande 2007, p Rechtbank Den Haag 10 juli 2014, ECLI:NL:RBDHA:2014: Vermaat Rechtbank Den Haag 18 september 2014, ECLI:NL:RBDHA:2014:

25 en het bevel tot resocialisatie voor C. wel een gevoel op van een aanstaande verandering in het beleid. Ook de verwachting dat het Hof Den Haag een positief advies zal uitbrengen op voorgenoemde gratieverzoeken maakt dat Teeven in een lastige positie komt. 3.3 De civiele procedure De civielrechtelijke aansprakelijkheidsprocedure is een andere mogelijkheid voor een levenslang gedetineerde om de tenuitvoerlegging van zijn levenslange gevangenisstraf te kunnen stoppen. Een gedetineerde doet in een dergelijk proces een beroep op art. 6:162 Burgerlijk Wetboek (hierna: BW). De overheid pleegt door voortzetting van de tenuitvoerlegging een onrechtmatige daad jegens de gedetineerde. De gronden voor die onrechtmatige daad zijn terug te vinden in bijvoorbeeld art. 3 en 5 EVRM. De civiele procedure blijkt echter in de praktijk nog nooit tot beëindiging van een levenslange gevangenisstraf te hebben geleid. 82 Toch is het belangrijk in het licht van dit onderzoek hier een blik op te werpen. Deze mogelijkheid kan een bijdrage leveren aan het al dan niet doorstaan van de toets van het Nederlandse systeem aan de eisen die het EHRM stelt. Minister Donner betoogt in 2003 dat een dergelijke vordering pas kan worden toegewezen indien de rechter vaststelt dat, ofwel bij de veroordeling, ofwel tijdens de tenuitvoerlegging van een levenslange gevangenisstraf, fundamentele rechtsbeginselen zijn geschonden die maken dat voortzetting van de straf niet langer rechtmatig is. 83 Een veel gebruikt voorbeeld in het kader van de civiele procedure is de zaak van de Duitse oorlogsmisdadiger Kotälla. In 1977 spande hij een civiel proces aan tegen de Nederlandse overheid. Deze oorlogsmisdadiger zat op dat moment reeds 32 jaar een levenslange gevangenisstraf uit, nadat zijn doodstraf bij wijze van gratie was omgezet naar levenslange detentie. 84 Hij kreeg in 1973 een ernstige hersenbloeding die zijn gezondheid zodanig had aangetast dat in zijn ogen voortzetting van de detentie geen enkel doel meer diende. Hij beriep zich op het folterverbod en/of het recht op vrijheid uit het EVRM. De Hoge Raad ging hier niet in 82 Factsheet 2011, p Aanhangsel Handelingen II 2003/04, nr. 1972, p Hier dient te worden opgemerkt dat het in deze zaak gaat om een oorlogsmisdadiger en niet om een levenslange gevangenisstraf voor een commuun delict (waar de focus in dit onderzoek op ligt). De visie ten aanzien van de straf is evenwel gelijk. 25